(«ەڭبەكشى قازاق» جانە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتتەرى)

1921 جىلدىڭ 7 قازانىندا قازاق تىلىندەگى ولكەلىك گازەت «ەڭبەكشى قازاق» جارىق كوردى. ودان كەيىن «سوتسيالدى قازاقستان»، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتى بولىپ اۋىسىپ، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن  «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى دەگەن اتتى يەلەنىپ، ەل ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعالاردىڭ كوشباسشىسى بولىپ كەلەدى. ارينە، وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى قازاق دالاسىندا بىرقاتار جاڭا باسىلىمدار جارىققا شىعىپ، جۇرت تىلەگىن تىڭ دۇنيەلەرمەن سۋسىنداتتى. الايدا، ونىڭ كوبى ءوز تاريحىن بۇگىنگى ومىرمەن جالعاستىرا الماي قالدى. ونىڭ سان ءتۇرلى سەبەبى بار بولسا دا، مەنىڭ ويىمشا ومىرشەڭ گازەتىڭ باسى قاسىندا قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ كوش باسىن باستاعان تۇلعالار تۇردى.

ءىلياس جانسۇگىروۆ ماسكەۋ مەملەكەتتىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتىن 1928 جىلى ءبىتىرىپ قايتقاننان كەيىن «ەڭبەكشى قازاق» («ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنە ادەبي قىزمەتكەر بولىپ ورنالاسىپ، 1928 – 1931 جىلدار ارالىعىندا ءۇش جىل جۇمىس ىستەدى. سول تۇستاعى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندەگى تىلشىلەر قوسىنىندا ارناۋلى جۋرناليستيكا ماماندىعىن بىتىرگەن ءىلياس جانسۇگىروۆ عانا بولاتىن.

ءىلياستىڭ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە جۇمىسقا كەلۋى تۋرالى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆ:

«ءىلياس جانسۇگىروۆتى العاش رەت 1928 جىلى جاز ايىندا، قىزىلوردا دا كوردىم. سول جولى مەن ماسكەۋدەگى بۇكىلوداقتىق جۋرناليستىك ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى رەداكتسياسىنا قىزمەتكە كەلدىم. مەن سول گازەت رەداكتسياسىنىڭ پارتيا تۇرمىسى ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ ىستەۋشى ەدىم.

... 1929 جىلى يانۆاردا مەن پاۆلودارعا كەتتىم. وندا وكرۋگتىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءتىلى «كەڭەس تۋى» گازەتىنىڭ شىعارىپ تۇردىم. 1930 جىلى سەنتيابردە ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا مەن الماتىعا، قايتادان «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ  رەداكتسياسىنا قىزمەتكە كەلدىم. ىلياسپەن قايتا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەدىك»، – دەپ جازادى.

كوپ وتپەي بۇرىنعى وبلىستىق «ءتىلشى» گازەتىنىڭ اقىنى اتانعان ءىلياس ەندى رەسپۋبليكالىق «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ بەلدى قىزمەتكەرى، قالامى جۇيرىك قالامگەرى،  پايىمى بولەك ءجۋرناليسى بولىپ شىعا كەلدى. كەيىن «ەڭبەكشى قازاقتىڭ» اتى «سوتسياليستىك قازاقستان» بولىپ وزگەرگەن تۇستادا ءىلياس جۋرناليستىك قىزمەتىن ءبىر مەزگىل جالعاستىردى.  وعان تومەندەگى قۇجاتتىڭ كوشىرمەسى جاۋاپ بەرەدى.

ءىلياس «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە كەلە سالىپ ءوزىنىڭ جازۋ شەبەرلىگىن بىردەن بايقاتتى.

... «رەداكتسياعا كەلىسىمەن ءىلياس ىلە-شالا بىرنەشە فەلەتون جاريالادى، ۇلى جازۋشى م. گوركيدىڭ «مەن جازۋدى قالاي ۇيرەندىم؟»، «جاس جازۋشىلارعا» دەگەن ماقالالارىن قازاقشاعا اۋدارىپ، گازەتكە باستىردى. بۇلار گازەتتىڭ ءوڭىن اشىپ جىبەردى. بىزدەر بۇرىن فەلەتونيستەر: بەيىمبەت مايلين، امانعالي سەگىزباەۆ، قادىر تايشىقوۆ ەدى. ولار دا قىزىقتى، كەلىستى ەتىپ جازار ەدى. ال ءىلياستىڭ فەلەتوندارى بەيىمبەت، امانعالي، قادىر فەلەتوندارىنان ءبىراز وزگەشە، كۇشتىرەك، قىزىقتىراق بولىپ شىقتى. ءدال ايتقاندا ءىلياس فەلەتوننىڭ جاڭا ءبىر ءتۇرىن شىعاردى»، – دەيدى بەيسەمباي كەنجەباەۆ.

