سوڭعى جىلدارى قوعامدا «قىتاي ەكسپانتسياسى» جايلى پىكىرلەر ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل ۇدەرىس قازاقستان-قىتاي تاۋار اينالىمنىڭ 2010 جىلى 20 ملرد. اقش دوللارىنان اسۋى مەن ەنەرگەتيكالىق سالاداعى قاتىناستاردىڭ تەرەڭدەي تۇسۋىنە بايلانىستى ەرەكشە قارقىن الدى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 14-15 ماۋسىمىندا شىۇ 10 جىلدىعىنا كەلگەن قحر توراعاسى حۋ تسزينتاو مەن قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ ەكى جاقتى تاۋار اينالىمىن 2015 جىلعا قاراي 40 ملرد. اقش دوللارىنا جەتكىزۋگە ۋاعدالاستى. سونداي-اق، ەكى ەل باسشىلارىنىڭ ەنەرگەتيكالىق سالاداعى ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى تەرەڭدەتۋدى ويلاستىرىپ وتىرعاندىقتارىن مالىمدەۋى مەن قر ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا ءمينيسترى ق.كەلىمبەتوۆتىڭ كەلەشەكتە ەلىمىز التىن ۆاليۋتا اكتيۆتەرىن قىتايلىق يۋان ۆاليۋتاسىنا وتكىزىلەتىنىن تىلگە تيەك ەتۋى دە كوپشىلىك اراسىندا قىزۋ تالقىلانىپ ۇلگەردى. مۇنداي قارقىندى دامۋ ديناميكاسى قوعامدا تاعى دا دۇربەلەڭ تۋعىزاتىنىن جانە ءتۇرلى الىپ-قاشپا سوزدەرگە سەبەپ بولاتىنىن قازىردەن بولجاۋ قيىن ەمەس.

سوڭعى جىلدارى قوعامدا «قىتاي ەكسپانتسياسى» جايلى پىكىرلەر ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل ۇدەرىس قازاقستان-قىتاي تاۋار اينالىمنىڭ 2010 جىلى 20 ملرد. اقش دوللارىنان اسۋى مەن ەنەرگەتيكالىق سالاداعى قاتىناستاردىڭ تەرەڭدەي تۇسۋىنە بايلانىستى ەرەكشە قارقىن الدى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 14-15 ماۋسىمىندا شىۇ 10 جىلدىعىنا كەلگەن قحر توراعاسى حۋ تسزينتاو مەن قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ ەكى جاقتى تاۋار اينالىمىن 2015 جىلعا قاراي 40 ملرد. اقش دوللارىنا جەتكىزۋگە ۋاعدالاستى. سونداي-اق، ەكى ەل باسشىلارىنىڭ ەنەرگەتيكالىق سالاداعى ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى تەرەڭدەتۋدى ويلاستىرىپ وتىرعاندىقتارىن مالىمدەۋى مەن قر ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا ءمينيسترى ق.كەلىمبەتوۆتىڭ كەلەشەكتە ەلىمىز التىن ۆاليۋتا اكتيۆتەرىن قىتايلىق يۋان ۆاليۋتاسىنا وتكىزىلەتىنىن تىلگە تيەك ەتۋى دە كوپشىلىك اراسىندا قىزۋ تالقىلانىپ ۇلگەردى. مۇنداي قارقىندى دامۋ ديناميكاسى قوعامدا تاعى دا دۇربەلەڭ تۋعىزاتىنىن جانە ءتۇرلى الىپ-قاشپا سوزدەرگە سەبەپ بولاتىنىن قازىردەن بولجاۋ قيىن ەمەس.

قازاقستان ءۇشىن قىتاي قاۋىپتى مە؟ اتالمىش كورشىمىز بىلاي تۇرسىن، وڭتۇستىك كورشىلەرىمىز وزبەكستان، قىرعىزستان جانە تۇركمەنستاننان دا ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە سىزات ءتۇسىرۋى ءمۇمىن قاتەرلەر جوق ەمەس. ال، الەم ەلدەرى جاپپاي زەرتتەپ، كەلەشەكتە الەمنىڭ ءبىرىنشى ەكونوميكاسىنا اينالادى دەپ ساۋەگەيلىك تانىتقان قىتايدىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاڭا الىپ، سۇيەگى بەكىپ كەلە جاتقان قازاقستانعا ىقپال ەتۋىن جوققا شىعارۋ ارتىقتىق بولار ەدى. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ ارناۋلى ورگاندارىنىڭ الدىندا قىرۋار شارۋلار كۇتىپ تۇر. بۇل شارالار جايلى جازباس بۇرىن قىتاي فوبياسى جايلى پىكىرلەرگە تالداۋ جاساپ كورەلىك.

