ديحان قامزابەكۇلى. قۋ باس
( جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ
"قارا باقسى" اڭگىمەسى حاقىندا)
ءسوزىمىزدى ەل اڭگىمەسىنەن باستايىق. ەرتە-ەرتە ەرتەدە ەمەس، كۇنى كەشە قاراپايىم قازاق اۋىلىندا يماندى ءبىر قاريا جاساپتى. ونىڭ ەلۋدى ەڭسەرگەندە سۇيگەن جالعىز ۇلى بولىپتى. ساعىندىرىپ كەلگەن بالا ەركەلىككە بوي الدىرماي العىر بوپ ءوسىپتى. كۇندەردىڭ - كۇنى ول ءوز بەتىمەن وقۋ ىزدەپ الماتىعا كەتەدى. نە كەرەك، سول شاھاردا وقىپ-جەتىلىپ، ساناۋلى جىلدان كەيىن قانداي مامان بولعانىن بىلدىرمەككە ءارى تاڭداعان قالىڭدىعىنىڭ باسىنا ورامال سالدىرماققا ەلگە ورالادى. اۋىلدا دۇركىرەپ كەلىن ءتۇسىرۋ تويى وتەدى. ەرتەسىنە اقساقال پەرزەنتىن شاقىرىپ: "ەندى نە ىستەمەكسىڭ؟ كەلىن نە ىستەمەك؟" دەپ سۇرايدى عوي، باياعى. بالاسى جالىنداپ تۇرىپ جوسپار-باعدارىن ايتادى... شال ۇندەمەي قالادى. توي-تومالاق قىزۋى باسىلادى، جاستار قايتا ءنان شاھارعا كەتەدى. سوندا ۇنجىرعاسى تۇسكەن اقساقالدان قۇرداسى سۇرايدى دەيدى: "اۋ، بالاڭ مەن كەلىنىڭ ەندى نە ىستەيدى؟" دەپ. وعان اشۋلى قارت:
- كەلىنىم، ادام سويادى، بالام كور قازادى، - دەپ جاۋاپ قايىرىپتى. سويتسە، قامكوڭىل قاريانىڭ كەلىنى - قانداۋىردى ەركىن يگەرگەن حيرۋرگ، ال بالاسى ەسكى قورىم-بەيىتتەردى زەرتتەۋگە ماماندانعان ارحەولوگ ەكەن. شال ء"اي، اتتەسى-اي!" دەپ وسىعان قاتتى قىنجىلىپتى...
( جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ
"قارا باقسى" اڭگىمەسى حاقىندا)
ءسوزىمىزدى ەل اڭگىمەسىنەن باستايىق. ەرتە-ەرتە ەرتەدە ەمەس، كۇنى كەشە قاراپايىم قازاق اۋىلىندا يماندى ءبىر قاريا جاساپتى. ونىڭ ەلۋدى ەڭسەرگەندە سۇيگەن جالعىز ۇلى بولىپتى. ساعىندىرىپ كەلگەن بالا ەركەلىككە بوي الدىرماي العىر بوپ ءوسىپتى. كۇندەردىڭ - كۇنى ول ءوز بەتىمەن وقۋ ىزدەپ الماتىعا كەتەدى. نە كەرەك، سول شاھاردا وقىپ-جەتىلىپ، ساناۋلى جىلدان كەيىن قانداي مامان بولعانىن بىلدىرمەككە ءارى تاڭداعان قالىڭدىعىنىڭ باسىنا ورامال سالدىرماققا ەلگە ورالادى. اۋىلدا دۇركىرەپ كەلىن ءتۇسىرۋ تويى وتەدى. ەرتەسىنە اقساقال پەرزەنتىن شاقىرىپ: "ەندى نە ىستەمەكسىڭ؟ كەلىن نە ىستەمەك؟" دەپ سۇرايدى عوي، باياعى. بالاسى جالىنداپ تۇرىپ جوسپار-باعدارىن ايتادى... شال ۇندەمەي قالادى. توي-تومالاق قىزۋى باسىلادى، جاستار قايتا ءنان شاھارعا كەتەدى. سوندا ۇنجىرعاسى تۇسكەن اقساقالدان قۇرداسى سۇرايدى دەيدى: "اۋ، بالاڭ مەن كەلىنىڭ ەندى نە ىستەيدى؟" دەپ. وعان اشۋلى قارت:
- كەلىنىم، ادام سويادى، بالام كور قازادى، - دەپ جاۋاپ قايىرىپتى. سويتسە، قامكوڭىل قاريانىڭ كەلىنى - قانداۋىردى ەركىن يگەرگەن حيرۋرگ، ال بالاسى ەسكى قورىم-بەيىتتەردى زەرتتەۋگە ماماندانعان ارحەولوگ ەكەن. شال ء"اي، اتتەسى-اي!" دەپ وسىعان قاتتى قىنجىلىپتى...