بۇل جىلدار ءىلياس جانسۇگىروۆ شىعارماشىلىعى تولىسقان، جارقىراپ كورىنگەن، جادىراپ ءبۇر جارعان كەزەڭى بولدى. وسىعان دەيىن جۇمىس ىستەگەن «قازاق»، «كەدەي ەركى» «ءتىلشى»، «اقجول»، «جاس الاش»، تاعى دا باسقا باسىلىمداردا كوتەرگەن وزەكتى  تاقىرىپتارى مەن جۋرناليستىك زەرتتەۋلەرىن جاڭاشا باعىت، سونى تاقىرىپ، ساردار ساراپتامالار ارقىلى كەمەلدەندىرە ءتۇستى. ولەڭ ولكەسىندەگى ءباسى دە باسىم بولدى. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە ونىڭ كۇللى قازاققا ماقتانىش بولعان ۇلى تۋىندىلارى دۇنيەگە كەلدى. قوعامدى، ءومىردى، سول تۇستاعى ەل اراسىنداعى ەكونوميكا مەن اۋىلشارۋاشىلىعى، تاعى دا باسقا سالادا جازعان جۋرناليستىك ساراپتامالارى، وچەرك، رەپارتاج، اقپاراتتىق ماقالا، فەلەتوندارىن گازەت وقىرماندارى ىزدەپ ءجۇرىپ وقىدى. ونى جازۋ شەبەرلىگى مەن جاناشىلدىعىن، ءتىلىنىڭ شۇرايلى، ويىنىڭ تەرەڭدىگىن ارىپتەستەرى مەن قالامگەرلەر جوعارى باعالادى.

ونى جيەنعالي تلەۋعاليەۆتىڭ 1929 جىلى 1 قازاندا ىلياسقا قىزىلوردادان جازعان حاتىنان دا اڭعارامىز.

وندا. «... سىردىڭ سۋىنىڭ ءدامى مەنى جىبەرمەدى.

وسىندا «سىر بويىندا» قالدىم. وسىندا ورنىعاتىن بولعاسىن،  جاڭا پاتەر ىزدەپ جايعاسقالى جاتىرمىن.

باسقارمادا ءمانسۋر، ءابدىراحمان ۇشەۋمىز سەنىڭ «جول اۋزىندا» دەپ انەۋگى ءبىر جازعانىڭدى ماقتاماعانىمىز جوق. اسىرەسە، سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى، جۇيرىكتىگىڭدى باسقاعا تانىتاتىن نارسە دەستىك. فەلەتوندارىڭ ونسىز دا بىرىنەن -ءبىرى اسىپ- تۇسەدى»، – دەلىنگەن.

ەل ىشىندەگى ەلەۋلى وقيعالارمەن قاتار ءىلياس «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ بەتىندە حالىقارالىق جاعداي مەن جەرجۇزىلىك وقيعالارعا، ورشىگەن جۇمىسشى قوزعالىسى مەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى تاقىرىبىنداعى سىندارلى دۇنيەلەردى جازۋمەن اينالىسىپ، ءوزىنىڭ الەمدىك جۋرناليستيكاداعى ورنىن قالىپتاستىرۋعا قادام باستى. باسقا ەڭبەكتەرىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، 1929 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە شىققان «گيمالاي» اتتى داڭقتى ولەڭى ۇندىستانداعى وتارشىلدىققا، ەزگىگە قارسى كۇرەس جولدارى سۋرەتتەلگەن. سول جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە اتاقتى فرانتسۋز اقىنى ۆيكتور گيۋگونىڭ «قىرعىندا» دەگەن توڭكەرىستىك ولەڭىن قازاقشاعا اۋدارىپ باستىردى.

ءىلياس مۇرالارىن اقتارىپ وتىرىپ، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 10 جىلدىق مەرەيتويىن اسا ءبىر قۇرمەتپەن اتاپ وتكەنى تۋرالى دا جاڭا اقپاراتتارعا جولىعىپ قالدىق. قانداي سەبەپتەرگە بايلانىستى ەكەنىن بىلمەيمىن 1029 جىلى وتۋگە ءتيىستى توي 1930 جىلى كوكتەمگە قالدىرىلعان. ونىڭ دا ءتۇرلى سەبەبى بولعان شىعار. دەسە دە، وسى مەرەيتويدا ءىلياستىڭ ۇيىمداستىرۋشىلار قاتارىنان تابىلىپ، وسى ىسكە بارىنشا كوڭىل بولگەنى بەلگىلى. بۇل تۋرالى اقىن ءسادۋ ماشاقوۆتىڭ:

... «1930 جىلدىڭ كوكتەمى. ول كەزدە مەن سەمەيدە شىعاتىن «قىزىل دالا» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى ەدىم. رەداكتسيادا جۋرناليستەر ماقسىن قورداباەۆ، مۇساتاي اقىنجانوۆ، احمەتجان تۇرعانباەۆ، تاعى باسقا دا 5-6 ادام بار بولاتىن. ءبىر كۇنى ءتۇس كەزىندە كەڭسەگە ات جاقتى، وتكىر كوز، قىر مۇرىن، ورتا بويلى ادام كەلدى. ول اۋەلى رەداكتوردىڭ كابينەتىنە كىرىپ امانداستى. تانىسىپ بولعاننان كەيىن رەداكتور قىزمەتكەرلەردى شاقىرىپ، ءبارىمىزدى كەلگەن اداممەن تانىستىردى.

