ءباسپاسوز ەركىندىگى دۇرىس-اق. بىراق شەكتەن شىققاندىق جۇرەككە كۇش ءتۇسىرىپ، سانانى ۋلايدى. اقيقاتتى اڭىزبەن شاتاستىرادى. سونداي ۇلت ماقتانىشى، الاش ارىسى مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا قاتىستى قارادۇرسىن، نەگىزسىز، شىندىققا جۋىسپايتىن ماقالالار لەگى «دالا مەن قالا» قوعامدىق-ساياسي اپتالىق گازەتىندە بىلتىردان بەرى جاريالانىپ جاتقانى قانداي وكىنىشتى دەسەڭىزشى! ءتىپتى اتويلاتىپ بارادى. ونى گازەتتىڭ ۇستىمىزدەگى جىلعى 30 مامىرداعى مىناداي العىسوزىنەن بايقاۋعا بولادى: «...وسىن­داي اڭىز-شىنى ارالاس وقيعالارعا ءمان بەرگەن جۋرناليست توقتارالى تاڭجارىق گازەتىمىزدىڭ وتكەن جىلعى قازان ايىنىڭ 11 جۇلدىزىنداعى №40-سانىندا «ماڭگىلىك مىرجاقىپ» اتتى ماقالا جازعان ەدى. سول تول­عا­نىستى وقىعان وقىرمان تەلمان بوحۆاي گازەتىمىزدىڭ وسى جىلعى 26 ناۋرىز كۇنگى №12 سانىندا «قارابايدىڭ قايعىسى... مىرجاقىپ بەرتىنگە دەيىن موڭعوليادا ءومىر سۇرگەن بە؟» دەگەن كولەمدى ماقالاسىن جاريالاعان بولاتىن. وسىعان ءۇن قوسىپ، وي ۇشقىنداتقان قۋانىش قاليدىڭ ىزدەنىسكە تولى ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز».

الماتىعا ادەيى بارىپ، مىرجاقىپتىڭ قىزى گۇلنار اپايعا قۋانىش قاليدىڭ الگى «ىزدەنىسكە تولى» ماقالاسىن وقىتىپ، پىكىرىن سۇراعان ەدىك...

گۇلنار مىرجاقىپقىزى «قازاقتىڭ ءمىر­جاقىبى موڭعوليادا جەرلەنگەن قاراباي بولۋى مۇمكىن...» دەگەن ماقالانى وقىپ بولعان سوڭ، ديكتوفونعا اشىنعان كەيىپپەن ءوز پىكىرىن ايتا باستادى.

ءباسپاسوز ەركىندىگى دۇرىس-اق. بىراق شەكتەن شىققاندىق جۇرەككە كۇش ءتۇسىرىپ، سانانى ۋلايدى. اقيقاتتى اڭىزبەن شاتاستىرادى. سونداي ۇلت ماقتانىشى، الاش ارىسى مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا قاتىستى قارادۇرسىن، نەگىزسىز، شىندىققا جۋىسپايتىن ماقالالار لەگى «دالا مەن قالا» قوعامدىق-ساياسي اپتالىق گازەتىندە بىلتىردان بەرى جاريالانىپ جاتقانى قانداي وكىنىشتى دەسەڭىزشى! ءتىپتى اتويلاتىپ بارادى. ونى گازەتتىڭ ۇستىمىزدەگى جىلعى 30 مامىرداعى مىناداي العىسوزىنەن بايقاۋعا بولادى: «...وسىن­داي اڭىز-شىنى ارالاس وقيعالارعا ءمان بەرگەن جۋرناليست توقتارالى تاڭجارىق گازەتىمىزدىڭ وتكەن جىلعى قازان ايىنىڭ 11 جۇلدىزىنداعى №40-سانىندا «ماڭگىلىك مىرجاقىپ» اتتى ماقالا جازعان ەدى. سول تول­عا­نىستى وقىعان وقىرمان تەلمان بوحۆاي گازەتىمىزدىڭ وسى جىلعى 26 ناۋرىز كۇنگى №12 سانىندا «قارابايدىڭ قايعىسى... مىرجاقىپ بەرتىنگە دەيىن موڭعوليادا ءومىر سۇرگەن بە؟» دەگەن كولەمدى ماقالاسىن جاريالاعان بولاتىن. وسىعان ءۇن قوسىپ، وي ۇشقىنداتقان قۋانىش قاليدىڭ ىزدەنىسكە تولى ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز».

الماتىعا ادەيى بارىپ، مىرجاقىپتىڭ قىزى گۇلنار اپايعا قۋانىش قاليدىڭ الگى «ىزدەنىسكە تولى» ماقالاسىن وقىتىپ، پىكىرىن سۇراعان ەدىك...