ادام تۇسىنىگى قىزىق ءارى تىلسىم عوي. ول ءبىر نارسەگە ىنتىعادى، ءبىر نارسەگە تاڭدانادى، ەندى ءبىر نارسەدەن ۇرەيلەنەدى. مىسالى، بەيىتتى الايىق. ول بىرەۋ ءۇشىن - ومىردەن وتكەندەردى ەسكە الۋ (تاۋباعا كەلۋ) ورنى، نەمەسە سارابدالدانۋعا، ايىعۋعا مۇمكىندىك بەرەر جەر، ال بىرەۋ ءۇشىن - كادىمگى عىلىمي نىسان (وبەكت). ەستەرىڭىزدە مە، انە ءبىر جىلدارى قاراعاندىلىق اقساقالدار "تاتتىمبەت سۇيەگى قاشان قايتادى؟" دەپ، گازەت بەتىندە دابىل قاققان ەدى. جاڭىلىسپاساق، ىشىندە ارحەولوگ نوەل شاياحمەتوۆ بار، ءبىر توپ عالىم كەڭەس تۇسىندا كۇيشىنىڭ باس سۇيەگىن "زەرتتەيمىز" دەپ الىپ كەتكەن دە، قايتارماعان. قازىر ونىڭ قاي زەرتحانادا، نەشىنشى ءنومىرلى قۋ باس بولىپ تىركەلگەنىن جالعىز قۇداي بىلەدى.
استاپىراللا، سوندا قۋ باس تا تالاسقا ءھام اڭگىمەگە ارقاۋ بولعانى ما؟ بولماعاندا شە؟ ايتالىق، ءبىز نەگە جيىرما جىلدان بەرى سابىلىپ كەنەسارىنىڭ باسىن ىزدەپ ءجۇرمىز؟ اناۋ "قىرعىزدا قالدى" دەدى، مىناۋ "ومبىدا شىعار" دەدى، ەندى بىرەۋ "پەتەربوردا! باسقا ەش جەردە دە ەمەس" دەدى. انە ءبىر جىلى "ەكسپرەسس ك" ءتىلشىسى ءبىر شىندىقتىڭ ۇشىن ۇستاتقانداي بولىپ ەدى، تاعى دا اداسىپ قالدىق... سونىمەن، كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى بىزگە نە ءۇشىن كەرەك؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋدەن بۇرىن، العاش "باس نە ءۇشىن الىنادى نەمەسە كەنەسارىنىڭ باسى نە ءۇشىن الىندى؟" دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋ لازىم. وتارشىل پاتشا وكىمەتى كەنەسارىنىڭ باسىن الۋ ارقىلى (ماعجان ايتقانداي، الداۋعا تۇسكەن "سورلى قىرعىزدىڭ" قولىمەن) يمپەريا مۇددەسى الدىندا ەشكىم كەسە-كولدەنەڭ تۇرا المايدى جانە "بەيشارا قازاق، ەندى سەنىڭ باسىڭ جوق! ءبىز ەندى ساعان اقىل بەرەمىز، ءجون سىلتەيمىز" دەگەندى سەزدىردى. سورىمىزعا قاراي، وسى ويى جۇزەگە استى... ال، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كەنەسارى ۇرپاعى (الاش جۇرتى) ءۇشىن حاننىڭ جاۋ ولجالاعان باس سۇيەگىنىڭ رامىزدىك ءمانى بار. ول تابىلار، نە تابىلماس - بىزگە شىندىقتى ءبىلۋ قاجەتتىرەك. كەيدە سالىستىرۋعا كەلمەيتىن نارسەنى سالىستىرامىز عوي. ايتالىق، رەسەي فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ جاريا ەتكەن ماتەريالىنا قاراعاندا، كەزىندە كگب-نىڭ ارناۋلى قورىندا ساقتالعان گيتلەردىڭ باس سۇيەگى (ورتتەن قالعان) اندروپوۆتىڭ بۇيرىعىمەن جويىلعان (جوعارى تەمپەراتۋرادا قايتا ورتەلگەن). ەگەر كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى دە وسىلاي جويىلسا، فاشيزم كوسەمى مەن ەلىنىڭ ازاتتىعىن اڭساعان ۇلت كوسەمىنە كەڭەس وكىمەتى ءبىر كوزبەن قاراعان با دەگەن ويعا وماتىلاسىڭ. ارينە، ءبارى دە مۇمكىن...