بۇل كەلگەن ادام اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ، قازىردە «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ شىعا باستاعانىنا 10 جىل تولۋىنا ارنالعان مەرەكەنى سەمەيدە وتكىزۋ ءۇشىن كەلگەندىگىن ايتتى. ءىلياس بىرەر كۇننەن كەيىن قالانىڭ ورتالىعىنداعى كلۋبتا گازەت وقۋشىلارىنىڭ جينالىسىندا بايانداما جاسادى. گازەت مەرەكەسىنە ارنالعان ءنومىردى الماتىدان سەمەيگە جەتكىزىلگەن ەكەن. وندا ءىلياستىڭ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە شاعىن ولەڭى دە باسىلعان»، – دەپ جازادى.

دەمەك، ءىلياس تالانتتى جۋرناليست ەمەس، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ ەرەكشە ساتتەرىندە اتقا قونىپ، ناسيحاتتاپ، جۇرت اراسىنداعى بەدەلىنىڭ ارتۋىنا سەپتىگى تيگەن ءىرى تۇلعا. سوندىقتان ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ پورترەتى بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ ەڭ كورنەكتى جەرىنەن ورىن تاۋىپ، جارقىراپ تۇرعانى ءجون دەر ەدىم.

گازەتتىڭ 10 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ءىلياس ايگىلى «دالا» پوەماسىن جازدى. 1930 جىلى شىققان گازەتىنىڭ ءبىر نومىرىنە تولىقتاي باسىلعان «دالا» پوەماسى قازاق تاريحىنداعى ەلەۋلى كەزەڭدەرگە شولۋ جاسايدى. ونى پوەمانىڭ تاقىرىپتارىناندا كورۋگە بولادى. «اق تابان»، «قۇل كوگەنى»، «قۇرباندىق»، «وتار جورىعى»، «جيدەلى بايسىن»، «16-جىل»، «بوستاندىق»، «الاساپىران»، «اتامان ويناعى»، «ءالسىز داۋىس». قاي ءبىرىن الىپ قاراساڭ دا قازاق بالاسىنىڭ باسىنان وتكەن قيىن جىلدار، قيلى تاعدىرلار، تارتىستى دۇنيەلەر، قاسىرەتتى كەزەڭدەردى ءىلياس قانا وسىلاي جازا الاتىن ەدى. ەكىنشى قىرىنان، مۇنداي تولعاقتى دۇنيەنى، ارينە، ەش قارسىلىقتان يمەنبەي «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى عانا جاريالاي الدى.

«دالا» پوەماسىنىڭ جازىلۋىنا ءىلياس جانسۇگىروۆ عانا ەمەس، تۇتاس رەداكتسيا ۇجىمى وتە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان. ونى سول كەزدە ىلياسپەن بىرگە «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە جۇمىس ىستەگەن تىلشىلەردىڭ ەستەلىكتەرىنەن كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. وسى رەتتە سونىڭ بىرىنە عانا توقتالايىق:

... «رەسپۋبليكا قازاقستاننىڭ 10 جىلدىق تويىن وتكىزۋگە دايىندالىپ جاتقان ەدى. رەداكتسياعا ونجىلدىق جونىندەگى ماتەريالدار مەن باسقاراتىن «پارتيا تۇرمىسى» ءبولىمى ارقىلى وتۋگە ءتيىس بولدى. وسى تويعا بايلانىستى ءىلياس ءوزىنىڭ ايگىلى «دالا» پوەماسىن جازدى. جازعاندا ول اۋەلى رەداكتسياعا پوەمانىڭ باس جاعىن الىپ كەلدى. ونى ءبىز رەداكتور، ونىڭ ورىنباسارى راقىم سۇگىروۆ، ءبولىم باستىعى مەن ءبارىمىز قوسىپ وتىرىپ وقىتىپ كوردىك. جوسپارىن تىڭدادىق. اڭگىمە ماڭىزدى ماسەلەدەن، اقىن جانە حالىق دەگەن ماسەلەدەن، ەرەكشە ەكپىن، اسقاق لەپپەن، وتە تارتىمدى باستالعان.

...پوەمانى ءبىراۋىزدان ۇناتتىق. كەسەك، تاماشا شىعارما دەپ تاپتىق. گازەتكە تۇگەل جاريالايمىز دەپ كەلىستىك. وسى «دالا» پوەماسىنىڭ جالعاسىن جازىپ اكەلىپ جۇرگەندە بايقادىم: ءىلياس ولەڭدى شاپشاڭ، اعىل-تەگىل، بورانداتىپ جازاتىن»، – دەيدى بەيسەمباي كەنجەباەۆ ءوز ەستەلىگىندە.

بۇل جەردە بىرىنشىدەن، ءىلياستىڭ سالماقتى شىعارمالاردى جازۋعا قالاي بارعانىن، نەندەي قادام جاساعانىن بىلسەك، ەكىنشىدەن، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى ۇجىمىنىڭ بەرەكەلى جۇمىسىن اڭعارامىز. دەمەك، وسىنداي بىرلىگى بار، ىنتىماعى جاراسقان ۇجىم عانا ۇلكەن ىستەردى اتقارا الادى. اتى سان وزگەرسە دە، زاتىن وزگەرتپەگەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ جۇزجىلدىق تاريحتى سىندارلى جولمەن باسىپ وتكەنى، ءوز تۇسىنداعى باسىلىمداردان قارا وزىپ، ەل گازەتىنە اينالۋى وسىنداي ساباقتاستىقتىڭ جەمىسى دەۋگە دە بولادى.

«قۇلاگەر»  پوەماسىنىڭ ەڭ العاشقى جارىق كورگەن نۇسقاسى.