قىتاي الەمدەگى ەكىنشى ءىرى ەكونوميكا. ەلدىڭ ءجىو قازىرگى تاڭدا 5,8 ترلن. اقش دوللارىن قۇرايدى. بۇل وزىمەن حالقى دەڭگەيلەس ءۇندىستاننىڭ ءجىو-نەن شامامەن 4 ەسە جوعارى. بىراق قىتايدا حالىق سانىنىڭ جوعارى بولۋىنان ەل تۇرعىندارىنىڭ جان باسىنا شاققانداعى تابىسى الەمدە 100-دىككە كىرەدى. سونداي-اق، تەڭىزبەن شەكتەسەتىن ايماقتاعى حالىقتىڭ الدەقايدا باقۋاتتى، ال ورتالىق شىعىس جانە سولتۇستىك اۋدانداعى قىتايلىقتاردىڭ كەدەي قالىپتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن ەسكەرۋىمىز قاجەت. جىل سايىن 10 پايىز دامۋدى باعىندىرىپ كەلە جاتقان قىتاي ەكونوميكاسى كەشەگى وتكەن قارجى داعدارىسىندا دا سىر بەرمەدى. ماماندار بۇل دامۋدىڭ كەلەشەك ون جىل شاماسىندا جالعاسا بەرەتىنىن بولجاۋدا. سوندىقتان قىتاي ەكونوميكاسى ءالى كوپتەگەن اسۋلاردى باعىندارۋدى ماقسات ەتۋدە. يندۋسترياسى جولعا قويىلعان قىتاي ەلىنەن اعىلعان تاۋارلار الەم نارىعىن جاۋلاۋدا. بۇل قازاقستاندى دا اينالىپ وتپەيتىنى زاڭدى بولاتىن. ءبىز بۇعان قىتايدى ايىپتاۋعا ءتيىستى ەمەسپىز. ويتكەنى ەكونوميكانىڭ زاڭىنا سايكەس يندۋستريا دامىعان سايىن قوسىمشا نارىق ىزدەي باستايتىنى جاسىرىن ەمەس. ەلىمىزدەگى قىتايلىق تاۋارلاردىڭ قاپتاۋىن وتاندىق تاۋار ءوندىرۋ مەن يندۋستريانىڭ كەنجە قالۋىنان دەپ قاراۋىمىز قاجەت.

قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى ونىڭ «الەم شەبەرحاناسى» بولۋىمەن تىعىز بايلانىستى. الەمنىڭ وزىق فيرمالارىمەن كەلىسىمشارتقا وتىرعان قىتايلىقتار سول فيرما تاۋارلارىنىڭ «made in China» دەگەن نۇسقاسىن شىعارىپ، الەمدى ارزان بىراق ساپاسىز تاۋارمەن قامتاماسىز ەتۋدە. ال «اقىلمەن جۇمىس ىستەۋشى» باتىستىقتار ومىرگە اكەلگەن باعدارلاماسى مەن جوبالارىن جۇمىس كۇشى ارزان قىتايدا جۇزەگە اسىرۋدا. سايكەسىنشە عىلىمنىڭ ارقاسىندا ءوزى دە كەلىسىمگە سايكەس قىرۋار قارجى تاۋىپ وتىر. قىتاي ونەرتاپقىشتارى مەن عالىمدارىنىڭ ەڭبەگى ارقاسىندا بۇكىل الەمدى ءتانتى ەتىپ، جاھان نارىعىن جاۋلاعان ايتۋلى ماركالاردى اتاۋىمىز قيىن. بۇل اسپان استى ەلىندە عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ كەنجە قالىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. ال عىلىمعا نەگىزدەلمەگەن يندۋستريانىڭ ومىرشەڭدىگىنە كۇمانمەن قاراۋعا بولادى.

«قىتاي فوبياسىنىڭ» استارىندا ەلىمىزدە مۇددەسى بار رەسەي، اقش جانە باتىستىق ەلدەردىڭ پيعىلى جاتقانىن دا جوققا شىعارماۋىمىز كەرەك. ويتكەنى بۇل ەلدەر وزىنە ايتارلىقتاي باسەكەلەس قىتايدى بارىنشا «جاۋ» ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسارى انىق. ال ەلىمىزدىڭ رەسەيلىك جانە باتىستىق مەديانىڭ ىقپالىندا وتىرعانى بۇل ماسەلەگە ايتارلىقتاي وڭ ىقپال ەتۋدە. قىتاي دا ءوز كەزەگىندە ايماقتاعى ستاتۋس-كۆونى ءوزىنىڭ «بەيبىت ماقساتتاعى» ساياساتىن ناسيحاتتاۋعا كۇش سالۋدا.