باس سۇيەك، نەمەسە قۋ باس تۋرالى شىعىس ادەبيەتىندە دە، باتىس ادەبيەتىندە دە از جازىلماعان. الەم رۋحانياتى بۇل ارقىلى ادامعا تىرشىلىكتىڭ ءمانىن، ماحاببات پەن عاداۋاتتىڭ ماڭگىلىك مايدانىن، ەكى دۇنيەنىڭ جاندى سىنار ءساتىن، ءولىنىڭ - ءتىرى، ءتىرىنىڭ ءولى حاقىنداعى ءماجازيى مەن مۇعايىنىن جەتكىزۋدى كوزدەيدى. كەلەشەكتە ازات قازاق ادەبيەتىنە حان كەنەنىڭ باس سۇيەگى تۇسپال بەينە بولىپ ەنۋى عاجاپ ەمەس. قازىر ونىڭ ۇشقىنى دا بايقالدى.
"بەيىت - تاۋباعا كەلۋ ورنى" دەپ جوعارىدا ءبىز جايدان-جاي ايتقانىمىز جوق. البەتتە، بىرەۋ مايدان دالاسىندا، ەندى بىرەۋ جۇمباق جاعدايدا (مىسالى، بىزدەگى رەپرەسسيا) كوز جۇمىپ، ۇرپاعىنا ماعلۇمسىز جەرلەنىپ جاتادى. مۇندايدا ارتىنداعى تۋعان-تۋىسى ء"بىر ۋىس توپىراق سالا المادىم-اۋ! باسىنا قۇران وقي المادىم-اۋ!" دەپ وكىنىپ قالادى. تاعدىرعا شارا بار ما! اتالارىمىز "قۇدايعا كۇبىرىڭ دە ءبىر، سىبىرىڭ دا ءبىر" دەگەندەي، اللا - ءبارىن كورۋشى، ەستۋشى. سوندىقتان وتكەندەردىڭ رۋحىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن جاراتقانعا باعىشتاپ قاي جەردە وقىعان قۇرانىڭىز بولسىن - ساۋاپ. ارينە، ادام اۋەلى پەندە. سول سەبەپتى ازىرشە جوق بەيىتتى ىزدەپ، تاپسا كەمى تولاتىنداي، بارى ارتاتىنداي كورىنەدى. پەندەگە پەيىلى شەكسىز، سىناۋشى اللا ونى وسىلاي ويلانتادى، قام جەگىزدىرەدى. زامان قيىنعا اينالعان كەزدە، ماسەلەن، وزبەكتىڭ بيىك ءھام سىرشىل اقىندارى فيترات پەن چۋلپون توبىردىڭ قولىنان قازا تاۋىپ، زيراتى بەيماعلۇم قالعان ۇلت قايراتكەرى ماحمۋدقوجا بەحبۋديدىڭ بەيىتىن ىزدەيدى، قىرعىزدىڭ بەكزات اقىنى قاسىم تىنىستانوۆ ماناس كۇمبەزىنە مۇڭىن شاعادى، ءبىزدىڭ ماعجان اقىن دا قورقىت، كەنەسارى، سىزدىق، قويلىباي، بايان تۇلعاسىمەن ەلدىڭ جوعىن جوقتايدى. الاش اقىنى اجال، بەيىت، ارۋاق، جاراتقان يە، نامىس، كيە تاقىرىبىن ءجيى قوزعايدى. قانقۇيلى قالماق باياننىڭ باسىن كەسىپ، باتىر دەنەسى ء"بىر قىردا توپىراق قاۋىپ قالا بەرگەنىن" جىرلار تۇستى ماعجان "ارقانىڭ سەلى، جەلى، ءشولى، بەلى، ەرلەردى ۇمىتپاسا، ەل دە ۇمىتپاس" دەپ قورىتىندىلايدى.
قۋ باس پەن ادام ءھام قوعام تاعدىرى بايلانىسىن الاشتىڭ دارا جازۋشىسى جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى وزىندىك سۇرەڭمەن بەينەلەيدى. ءبىز مۇنى قالامگەردىڭ "قارا باقسى" اتتى اڭگىمەسىنەن كورەمىز. ول رەسمي ءباسپاسوزدىڭ بىرىندە ("لەنينشىل جاس" جۋرنالى) 1925 جىلى جاريالانعان.
ادەتتە كوركەم شىعارمانىڭ تاقىرىبى مەن مازمۇنىنىڭ سايكەستىگى ءسوز بولىپ جاتادى. وسى تۇرعىدان باعامدار بولساق، جۇسىپبەك اڭگىمەسى باقسى تۋرالى ەمەس. ارينە، تۋىندىدا باقسى بەينەسى بار. بىراق جازۋشى شارتتى نىسپالانعان اڭگىمەسىندە كۇردەلى قازاق شىندىعىن ءارى استارلى، ءارى سىرلى، ءارى قۇپيا بەينەلەۋگە تالاپتانادى. ەگەر "قارا باقسى" وتاندىق پروزانىڭ، سونىڭ ىشىندە اڭگىمە جانرىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىندە تۋعانىن ەسكەرسەك، جۇسىپبەكتىڭ ۇلت كوركەمسوزى ءيۋىن قاندىرۋعا از تەر توكپەگەنىن اڭعارامىز.