1936 جىلى قاراشا ايىندا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ بىرنەشە نومەرىندە ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» اتتى ايگىلى پوەماسى جاريالاندى. بۇل اقىننىڭ وسى گازەتتەگى سوڭعى جاريالانعان شىعارماسى ەدى. سونىمەن بىرگە، «قۇلاگەر» ءىلياس شىعارماشىلىعىنداعى ولەڭ ورەسىن شارىقتاتقان  تۋىندىسى دەۋگە دە بولادى. جازىلعانىنا قانشاما جىل وتسە دە قادىرىن جويماعان، بۇگىنگى تاڭدا ورىس، نەمىس، اعىلشىن، تاعى دا باسقا تۋىسقان ۇلتتار تىلىنە اۋدارىلىپ، الەمدىك ادەبيەتتىڭ اسىل قازىناسىنىڭ قاتارىنان ورىن العان ۇلى شىعارما سول كەزدەگى وقىرماندار اراسىندا دا جاقسى باعالانعانى بەلگىلى.

... «ءسابيت اۋىلىنا تۇرا تارتىپ، پەتروپاۆلعا كەلدىك. وبلىستاعى جازۋشى ءابدىراحمان ايسارين مەن گازەت رەداكتورى سەيىلبەك ۇسەنوۆ قالالىق ادەبيەت كەشىن ۇيىمداستىرىپ، قازاق ادەبيەتى جونىندە مەن ءسوز سويلەدىم دە، ءىلياس ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسى تۋرالى اڭگىمە ايتىپ بەردى. سۇيىكتى اقىنىن تىڭداعان حالىق كوپ سۇراق قويدى. سۇراقتىڭ دەنى «قۇلاگەر» پوەماسى تۋرالى ەدى. جىل بۇرىن بۇل پوەما «سوتسيايستىك قازاقستاننىڭ» كوپ نومەرىندە جاريالانىپ، بۇكىل رەسپۋبليكا وقۋشىلارىنىڭ نازارىن اۋدارعان-دى. جۇرتشىلىقتىڭ جانە قالامداس جولداستارىنىڭ پىكىرىن اماندا ىلتيپاتپەن باعالايتىن كىشىپەيىل اقىن بۇل پوەمانى دا ءوز وتىنىشىمەن كوپتىڭ تالقىسىنا سالعانى بار. سوندا ءبارىمىز دە كەرەمەت تۋىندىعا قاتتى قۋانا، جاقسى باعامىزدى ايتا وتىرىپ، بىرقاتار كەڭەستە ايتقان ەدىك. «قۇلاگەر» تۋرالى كوپ سۇراق بەرىلۋى دە سوندىقتان. ىلەكەڭ ءوز جاۋابىن دا قىس بويى «قۇلاگەر» پوەماسىن كوپشىلىكتىڭ پايدالى كەڭەسىنە سايكەس تولىقتىرىپ، وڭدەپ، جوندەپ باسپاعا بەرگەنىن ايتتى»، – دەيدى بەيسەمباي كەنجەباەۆ.

بەيسەمباي كەنجەباەۆتىڭ ايتقانىن اقىننىڭ ۇلى سايات جانسۇگىروۆ تە: «قۇلاگەر» پوەماسى بىرنەشە كۇن قاتارىنان باسىلعان «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىن الۋعا كەزەككە تۇرعان كىسىدە ەسەپ جوق بولدى»، – دەيدى كورگەندەر. اكەم سوندا بويىنداعى كۇش-جىگەرى تاۋ سۋىنداي بۋلىقسىعان، سەنىمى مەن دۇنيەگە دەگەن ماحابباتىندا شەك جوق 42-دەگى وت جۇرەكتى اقىن ەدى» – دەپ قۋاتتايدى.

وسى تۇستا كوكەيىمە: «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى دە ءوز تۇسىندا وسىنداي باعالى ەڭبەكتەردى ءدال تانىپ، دەر كەزىندە جاريالاپ، جۇرت ىقىلاسىنا بولەنگەننەن كەيىن دە ءجۇز جاساپ وتىرعان شىعار» دەگەن وي ساپ ەتە قالدى. ەگەر «قۇلاگەر» سول تۇستاعى باسقا ءبىر گازەتتە جاريالانعان  بولسا، سول باسىلىمنىڭ باعى ۇستەم بولىپ كەتەر مە ەدى؟ – دەگەن كۇدىكتە قانجىعالادى. وسى ءۇشىن دە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى ىلياسقا قارىزدار دەسەم، ارتىق بولىپ كەتپەيتىن شىعار.

ءىلياس 1931-32 جىلدارى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ ارناۋلى تاپسىرمامەن سەمەيگە ەكى رەت كەلىپ ءوندىرىس ورىندارىندا، ەرتىس سۋ جولى باسقارماسىندا بولىپ، ادامدارمەن اڭگىمەلەسىپ، وچەرك، ماقالالار جازادى. ەت-كونسەرۆى كومبيناتىن ارالاپ، جۇمىس جاعدايىن كورىپ بىلەدى. ءتىپتى، سول جىلعى جۇك تاسۋ جوسپارى قالاي ورىندالعانى تۋرالى ماتەريال جازىپ، ورىس تىلىندە شىعاتىن «پريرتىشسكايا پراۆدا» گازەتىندە جاريالايدى. وسى جەردە قازاق گازەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن ىسساپارعا كەلىپ، ورىس گازەتىنە ماقالا دايىنداعانىن تۇسىنە الماي ءبىراز ءجۇردىم. بۇل ءتۇيىن تومەندەگى قۇجاتقا كەزىككەندە شەشىلدى.