گۇلنار مىرجاقىپقىزى «قازاقتىڭ ءمىر­جاقىبى موڭعوليادا جەرلەنگەن قاراباي بولۋى مۇمكىن...» دەگەن ماقالانى وقىپ بولعان سوڭ، ديكتوفونعا اشىنعان كەيىپپەن ءوز پىكىرىن ايتا باستادى.

- بۇل نە دەگەن ماسقارا! ءبىر ءمىرجا­قىپ­تىڭ اتىن ساتىپ، سونىڭ ءوزى بولىپ ءجۇر­گەن قاراباي دەگەننىڭ جاۋاپسىز ءسوزىن جاڭعىرتۋدىڭ قانداي قاجەتى بار ەدى. 1936 جىلدان 1959 جىلعا دەيىن موڭعوليادا ءمىر­جاقىپتىڭ اتىمەن ءوز مارتەبەسىن اسى­رىپ جۇرگەن ونىڭ بۇل قىلىعىن تاريح ءتۇبى ايىپتايدى.

وسى جەردە سوزگە بەلگىلى عالىم، موڭ­عوليادا تۋىپ-وسكەن ماديار زەرتتەۋشىسى باباقۇمار عينايات ارالاستى.

- مەنىڭ ەستىپ-بىلۋىمشە، - دەدى ول، - مىرجاقىپ اتامىزعا تاڭىلىپ وتىرعان قا­را­باي دەگەن كىسىنىڭ اقىل-ويىنىڭ اۋىت­قۋ­شىلىعى بولعانىن جەرلەستەرى ۇنەمى اي­تىپ وتىرادى. ونداي سوزدەرگە ءوز باسىم تالاي رەت كۋا بولعانمىن. توتەسىن ايتساق، شالىعى بار كىسى ەكەن. دۋلاتوۆتىڭ ەڭبەك­تەرىن ناسيحاتتاپ ءجۇرىپ، ءوزىن كەيدە سول قازاقتىڭ داڭقتى ۇلىنا تەلىپ جىبەرەتىن بولسا كەرەك.

گۇلنار اپاي اق شاشتى باسىن قۇپتاي يزەپ، باباقۇماردىڭ ءسوزىن تولىقتىرا ءتۇستى.

- وزدەرىڭ بايقايسىڭدار ما؟ مىنا قۋانىش قاليدىڭ ماقالاسىندا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ ەشقايسىنىڭ نەگىزى جوق ەكەنىن. ءبارىن تۇتاستاي جوققا شىعارامىن. 1935 جىلى 5 قازاندا سوسنوۆەتستە ولگەن مە­نىڭ اكەمدى 1936 جىلدان باستاپ موڭ­عو­ليادا تۇردى، 1959 جىلى سوندا جەرلەندى دەپ قيسىنسىز ءتۇيىن جاسايدى. جانە وسى تۇبىرىمەن شىندىققا جاناسپايتىن اڭگى­مە­نى قوزدىرۋشى استانالىق كەيبىر ءىرى عا­لىم­دار، اتىن ايتسام، ماسقارانىڭ كو­كەسى سوندا بولادى، وزدەرى ۇعار، تۇسىنەر، ۇياتتان بەتتەرىن باسار دەپ ويلايمىن. ءۇستىرت سويلەپ، وسىنداي شالا ساۋاتتى­لار­دى قول­داپ، قۋات­تاپ، قاۋعا ءورت سالعانداي قي­قۋلاتىپ قويىپ­تى. وزدەرىڭ اداسىپ، وزگە­لەردى بۇرىس جولعا سالماڭدار، باۋىر­لارىم، دەيمىن ولارعا.

- اپا، وسى ارادا اكەڭىزدىڭ سوسنوۆەتستەگى جەرلەۋىنە قاتىسقان ادامدار تۋرالى ايتىڭىزشى. بۇلتارتپايتىن دەرەكتىڭ ءبىرى سول ەمەس پە؟ - دەپ ساۋال تاستادىم.

- ءيا، ايتايىن. تاتار جازۋشىسى ماح­مۇت بۋدايلي اكەمنىڭ ءولىمىن ءوز كوزىمەن كورىپ، مىرزاعازى ەسبولوۆپەن بىرگە جەرلەسكەن ەكەن. بۋدايلي مەرزىمىن وتەپ وتا­نى­نا ورالعان سوڭ وتكەن عاسىردىڭ 70-جىل­دارىنىڭ اياعىندا قازان قالاسىندا قايتىس بولدى. ەندى اكەمنىڭ موڭعوليادا جەرلەنگەنى جونىندە قانداي اڭگىمە بولۋى ءتيىس...