جالپى پروزا قاناتىن كەڭ جايعان كەزدە جانردىڭ قيسىنشىلار تۇسىندىرەتىن تار شەڭبەرىنە سىيا المايدى. بۇعان "قارا باقسى" اڭگىمەسى ايقىن دالەل. شىعارمانىڭ ءۇستىرت مازمۇنى مىنانداي: قاراڭعى تۇسكەندە مولدانى قاسىنا العان ەكى كىسى بەيىتكە كەلەدى. ول - "سۇپىنىڭ تامى". ايسىز ءتۇن. اينالا قورقىنىشتى. الگى ۇشەۋ كوردى قازۋعا كەلىپتى. قازانشى اسقار ۇركەك. "قاسقىر مۇشەلى" ابەجان باتىر. وسى ابەجان "تاباراكتى" كۇبىرلەگەن، ءىستىڭ كۇنا نە ساۋابىن انىق بىلمەيتىن مولداعا ساستىراتىن، قامايتىن سۇراقتى كوپ قويادى. بۇلار بەيىتكە قۋ باستى الۋ ءۇشىن كەلىپتى. نەگە؟ كوشەرباي دەگەن سەرىلەۋ جىگىت سال بولىپ قالعان ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنى باقسى كەلىپ، وعان سەنىڭ كەسەلىڭ باسقا شاپقان، سوندىقتان ونى باسپەن (قۋ باس) قاعامىن دەگەندى ايتادى. مىنا الپىستاعى ابەجان، سال بولىپ تۇرمىستان، اينالاسىنان قاعاجۋ كورگەن كوشەرباي ءۇشىن تۇندە بەيىتكە كەلىپتى. الگى ەكەۋمەن. اقىرى ول قۋ باستى ەتەگىنە وراپ الىپ شىعادى. باقسى كوشەرباي كەسەلىن "باسپان سوعىپ كوشىردى". نە كەرەك، جۇسىپبەك سوزىمەن ايتقاندا، "باقىرعان باقسىنىڭ ەمى قوندى ما، بولماسا شىن كوڭىلمەن دەن قويدى ما، ايتپەسە ءوز بويىنداعى قۋاتى جەڭدى مە، ايتەۋىر ءۇش كۇننەن كەيىن" كوشەرباي اۋرۋىنان ايىعادى...
كوركەم شىعارما ءومىردىڭ كوشىرمەسى ەمەس، الايدا مىنا سۇراق كوكەيگە كەلەدى: شىن تىرشىلىكتە وسىلاي بولۋى مۇمكىن بە؟ جاۋابىمىز دا ءازىر: كىم بىلەدى، كەزدەسسە كەزدەسكەن شىعار. بىراق جازۋشى بۇل "قيال-عاجايىپتى" ايتقىسى كەلدى مە، جوق، باسقانى استارلادى ما؟ سولاي بولسا، ول قانداي استار، نەندەي تۇسپال؟ نەگە ءسابيت مۇقانوۆ اسىرە بەلسەندى بوپ جۇرگەن شاعىندا جۇسىپبەك تۋرالى: "ايماۋىتۇلى قوساياق دەيتىن تىشقان سىقىلدى ەدى. سول قوساياققا ۇقساپ قۇيرىعىن بۇلعانداتىپ وتىرىپ "ەندى ۇستايمىن-اي" دەگەندە، جىلت بەرىپ جالتارىپ وتىراتىن ەدى. توڭكەرىسكە قارسىلىق جونىندە قولدانعان ءبىر ءادىسى كوزگە شالىنىپ بارا جاتسا، باسقا ءبىر ءتۇرلى كوز الدايتىن ءتاسىل تابۋشى ەدى" دەيدى؟
بايقاساق، اڭگىمە زامانىندا ەكىنىڭ بىرىنە تۇسىنىكتى باقسى حاقىندا ەمەس ەكەن. باقسى جانە ونىڭ ەم-دومى دىلگىر قازاق تىرشىلىگى جاي فون بولىپ شىعادى. جازۋشى مولداسى ءبىلىمسىز، كەدەي-كەپشىگى اڭعال دا قورقاق، اقساقالى ىنساپسىز، جاسى "سىپقىر قارا سۇر" ورتانىڭ تراگەدياسىنا ۇڭىلەدى. "نەگە بۇلاي بوپ كەتتى" دەپ تامىرىن باسادى. ماعجان اقىننىڭ "ومىردە ارمانىم جوق قورقىتقا ەرسەم" دەگەنىندەي، جانى كۇيزەلگەن جۇسىپبەكتىڭ "قارا باقسىسى" قوعام دەرتى باسقا شاپقان دەپ تۇيەدى. اڭگىمەدە ۇزاق-ۇزاق باقسى سارىنىنا (جىرىنا) ورىن بەرىلگەن. بۇل باقسى اڭگىمە جەلىسى بويىنشا اۋرۋ كوشەربايدى كوپ بىلمەيدى. سوعان قاراماي ءبۇي دەيدى:
وسىناۋ جاتقان كوشەرباي،
ءتاڭىردىڭ بەرگەن باعىندا،
بولىپ ءبىر تۇرعان شاعىندا،
قاي قاسقاڭنان كەم ەدى؟
اقىلى مول كەن ەدى،
ەتەك-جەڭى كەڭ ەدى.