سويتسەك، ءىلياس «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە ىستەپ جۇرگەندە، ءبىر جاعىنان روستا (روسسيسكوە تەلەگرافنوە اگەنتستۆو)-نىڭ قازاقستانداعى ءتىلشىسى بولىپ جۇمىس اتقارعان ەكەن. بۇل ءىلياستىڭ سول تۇستا قازاق ءتىلدى باسىلىمدارمەن قاتار، ورىس ءتىلدى باسپاسوزدەرگە دە جازىپ تۇرعانىن بىلدىرەدى. ەگەر ءىلياستىڭ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندەگى شىعارماشىلىعى تۋرالى ىزدەنە باستاماساق، بۇل اقيقاتقا دا كەزدەسپەي جۇرە بەرەر مە ەدىك.

جوعارىدا ايتىلعاندار ەل بىلەتىن دۇنيەلەر. وسى كۇنگە دەيىن تالاي تەكسەرىلىپ، زەرتتەلىپ، زەردەلەنىپ باعاسىدا بەرىلىپ قويىلعاندار. بىراق قالامگەر مۇراسىن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىمەن ساباقتاستىرۋ ءۇشىن بۇل وسى تاريحتى شولىپ شىعۋعا تۇرا كەلدى. بۇدان وزگە ءىلياستىڭ قازىرگە دەيىن اتى بار دا، جالپى زاتى بۇگىنگى وقىرمانعا تولىق جەتپەگەن گازەتتە جاريالانعان دۇنيەلەر كوپ-اق. ەگەر وسى گازەتتىڭ سارعايعان تىگىندىسىن پاراقتاپ وتىرساڭىز، وقىرمانعا ءالى جەتە قويماعان، زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان تىس قالعان، ءىلياستىڭ جيناقتارىنا ەنبەگەن، ەنگىزىلگەندەرىنىڭ دەنى وزگەرىسكە ۇشىراعان ءبىراز دۇنيەنى كەزەستىردىك. ونىڭ تولىق نۇسقاسى كوشىرىلىپ، توپتاستىرىلدى. الداعى ۋاقىتتا وقىرمانمەن جۇزدەسە جاتار. بۇل رەتتە ءىلياستىڭ جۋرناليستىك قىرىن زەرتتەيتىن جاستارعا كومەك بولسىن دەگەن نيەتپەن سولاردىڭ تاقىرىبى مەن شىققان نومىرلەرى تۋرالى ايتا كەتكەندى ءجون كوردىك.

ءىلياستىڭ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە جاريالانعان ەڭ ءبىرىنشى تۋىندىسى 1928 جىلعى 19 قاڭتار،  بەيسەنبى كۇنى شىققان №16 نومىردەگى «گازەت ءسوزى اياقسىز قالماسىن» دەگەن ماقالا. ودان ارى قاراي قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن قورلار مەن قولجازبالار قورىندا ساقتالعان «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1928 – 1931 جىلدار ارالىعىنداعى تىگىندىسىن اقتارىپ وتىرىپ، ونىڭ ءبىرتالاي پۋبليتسيستيكالىق ماقالاسىن تاپتىق. بۇل دۇنيەلەردى ءىلياس، بادىراق، تاڭقىباي،  ءى.ج، جا-جا، جانسۇگىرۇلى ءىلياس،  قوسشى، ساقا سياقتى بۇركەنشىك اتتارمەن بەرىلگەن.

ولار مىنالار:  «گازەت ءسوزى اياقسىز قالماسىن» «1928, №16 (1043), يانۆار 19, بەيسەنبى), «توعىز جاسار قىزىن ساتتى» (1928, №255 (1082),  مارت 6), سەيسەنبى،  «تەنتەكتىڭ ەرتەگىسى» (1928, №229(1256), وكتابر 4, بەيسەنبى), «بەت اشار» (1928, №258 (1285), 7 نويابر، سارسەنبى),  «قۋىرشاق» (1929 مارت №55 (1384), جۇما), «ادىرايعان تورەشىلدىك، تىمىرايعان تورەشىلدىك، تاعى-تاعى قاي تورەشىلدىك» (1929, №58 (1387), مارت 12, بەيسەنبى), «حان اتبەكەت» (1929, №64 (1393), مارت 22, جۇما), «ءتورت جولدىڭ تورابى» (1929, №144 (3443), بەيسەنبى. 3 ماي), «شوقپاردىڭ شوقتىعىندا» (1929, № 128 (1457), بەيسەنبى، 8 يۋل), «وڭشەڭ جاۋىز، قاندى اۋىز» (1929, №171 (1500), اۆگۋست 17, سەيسەنبى), «جارلىنىڭ قورعانى، جاۋدىڭ قۇربانى» (1929, №173 (1502)29 اۆگۋست، بەيسەنبى), «گازەت ەمەس، كونتسەرت» (1929, №177 (1506), 3 سەنتيابر، بەيسەنبى), «مەنى ارقالا، باق قۋالا» (1929, №180 (1509), 9 سەنتيابر، دۇيسەنبى), «جول اۋزىندا» (1929, №186 (1515), 16 سەنتيابر، دۇيسەنبى),  «سونىمەن كەتىپ بارامىن» (1929 جىل، №190 (1520),  22 قىركۇيەك، جەكسەنبى), «تەاتر تۋرالى» (1929, №198 (1527), 30 قىركۇيەك، جەكسەنبى), «تاسپەن ۇرعاندى، اسپەن ۇرادى» (1929, №203 (1230), سەنتابر 4, سەيسەنبى), «الىستاعى اۋىلدا ءى» (1929, №211 (1541), 16 وكتيابر، سارسەنبى), «الىستاعى اۋىلدا ءىى» (1929, №211 (1541),  16 وكتيابر، سارسەنبى), «ءبىز ەمبىدە ەدىك» (1929, №228 (1557), 4 نويابر، دۇيسەنبى), «يۆان يۆانوۆيچ» (1929, №243 (1572), 22 نويابر، جۇما), «ءان، انشىلەر جايىندا» (25 قاڭتار، 1931 جىلى)...