ءبارى ناقتى دەرەكپەن تۇيىندەلگەنى ابزال عوي. گۇلنار اپايدىڭ ۇلى، بەلگىلى باس­پاگەر-جازۋشى، اۋدارماشى ەرلان ساتى­بال­ديەۆ قولىنداعى قۇجاتتى بىزگە وقىپ بەردى. بۇرىننان تانىس بولسا دا ءباتۋاسىز ماقالالار اۆتورلارىنىڭ جەتەسىنە جەتەر مە ەكەن دەگەن ۇمىتپەن تاعى دا بار زەيىنىمىزدى سالىپ تىڭدادىق.

«اكت № 533, وت 5 وكتيابريا 1935 گودا، 5 وتدەل، ببك، 1 پۋنكت سوسنوۆەتسك.

مى، نيجەپودپيساۆشيەسيا، زاۆەدۋيۋششايا سوسنوۆەتسكيم لازارەتوم ۆراچ بۋدارنايا زينايدا فەدوروۆنا، ستارشي لەكپوم وبلاكەۆيچ ي.يا. ي دەجۋرنىي پو پالاتە اريستوۆا م.ۆ. سوستاۆيلي ناستوياششي اكت ۆ توم، چتو، سەگو چيسلا، 5 وكتيابريا 1935 گودا، ۆ 5 چاسوۆ ۋمەر ناحوديۆشيسيا نا يزلەچەني ۆ ۋپوميانۋتوم ۆىشە لازارەتە، زاكليۋچەننىي دۋلاتوۆ مير-ياكۋب، پوستۋپيۆشي نا يزلەچەنيە 11 مارتا 1935 گودا. زاكليۋچەننىي دۋلاتوۆ م. يمەل 50 لەت وت رودۋ، جەنات ي پريبىل ۆ ببك 9 فەۆراليا 1931 گودا، كاك وسۋجدەننىي وگپۋ پو 58241011 ست. ۋك نا 10 لەت. مەستوروجدەنيە 1 اۋل سوروكوپينسكوي ۆولوستي تۋرگايسك. ۋەزدا. روست سرەدني، تسۆەت گلاز كاريە. سمەرت پوسلەدوۆالا وت ناراستايۋششەگو ۋپادكا سەردەچنوي دەياتەلنوستي پري ياۆلەني سەردەچنوي استمى. بىۆشيە پري ۋمەرشەم دۋلاتوۆ م.يا. ۆەششي، پري پوستۋپلەني ەگو ۆ لازارەت ۆزياتى نا حرانەنيە ۆ كلادوۆۋيۋ وت 11 مارتا 1935 گ. ناستوياششي اكت سوستاۆلەن ۆ 6-تي ەكزەمپلياراح. پودپيسي: بۋدارنايا، وبلاكەۆيچ، اريستوۆا».

- وسىدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك! - دەپ گۇلنار اپام ءپاس كوڭىلىن ءبىر ءسات كوتەرگەندەي بولدى. «- مىنا ءبىر قۇجاتتى دا وقىپ بەرەيىن» دەدى. «موگيلا م. دۋلاتوۆا، ۋمەرشەگو 5 وكتيابريا 1935 گودا، ناحوديتسيا نا ستاروم كلادبيششە. نا مەستە زاحورونەنيا ستويت وبەليسك، سۆارەننىي يز كۋسكوۆ مەتاللا س مەتالليچەسكوي شيشكوي ي زۆەزدوي. پرەدسەداتەل يسپولكوما سوسنوۆەتسكوگو پوسەلكوۆوگو سوۆەتا نارودنىح دەپۋتاتوۆ - س.ۆ. فرولوۆا».