اۋزىنان شىققان لەبىزى
اعايىنعا ەم ەدى.
ارتۋ ەلمەن كەزدەسسە،
تەرەزەسى تەڭ ەدى
ەر دۇسپانمەن بەلدەسسە،
ەلىنىڭ قامىن جەر ەدى،
جاتقا نامىس جىبەرمەس
ەكپىندى تۋعان ءور ەدى.
اتاڭا نالەت سۋ پەرى!
ەرىمدى قور ەتكەندەي،
وڭمەنىمنەن وتكەندەي،
جەبىرىمە جەتكەندەي،
جەتى اتاما كەتكەندەي.
اۋزىنا ءدام سالعىزباي،
قولىنا قىران العىزباي،
جاۋىنا قارسى بارعىزباي،
قۇلدىققا بولا تۋعانداي،
تۇنشىقتىرىپ بۋعانداي،
وركەنىمدى وسىرمەي،
ءورىسىمدى تارىلتىپ،
جۇرىسىمنەن جاڭىلتىپ،
باق-داۋلەتتەن ارىلتىپ،
نە اقىڭ بار ەدى ەرىمدە؟
وسىنشا مازاق ەتەتىن
جەتپىس جەتى اكەڭنىڭ
باسى بار ما ەدى جەرىمدە؟
...باسقا ورناساڭ باسپەنەن
سىباعاڭدى بەرەيىن
كەتپەگەنىڭ كورەيىن!
جەڭە الماسام سەن جاۋدى،
ۇزە الماسام بۇعاۋدى،
قور بوپ ءبۇيتىپ جۇرگەنشە،
يتشىلەپ ءومىر سۇرگەنشە،
قاداسىن پىشاق قارنىما،
ءبىرجولاتا ولەيىن!..
باقسى - فون، بىراق باقسى ءسوزى فون ەمەس. بۇل - اڭگىمەنىڭ مايەگى. جازۋشى ناۋقاس مەڭدەگەن قانداسىن رۋحتى سوزبەن ەمدەگىسى كەلەدى. "باسقا ورناساڭ باسپەنەن سىباعاڭدى بەرەيىن" دەيدى. ارۋاققا تابىنباي، يسلام ۇعىمىندا بار بابالاردىڭ ءور ىسىمەن، ۇلگى-ونەگەسىمەن قاجىر-قايرات جيناۋ ماجۋسيلىك ەمەس. قۋ باس مەدەت بەرمەيدى، اللا مەدەت بەرەدى. جازۋشى تۇسىنىگىندەگى باس سۇيەك - سوزدىك ءرامىز. بۇل - تۇسپال. ومىردە قۇلقىنعا بايلانعان مولدانى ەرتىپ ءسوز ءمانىسىن تۇسىنبەگەندەر مولا قازۋى ابدەن مۇمكىن. جۇسىپبەك تە اڭگىمەدە ءبىر جاعىنان كوركەمونەردى جالاڭ تۇتىناتىندار ءۇشىن، ەكىنشى جاعىنان ءسوز ماعىناسىن اڭعارمايتىنداردى ءاجۋالاۋ ءۇشىن شارتتى كەيىپكەرلەرگە كور قازدىرادى. ولار باقسىعا باستى اكەلەدى. ءبىر ەسكەرەر جايت: ءبىز ءۇزىندى كەلتىرگەن باقسى سارىنى "باس" جەتكىزىلگەنگە دەيىن ايتىلادى.