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن وسى ماتەريالداردىڭ كەيبىرىنىڭ تۇپنۇسقا كوشىرمەسىن كورسەتە كەتسەك ارتىق بولماس.

كەلەسى كەزەكتە،، ءىلياستىڭ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە ورنى، بەدەلى، ءرولى قانداي بولدى دەگەنگە سايادى. بۇل سۇراققا ىلياستپەن ۇزاق جىلدار ارىپتەس بولعان، بىرگە جۇمىس ىستەگەن قالامگەر دوستارى مەن شاكىرتتەرىنىڭ ەستەلىكتەرىن قاراستىرا وتىرىپ، جاۋاپ بەرگەندى ءجون كوردىم. 1929 جىلى 12 ماۋسىم كۇنى بەيىمبەت مايلين ىلياسقا قىزىلوردادان: «... قىزىلوردادان گازەت شىققالى جاتىر. ءبىرىنشى سانى وسى ءيۋننىڭ 20-سى كۇنى شىعادى. اتى «سىر بويى». جازۋشىلارى تولىپ جاتىر. بەلسەندى ادامدارى: مانسۇر، ءابدىراحمان (مۇستاپانىڭ), ءماتىجان. وقشاۋ جازۋشىسى مەن.

سىرت وسەگى: بۇل گازەت «ەڭبەكشى قازاق»-تان اسىپ تۇسەر دەسەدى. كىم ءبىلسىن، قايتكەندە دە ءبىرىنشى سانىن وقىعانشا اسىققانىڭ ءجون»، – دەپ حات جولدادى. وكىنىشكە قاراي، «سىر بويى» «ەڭبەكشى قازاق»-تان اسىپ كەتە العان جوق. سەبەبى، «ەڭبەكشى قازاقتىڭ» العى شەبىندە قالامى جۇيرىك ءىلياستار تۇردى. ەگەر ءىلياستار «سىر بويىنىڭ» سابىندا بولعان دا بەيىمبەت ايتقانداي، «كىم ءبىلسىن؟». سول ۇشىندە بۇگىنگى ەگەمەندىكتەر وسى باسىلىمنىڭ سارابدال تاريحىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بارىن سالعان ءىلياستى ەشقاشان ۇمىتپاعانى ءجون. ەگەر ءىلياس ەسكەرىلمەسە، ەرتەڭگى ۇرپاق تا ۇمىتشاق بولىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن.

ول، ول ما؟ ءىلياستىڭ «ەڭبەكشى قازاق»-تا بەدەلىنىڭ تىم جوعارى بولعانىن دا دالەلدەيتىن دەرەكتەر كوپ. ءتىپتى، «ەڭبەكشى قازاققا» كەلگەن ءاربىر حات ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ سۇزگىسىنەن وتپەي باسىلىمعا جىبەرىلمەيتىن بولعان. ءتىپتى، ءمۇيىزى قاراعايداي بەيىمبەتتىڭ «ەڭبەكشى قازاققا» جىبەرگەن دۇنيەلەرىن گازەتكە بەرمەس بۇرىن الدىمەن ءىلياستىڭ كەڭەسىنە جۇگىنگەنى بەلگىلى. وعان بەيىمبەتتىڭ 1928 جىلى 18 قىركۇيەكتە الماتىدان جازعان حاتىندا: «ءىلياس! مىنا بىرەۋلەردى «ە.ق»-قا جىبەردىم. جاراسا باسارسىڭ، جاراماسا، ساقتاپ قوي، وزىڭنەن الارمىن...»، – دەلىنسە، قۇلمىرزا وتەپۇلىنىڭ 1928 جىلى 6 جەلتوقساندا ماسكەۋدەن جازعان حاتىندا: ... «مۇراشىل كوممۋناسى» دەگەن ءبىر فەلەتون جىبەرىپ وتىرمىن. اناۋ كۇنى «اقيباتتىڭ ادۆوكاتى» دەگەن ءبىر فەلەتون جىبەرىپ ەدىم. ونىڭ قاشان باسىلاتىنى ماعان ءمالىمسىز. بىراق ول فەلەتوندى باسقارما ادىرىسىنە جىبەرىپ ەدىم. مىنانى ساعان جىبەرىپ وتىرمىن. وقىپ شىعىپ، تۇزەتىپ، گازەتتەرىڭىزدەن ورىن بەرەرسىڭدەر»، – دەپ ءوتىنىش بىلدىرگەنى ايتار ويىمىزدى ايعاقتايتىن دالەل دەپ بىلەمىن. تايىر جاروكوۆتىڭ دا ءىلياس دەسە جانى بولەك بولاتىن 1929 جىلى 5 ساۋىردە ماسكەۋدەن جازعان حاتىندا: «...ءىلياس وسىمەن بىرگە ازىراق كوڭىلگە كەلگەن ادەبيەت ماسەلەسى تۋرالى ءبىر نارسە جازىپ جىبەرىپ وتىرمىن. قيسىعى بولسا تۇزەتىپ، وڭدەڭكىرەپ جىبەرۋگە سەبەپ بولارسىڭ! ءبۇيتىپ تاپسىرعانداعى ماقساتىم سەن ءبىر كويلەك بولسا دا بۇرىن توزدىردىڭ عوي,..» – دەپ جازعانىن وقىعاندا كوڭىل تولقىپ كەتتى. وسىنداي اعا-ىنىلىك قاسيەت بىزدەن الىستاپ كەتتى عوي.