مەنىڭ ەسىمە 1992 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ ورتا شەنى ءتۇستى. سوسنوۆەتستە ءمىر­جا­قىپتانۋشى عالىم، دۋلاتوۆ قابىرىن تاۋ­ىپ، مەديتسينالىق تالداۋ ساراپتاما­لا­رىن جۇرگىزۋگە ۇيىتقى بولعان، ءسويتىپ الاش ارىسىنىڭ 57 جىل بويى شەت جۇرتتا جاتقان قابىرىنەن مۇردەسى الىنىپ، تۋعان تورعايىنا جەتكىزىلىپ قايتا جەرلەنۋىنە ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىن سارقا جۇمساعان مارات ابسەمەتتىڭ جانكەشتىلىگىنە تاعى ءبىر تاعزىم ەتكەندەي بولدىم. ونىڭ قو­لىن­داعى كارەليا ۇكىمەتىنىڭ شەشىمى ءجۇ­رەكتە جاتتالىپ قالعانداي ەدى. «كارەليا اسسر-ءى مينيسترلەر كەڭەسى قازاقستان­نىڭ تاريحي-اعارتۋ «ادىلەت» قوعامىنىڭ سوسنوۆەتس پوسەلكەسىندەگى ەسكى زيراتتا جەر­لەنگەن قازاق­تىڭ مادەنيەت قايراتكەرى م.دۋلاتوۆتىڭ سۇيەگىن الىپ، ەلدە قايتا جەرلەۋگە سۇراعان رۇقساتى قاناعات­تاندى­رىلادى. توراعانىڭ ورىنباسارى: ۆ.مەدۆەدەۆ»، - دەلىنگەن ەدى ول قۇجاتتا. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، مارات ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزعا سوسنوۆەتس پوسەلكەلىك جەرگىلىكتى كەڭەسى اكىمشىلىگىنىڭ ءتورايىمى س.ۆ. فرولوۆانىڭ مىناداي ءماتىندى رۇقسات قا­عازى تيگەندە بوركىمىزدى اسپانعا اتقانداي بولىپ، قۋانىپ ەدىك-اۋ! وندا: «سوسنوۆەتس پوسەلكەلىك كەڭەسىنىڭ اكىمشىلىگى ەسكى زيراتتا جەرلەنگەن ءمىرجا­قىپ دۋلاتوۆتى قايتادان ونىڭ وتانى قازاقستاننىڭ تور­عاي پوسەلكەسىندە جەرلەۋ ءۇشىن مۇردەسىن قازىپ الۋعا رۇقسات ەتەدى. انىقتامانى قا­جەت دەگەن جەردە پايدا­لانۋعا بولادى»، دەپ تايعا تاڭبا باسقان­داي جازىلعان ەدى. جول بويعى ءجيى تەكسەرىستەردەن وسى قۇجات­تىڭ ارقاسىندا امان-ەسەن توسقاۋىلسىز ءوتىپ، ەلگە جەتكەنبىز. ءايت­پەسە، ادام ءمۇر­دەسىن تيەگەن كولىكتىڭ ادى­مىن اتتاتتىرار ما ەدى؟!

...الماتىعا «شىندىق» ىزدەۋ ءۇشىن ادەيى ات باسىن تىرەگەن، اتالمىش «ىزدەنىسكە تولى» ماقالانىڭ اۆتورى قۋانىش قاليمەن مىرجاقىپتىڭ تۋعان جيەنى ەرلان ساتىبالديەۆ ەكەۋمىز كەزدەستىك. ءساتىن قالاي سالعانىنا ءالى تاڭمىن. اۆتوردى استانادان تاۋىپ الىپ سويلەسەمىن دەپ جۇرگەنىمدە، جولىمىز الماتىدا تۇيىسە كەتكەنى. سويلەستىك. پىكىر ءوربىتىلدى. توتە جازۋىن جەتىك بىلەتىن ەرلان سالعان جەردەن قارابايدىڭ قابىرى باسىنداعى تاقتا­داعى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ اكەلگەن جازۋلاردى وقىپ وتىرىپ: "بۇل جەردە قاراباي دەگەن ءسوز وقىلادى، ال دۋلاتۇلى دەگەن ءسوز جوق", دەدى. قالي: «50 جىلدا ارىپتەرى ءوشىپ قالعان عوي»، دەپ اقتالعانداي بولدى.

وعان م. دۋلاتوۆتىڭ سوسنوۆەتستە قاي­تىس بولىپ، سوندا جەرلەنگەنى، مۇردەسى قا­زىپ الىنىپ، تۋعان تورعايىنا قايتا جەرلەنگەنى تۋرالى قولىمىزداعى قۇجاتتاردى كورسەتىپ، وقىپ بەرىپ، ورىسشاسىن قازاق­شا­لاپ ءتۇسىندىرىپ دەگەندەي، شىندىققا كو­زىن جەتكىزە تۇستىك.

- مەن قويدىم ەندى، بۇل ماسەلەنى دو­عار­دىم. كوزىم جەتتى! - دەپ ماقالا اۆتورى قۋانىش قالي امالسىزدان مامىلەگە كەلگەندەي بولدى.

... «دالا مەن قالا» گازەتىنىڭ باسشى­لى­عى مۇنداي ءدۇدامال، شيكى، ۇلت رۋحىنا تاڭبا سالاتىن ماقالالاردى باسار الدىن­دا ەكىنشى تاراپتىڭ وي-پىكىرىن دە سۇراپ، الدىن الا ەسكەرۋى ءتيىس ەدى! ۇيات بولدى.

قايسار ءالىم.

استانا-الماتى-استانا.

http://www.egemen.kz/306557.html