شىعارمادا كوركەم بەينە جازۋشى يدەياسىمەن ساباقتاسىپ جاتادى. ءبىلىمى كەمشىن مولدانى تۇقىرتۋدى ويلايتىن، سال بوپ قالعان كوشەرباي ءۇشىن جانۇشىرىپ جۇرگەن اقساقالدىققا تاياۋ ابەجان، ءبىر قاراعاندا، كىسىلىكتى جان-اق سەكىلدى. بىراق جەلدىباي مولداعا قويعان "پەرىشتە ويناس قىلا ما؟", "ساقالدىڭ تالى سايىن پەرىشتە بولسا، قاي جەرگە سىيىپ تۇرادى؟" دەگەن سياقتى بەيپىل سۇراقتارىنا قاراپ بىردەن تىجىرىناسىڭ. سوندا ناۋقاس قانداسىنا وسىنداي جالاڭ ويلى ادام كومەككە كەلمەكشى مە؟ كىسىنى باقي دۇنيەگە شىعارىپ سالۋعا قاتىستى يسلامدىق ءجون-جورالعىلاردى پەندەلىك ورەدە تۇسىنەتىن ول كوردى اشقاننان كەيىن مولداعا: "بەتىن اشادى، بەلىن شەشەدى دەگەنىڭ قايدا؟ بورانعا باراتىن كىسىشە تۇمشالانىپ، تىرپ ەتپەستەن جاتىر عوي" دەيدى. جازۋشى باردى بار كۇيىندە سۋرەتتەيدى. مىسالى، كورگە تۇسكەن ابەجاننىڭ پەندەلىك كەپيەتى مىناۋ: "كوپ ولىكتىڭ ورتاسىندا تۇرعان ءوز ءومىرى، ءبىر سەكونتتەي بولسا دا ءبارىن كورىپ تۇرعانى ەڭ قىزىقتى، ەڭ ءتاتتى ومىردەي كورىندى".
كۇنانىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن، دىنگە ەمەس "دۇنيەگە، ومىرگە، تابيعاتقا سەنەتىن" (؟) ابەجان اعايىنعا كومەك قولىن سوزۋدىڭ جايىن دا وزىنشە تۇسىنەدى. عىلىم تىلىمەن ايتساق، ول - ماتەرياليست. سونان سوڭ اتەيست. ونىڭ قۋ باستى الاتىن ءساتىن قالامگەر بىلاي سۋرەتتەيدى: "- ءاي، مولدام-اي! تىرىلگەن كىسى وسىنداي بولا ما؟ - دەدى دە، اسىل كۇرەكتى جالپاق تابانىمەن باسىپ قالدى. سۇيەك ساقۇر-سۇقىر ەتتى - كەبىندى باس دوپتاي ىرشىپ، مولدانىڭ كەۋدەسىنە ءدۇرس ەتتى. مولدا قالپاقتاي ءتۇستى. مالاي بۇعىپ قالدى. قايتا سەرىپكەن باستى قاعىپ الىپ، سىرتقا دومالاتا تاستاپ، ابەجان كوردەن شىقتى. مولدانىڭ اۋزى جىبىر-جىبىر. كەبىننەن شىققان، ىرسيعان، ۇڭىرەيگەن، جيدىگەن بۋدىراعان قۋ باسقا قاراپ ابەجان انتەك ويلاپ تۇرىپ قالدى. ... ءومىر ءۇشىن كەرەك بولعان سوڭ، قۋ باستى قۇربان قىلمايتىن نە بار؟ - دەگەن وي ساپ ەتىپ تاعى كەلدى".
اڭگىمەدە مولدا جەلدىباي، قازانشى (مالاي) اسقار بەينەسى ساراڭ سيپاتتالادى. مۇنىڭ دا سەبەبى بار بولسا كەرەك. سەبەبى - ابەجان. مولا قازۋدىڭ "ۇيىتقىسى" - سول. سوندىقتان جازۋشى ونى الپەتتەۋدە ايانىپ قالمايدى. ول - "وقىماعان قاراپايىم ... ءدىن تۇتپايدى ... سىقاق قىلماي سويلەمەيدى ... ءتىلى اششى ... ۇياتتى بىلمەيدى ... كورىنگەن ايەلمەن، ەركەكپەن وينايدى، بوعاۋىز سوعادى، مىقىنىن ۇستايدى". سونىمەن بىرگە وسى ابەجان "توقىعانى كوپ ... جەردىڭ دومالاقتىعىن، كۇن مەن ءتۇننىڭ نەدەن بولاتىنىن سۇراستىرىپ بىلگەن، باقسى-بالگەرگە سەنبەيدى، وقىعان دارىگەرگە سەنەدى". ءدال وسى تۇستا توقتاي قالايىق. جازۋشى كۇردەلى ەتىپ بەينەلەگەن ابەجان "باقسى-بالگەرگە سەنبەسە" نەگە قۋ باستى ىزدەپ ءجۇر؟ قالامگەر بايقاۋسىز جازىپ جىبەردى مە ەكەن؟.. ارينە، جوق. ياعني، ول - باقسى فونىندا وزەك بولعان ماسەلەنى كەلەسى قىرىنان تولىقتىراتىن بەينە. بار قاسيەتىن تارازىعا تارتىپ جىبەرگەندە، جازۋشىنىڭ "ابەجان ... كىسىسىنە مىرزا، جالپالامعا ساراڭ. ... دۇنيەجاندىلىقتان ەپتەپ ۇرلىق تا قىلىپ قويادى" دەگەن سيپاتتاماسى اراسالماقتى ءدوپ كورسەتەدى. ابەجان كىم سوندا؟ ول - جيىنتىق، تۇسپال بەينە. ول - شورە-شورە بوپ قالعان اڭعال، ءپاني مەن باقيدىڭ ءپالسافاسىنا ءمان بەرمەيتىن توعىشاردىڭ بەينەسى. ول - ەسكى مەن جاڭانى جالعاي الماعان الماعايىپ قوعامنىڭ بەينەسى. ابەجانداردى بۇل كۇيگە تۇسىرگەن - توڭكەرىسكە سىرتتاي سوقتىققان قازاق تۇرمىسى، قازاق شىندىعى. اڭگىمەدە رەۆوليۋتسيا تۋرالى ءبىر اۋىز دا ءسوز ايتىلمايدى. الايدا اڭگىمە مازمۇنىنىڭ استارى ءبىزدى سولاي قاراي جەتەلەيدى... بالكىم، جۇسىپبەك ويلاعانى وتارشىلدىق زاردابىنان تۋعان ساناداعى الاساپىران، توڭكەرىس شىعار. قازاق قاۋىمىنىڭ سان ءتۇرلى سيپاتى، تۇسىنىك-تانىمى، ۇستانىمى ءبىر ابەجاننىڭ بويىنان تابىلادى. قالامگەر جازعانداي، كوپ نارسەنى "تاجىريبەمەن بىلگەن" ول، ءسوز جوق، ءدىندى تۇسىنبەيدى، ال كيەلىنى وزىنشە بايىپتايدى. سەبەبى، "و دۇنيەگە" بارىپ كەلگەن جوق، ال "كىسىلىك" ءپاني دۇنيەگە قاتىستى جەردە عانا... ابەجان تانىمى وسىنداي بوپ كەلەدى. سەنىمدى، دالەلدى ايتساڭ ول كەز-كەلگەن نارسەگە سەنەدى. مولدالار و دۇنيەدە ادام تىرىلەدى دەيدى، كوردى اشىپ بايقادى عوي - ءمايىت تىرىلمەپتى. ەندى نە كەرەك؟ جازۋشى ەلدىڭ قايمانالىعىن، كورگەنگە عانا سەنىپ الداناتىنىن وسىلاي سۋرەتتەيدى. انە ابەجاندار تىرشىلىكتىڭ ءمانىن، ءپالسافاسىن ەمەس، سىرتتايعى دالەلىن ىزدەپ اۋرە. بولشەۆيك پە، ماتەرياليست پە، جوق ءبىر قاسامۇرعان با كەلىپ، دالەلمەن ارباسا، ول ونىڭ سوڭىنان ەرمەكشى. ويتكەنى ولار دۇمشە جەلدىباي ەمەس. قاسيەتتى قۇران-كارىم ءسوزى ويعا ورالادى: "ادامداردىڭ كەيى ءبىلىمسىز، جولباسشىسىز جانە ساۋلە بەرۋشى كىتابى دا جوق. اللا جايىندا تالاسادى. اللانىڭ جولىنان اداستىرۋ ءۇشىن توڭمويىندىق ىستەيدى. ... ادامداردان اللاعا نەمقۇرايدى قۇلشىلىق قىلاتىندار بار. ەگەر وعان ءبىر جاقسىلىق كەلسە، سول سەبەپتى كوڭىلدەرى ورنىعادى دا، ەگەر وعان ءبىر كەسىر تيسە جالتارىپ، دۇنيە، اقيرەتتە زيان تارتادى" (حاج سۇرەسى).
ءبىز، البەتتە، "قارا باقسى" اڭگىمەسىنىڭ تۇپكى يدەياسىن ءدىني قۇندىلىقپەن عانا بايلانىستىرىپ قويۋدان اۋلاقپىز. اۆتور ۇلتتىق ۇستانىم مەن تانىم-بىلىك ءۇشىن قام جەيدى. شىعارماعا ءدال وسى كوڭىل اۋانى وزەك بولعان.