سونداي-اق، سول تۇستا گازەتكە تىلشىلەردى تاڭداۋ، الۋ، تاعى دا باسقا كادرلىق جۇمىستارعا ءىلياستىڭ بەلسەنە اتسالىسقانى دا بەسەنەدەن بەلگىلى. 1928 جىلى 25 قىركۇيەك كۇنى قۇلمىرزا وتەپۇلى مەن تايىر جاروكوۆ ىلياسقا ماسكەۋدەن جازعان حاتىندا تومەندەگىدەي ءماتىن بار.

... «وسى حالىمىزدى ايتا كەلىپ الدىڭا تارتايىن دەپ وتىرعان ماسەلەلەرىمىز مىنالار:

1-ءشى. كەتەرىڭدە وزىڭە دە ايتقانبىز، ماسكەۋدەگى بولىپ جاتقان ىستەردەن «ە.ق»-قا اقپار بەرىپ وتىراتىن باسقارماعا بىرەر ادام كەرەك بولار دەپ. وسى كۇنى دە حابار جازىپ جۇرگەن بىرەۋ بار عوي. بىراق ونىڭ كىم ەكەنىن ءبىز بىلمەيمىز. بالكىم ورىس بولار دەپ شامالايمىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا باسقارما دا ءبىزدىڭ تاجىريبەگە الۋىمىزعا قارسى بولماس.  تاجىريبە السىن دەسە، سول ماسكەۋدەنگى باسقارمانىڭ ءوز تىلشىلىك قىزمەتىن بىزگە ارتسا دەيمىن. بۇل تۋرالى وزىڭە دە ايتقانبىز. تاعى دا ايتامىز. بىلايشا دا ء(تىلشى بولمايدا) جازۋعا بولادى عوي. كەز كەلگەن كىسىگە ماسكەۋ مەكەمەسى نە ىستەپ جاتقانىن ايتا قويمايدى عوي.

2-ءشى. تاعى ءبىر ءتۇسىنىس رەتىندە سۇرايتىنىمىز: اندا-ساندا ۇلكەن-ۇلكەن باياندامالار تىڭدايمىز. بولماسا، كوسەمدەرىمىزدىڭ بۇل جەردە سويلەگەن سوزدەرى گازەت بەتىنە جازىلىپ تۇرادى. وسىلاردى قازاقشاعا اينالدىرىپ وتىرساق ول دا ۇلكەن تاجىريبە...». وسىدان بۇلاي بۇل ازاماتتاردىڭ ەڭبەكتەرى گازەت بەتىنەن تۇسپەيتىن بولدى. قازىر تاريح بەتىنەن تۇسپەي ءجۇر. ەڭبەك سولاردىكى دەگەنمەن، سەبەپ ءىلياس تاراپىنان بولعانىن اڭعارۋ قيىندىق تۋدىرمايتىن شىعار.

ىلياسقا قاتىستى مۋزەي قورلارىندا نەمەسە ىلياسپەن بىرگە ىستەگەن زامانداستارى ساقتاپ قالعان ىلياسقا قاتىستى قۇجاتتاردى اقتارىپ وتىرعاندا، ونىڭ ىشىنەن «ەڭبەكشى قازاق»-قا ءتان تاعى ءبىراز سارعايعان گازەت پاراقتارىن تاۋىپ الدىق.

بۇل «ەڭبەكشى قازاق»-تىڭ 1921 جىلى ءنويابردىڭ 7- كۇنى شىققان العاشقى سانى جانە العاشقى شىعارۋشىلارى ءبايدىلدا ۇلى ءابدىراحمان، اسىلبەك ۇلى ءابدوللا، اۋەز ۇلى مۇحتار، تەلجان ۇلى تەمىربولات، نۇرمۇحامەت ۇلى قاسەن.