سونىمەن، ءوز تانىمىمەن جانە قارا باقسىنىڭ تۇسپالىن وزىنشە تۇسىنۋىمەن كور قازعان قايمانالار قۋ باستى اكەلدى. كوشەرباي ءۇش كۇندە ناۋقاسىنان ايىقتى. قالاي ايىقتى؟ دالىرەك ايتساق; قازاق قاۋىمى اۋرۋىنان قالاي جازىلدى؟ باقسىنىڭ رۋحتى سوزگە ەكپىن تۇسىرگەن سارىنىمەن بە، جوق الدە ابەجاندارعا وڭ جامباسىنان كەلەتىن بولشەۆيزم شىندىعىمەن بە؟ ءسوز جوق، قوعام ناۋقاسىن تاريح ساباعىنا تابان تىرەگەن، ۇلتتى ۇلت ەتەتىن قاسيەتتەر ساۋىقتىرادى. جۇرەگى پاك جازۋشى وسىلاي بولسا دەپ تىلەيدى. بىراق كوشەربايدىڭ قالاي جازىلعانىن ء"بىر اللا بىلەدى" دەگەندەي، تاعى تۇسپالداپ قويادى. سويتە تۇرا اڭگىمە سوڭىندا قالامگەر "ورىسشا كيىنگەن سىپقىر قارا سۇر" قارابەكتىڭ (كوشەرباي بالاسى) پار اتتى تارانتاسپەن كەلىپ جەتۋىن سۋرەتتەۋمەن الاش قاۋىمىن كۇتىپ تۇرعان قيىندىقتى سەزدىرگەندەي بولادى. بۇل ىشتەن شىققان شۇبار جىلان اكەسى سال بوپ، الدىلەردەن قاعاجۋ كورگەندە ەلگە اياق باسا قويماعان-دى. قايتسىن، ەندى "كوشەرباي ۇلىنا قۇشاعىن جايدى".
كۇردەلى، اۋىر قوعام احۋالىن اۋەزەلەگەن "قارا باقسى" اڭگىمەسىن ج.ايماۋىتۇلى ء"ومىر قالاي ءساندى!" دەگەن سويلەممەن اياقتايدى. ادەتتە جۇسىپبەك ساركازمى وسىلاي كورىنەدى...
ءومىر شىندىعىن قارادۇرسىن بايانداۋ كوركەم شىعارما مىندەتىنە قايشى. ال، ويدى ويمەن استاستىرۋ، تانىم تىلسىمىن قاراپايىم ۇعىندىرۋ، بەينەنى ءساتتى استارلاۋ - ادەبيەت ولجاسى. جۇسىپبەكتىڭ "قارا باقسىسى" وسى بيىكتەن تابىلعان.
* * *
ابايدىڭ "ەسكەندىر" پوەماسىنداعى مىنا جولدار ەستەرىڭىزدە شىعار:
جولداسى اريستوتەل اقىلى مول،
لاقتىرعان سۇيەكتى الادى سول.
حانعا ايتتى: "قاسيەت بار بۇل سۇيەكتە،
كوزىڭە كورسەتەيىن حاباردار بول".
ءارى قاراي فيلوسوف (حاكىم) كوز سۇيەگى (قۋ باستىڭ ءبىر بولىگى عوي) مەن تىرشىلىك ءمانى تۋرالى پايىمىن بىلدىرەدى. وقىعاندارعا ءماشھۇر، ا.ماكەدونسكيگە قاتىستى وسى ءتامسىلدىڭ ءتۇرلى نۇسقاسى بار. ءتىپتى سۇيەك ورنىنا كىشكەنتاي تاس جۇرەتىن نۇسقاسى دا ءمالىم. قۋ سۇيەكتە قانداي قاسيەت بولۋى مۇمكىن؟ ءبىز تۇگىل، ءباھادۇر ەسكەندىردى ويلانتقان قاسيەت بار ەكەن... جۇسىپبەك اڭگىمەسىندەگى قۋ باس، ارينە، الەمنىڭ ءبىرىنشى ۇستازىنىڭ زۇلقارنايىنعا ايتقان عيبراتى تۇرعىسىنان تۇسىندىرىلمەك ەمەس. ول قازاق ۇرىنعان قيىندىقتى جەڭىلدەتۋدىڭ جولىن نۇسقاپ، قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقان سوقپاقتى كورسەتەدى. اتانىڭ ىزگى ءىسى مەن قاسيەتى كومەككە كەلە مە، جوق قۋ باسى كومەككە كەلە مە؟.. سۇراققا جاۋاپتى جۇسىپبەك وقىرماننىڭ ەركىنە قالدىرادى.
... بالاسى ارحەولوگ بولىپ كەتكەن اۋىل اقساقالىنىڭ الاڭداۋى جاي ەمەس. ول بالا قۋ باستاردى كوردەن قازىپ الىپ تەك نومىرلەپ قانا قويا ما، تۇلعالاردىڭ باس سۇيەگىن جوعالتىپ كۇناعا باتا ما، جوق الدە قاڭقانىڭ سىرىنا ۇڭىلە مە، ءتاندى تاستاپ كەتكەن جاننىڭ ازابىن، قايعى-مۇڭىن، ارمانىن ۇعا ما؟..
«اباي-اقپارات»