جوعارىداعى سۋرەتتەر «ەڭبەكشى قازاقتىڭ» 1000-شى نومەرى جارىق كورگەندەگى ارنايى نومەرگە بەرىلگەن سۋرەتتەر.  «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى توعجان عابباس پەن  «ەڭبەكشى قازاق» باسقارماسىندا جۇمىس ىستەگەن: رەداكتوردىق ادەبي جاردامشىسى دۋلات ۇلى مىرجاقىپ، باسقارما حاتشىسى بەگالى ۇلى عالي، پارتيا، جۇمىسشى ءبولىمىن باسقارۋشى ايسارى ۇلى ءابدىراحمان، «ەڭبەكشى قازاق»-قا وقشاۋ ءسوز جازۋشى مايلى ۇلى بەيىمبەت، ەل حاتتارىن باسقارۋشى سەگىزباي ۇلى امانعالي، كەڭەس قۇرىلىس ءبولىمىنىڭ باسقارۋشىسى احمەت ۇلى ءىلياس، شارۋا ءبولىمىن باسقارۋشى ەشمۇحامبەت ۇلى مەرحاب، تەلەگرام حابارلارىن باسقارۋشى ءجۇسىپ ۇلى ساپا، رەپەتەر داۋلەتباي ۇلى ءماجيت، تىلشىلەر بيۋروسىنىڭ حاتشىسى اعايدار ۇلى ءابدوللا، زەرتتەۋ بيۋروسىنىڭ حاتشىسى ەلشىبەك ۇلى احمەت، تۇنگى رەداكتور ىليا ۇلى ءابىل، باسقارما قىزمەتكەرى قوجاحمەت ۇلى شياپ.

بۇل 1000-شى سان جانە سوعان  وراي شىعارىلعان مەرەكەلىك نومەردەگى «اۋىل ءتىلى»، «لەنينشىل جاس»، «اۋىل»، جۇمىسكەر ءتىلى»، «تۇركىمەنستان»، «باشقۇرتستان»، «قىزىل تاتارستان»، «ەركىن توو»، «قازاق ءتىلى» «ءتىلشى»، «كەمبەعاللار اۋازى»، «قىزىل قازاقستان»، «جاڭا مەكتەپ»، «بوستاندىق تۋى»، «كەدەي» گازەتتەرىنىڭ قۇتتىقتاۋلارى.

بۇل جوعارىدا ايتىلعان نومەردىڭ سوڭعى بەتى. وندا: «گازەت نەشە وتكەلدەن وتەدى» دەگەن باس تاقىرىپ اياسىندا گازەت باسقارماسىنىڭ قۇرىلىمى مەن وندىرىسكە دەيىنگى جانە وقىرمانعا جول تارتاتىن بارلىق جۇمىس بارىسى كورسەتىلگەن.

ءيا، ءىلياستىڭ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندەگى ەڭبەكتەرىن بۇدان ءارى دە تاراتىپ ايتۋعا بولادى. قولىمىزدا تاعى دا ءبىراز سارعايعان گازەت پاراقتارى تۇر. ولار قالامگەردىڭ جەكە شىعارماشىلىعىنا قاتىستى دۇنيەلەر بولعاندىقتان وسى جولى كۇتە تۇرعاندى ءجون كوردىك. بۇل تاقىرىپ الداعى ۋاقىتتا كوتەرىلەدى. دەسە دە، جوعارىدا ايتقاندارىمىز، ءىلياستىڭ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ جۇرىسىنەن جاڭىلماي «ەگەمەن قازاقستان» بولىپ، ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، ەل گازەتىنە اينالۋىنا قوسقان ۇلەسى.

بۇل جەردە «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» بارلىق جەتىستىگىنە ءىلياس جانسۇگىروۆ قانا ۇلەس قوستى دەگەننەن اۋلاقپىن.  «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بۇگىنگى تاڭدا بۇكىل حالىقتىڭ ءۇنجارياسىنا اينالۋى ءۇشىن ع. قاراش، ر. مارسەكۇلى، ج. ايماۋىتۇلى، ب. مايلين، س. سادۋاقاسوۆ، ت. ىرىسقۇلوۆ، و. جاندوسوۆ، م. اۋەزۇلى، ت. قۇنانبايۇلى، م. تۇرعانبايۇلى، س. دونەنتايۇلى، ا. سەگىزباەۆ، س. مۇقانوۆ، ع. توعجانوۆ، م. جولدىباەۆ، ا. ارىستانبەكوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ، ت. نۇرتازين، ە. الدوڭعاروۆ، و. يساەۆ، ءا. ءمۇسين، تاعى دا باسقا قازاقتىڭ نارقاسقا جىگىتتەرى باسىلىمنىڭ ىرگەسىن قالاپ، ءدىڭىن بەكىتتى. ءتىلىن تۇزەپ، ءدىلىن تازارتىپ، تىرلىگىن نىعايتتى. سول قاتاردا ءى. جانسۇگىروۆتىڭ ەسىمى ەرەكشە قۇرمەتپەن اتالۋى كەرەك ەدى.

«ەگەمەننىڭ» بيىلعى عاسىرلىق تويىندا ءىلياستىڭ باس باسىلىمنىڭ جارقىن كەلەشەگىنە قوسقان ۇلەسى مەن جۋرناليستىك قارىم-قابىلەتىنە تولىق باعا بەرىلەدى دەگەن ۇمىتتەمىن.

ايتۋ بىزدەن، اتقارۋ سىزدەن، اعايىن!

قاجەت انداس

Abai.kz