قازاقستان-قىتاي قاتىناستارىندا ءالى دە ناقتى شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان جانە ستراتەگيالىق ماڭىزدى ماسەلەلەر بارشىلىق. سولاردىڭ ءبىرى ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسى. قىرعىزستانمەن اراداعى مەملەكەتتىك شەكارانى ۋاقىتشا جابۋىمىزعا جاۋاپ رەتىندە قىرعىز اعايىنداردىڭ ەلىمىزگە كەلەتىن وزەندەردىڭ الدىن بوگەگەنى ءالى ەسىمىزدە. قىتايدىڭ دا كەلەشەكتە وزىنە ءتيىمدى كەلىسىمشارتقا وتىرۋى ءۇشىن وسى «قارۋدى» قولدانباسىنا كىم كەپىل؟ ءتىپتى، «باتىستى يگەرۋ ساياساتى» بويىنشا 2050 جىلعا قاراي شىڭجان ايماعىنىڭ حالقى 50 ميلليونعا جەتەدى دەپ كۇتىلۋدە. بۇل ءوز كەزەگىندە قىتايدىڭ وزىندە اعىن سۋعا دەگەن قاجەتتىلىكتى ارتتىراتىنى ءسوزسىز. سول كەزدە قازاقستاننىڭ ەڭ ۇلكەن سۋ سەرىكتەسى قىتايدىڭ ەلىمىزگە كەلەتىن اعىن سۋدىڭ ءبىر بولىگىن بوگەۋى ابدەن مۇمكىن. ال بۇل قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىنا تەرىس ىقپال ەتەرى انىق.

قازىرگى تاڭدا «باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا» تاسجولى قارقىندى سالىنۋدا. 2013 جىلى قۇرىلىسى تولىق اياقتالادى دەپ جوسپارلانعان بۇل جولدىڭ بويىمەن قىتاي مەن ەۋروپانىڭ اراسىندا ساۋدالاناتىن تاۋارلار تاسىمالدانادى دەپ كۇتىلۋدە. بۇل جوبا قازاقستاننىڭ ترانزيتتىك ماڭىزىن ارتتىرىپ وتىر. قىتاي مەن ەۋروپا اراسىنداعى جىلدىق تاۋار اينالىمىنىڭ 500 ملرد. اقش دوللارىنا جۋىق ەكەنىن ەسكەرسەك، «باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا» جوباسى قازاقستانعا دا قىرۋار قارجى اكەلەرى ءسوزسىز. بۇل جوبا قازاقستاننىڭ دا الەم ەلدەرىنە تاۋار ەكسپورتتاۋىنا كەڭ مۇمكىندىك بەرەرى انىق. ەلىمىزدىڭ ەندىگى ماقساتى الەمدىك نارىقتا باسەكەگە تۇسە الاتىن سالالار بويىنشا ءوندىرىستى دامىتۋ جانە شيكىزاتتىق ەمەس سەكتوردى دامىتۋ بولۋى ءتيىس. ق.كەلىمبەتوۆ قىتايمەن قارىم-قاتىناستا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ءبىرىنشى ورىندا بولۋى تيىستىگىن ايتىپ، كەلەشەكتە قىتايعا قازاقستاننىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ساۋدالاۋى مۇمكىن ەكەندىگىن جانە بۇل جولدا دايىندىق جاسالىپ جاتقانىن حابارلادى. بۇل وتە قۇپتارلىق ءجايت. ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا الەم ەلدەرىمەن ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسقا كىرە بەرەتىنىمىزدى مويىنداۋعا ءتيىسپىز. سوندىقتان قازاقستاننىڭ بۇل سالادا بەلسەندى قيمىلداۋى جانە قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن ءجىتى قاداعالاۋى قاجەت.

قازاقستاننىڭ قىتاي ءۇشىن ترانزيتتىك ماڭىزدى ەل جانە ەنەرگەتيكالىق تۇرعىدان قاجەتتىلىگىنىڭ بولۋى كەيبىر ماسەلەلەردى شەشۋدە ءوز ىقپالىن تيگىزۋى دە قاجەت. سونداي-اق، قىتاي شىڭجان اۋدانىنىڭ الەۋەتىن كوتەرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ قولداۋىنا كوپ سۇيەنەدى. ويتكەنى ەكى جاقتى ساۋدا قاتىناستارى شىڭجان ايماعىنىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە وڭ ىقپال ەتۋدە. سونىمەن قاتار قىتاي قازاقستان تەرريتورياسىندا شوعىرلانعان 200 مىڭ ۇيعىر حالقىنىڭ دا باقىلاۋدا ۇستالۋىن قالايدى. بۇل جونىندە ەكى جاقتى كەلىسىم-شارتتار جاسالىنعان. وسى اتالعان ماسەلەلەر قازاقستاننىڭ شىعىس كورشىسى الدىنداعى ستراتەگيالىق ماڭىزىن ارتتىرىپ وتىر. ءبىزدىڭ ارناۋلى وكىلدەرىمىز دە ەكى جاقتى قاتىناستاردا وسىنداي نازىك دۇنيەلەردى نەگىزگە العانى پايدالى بولماق.

قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا قىتايتانۋ باعىتىندا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى قۇرىلۋى كەزەك كۇتتىرمەس جايتتەردىڭ ءبىرى. عىلىمي نەگىزى بولماعان ديپلوماتيانىڭ جەتىستىككە جەتۋى قيىن. سوندىقتان قىتاي باعىتىندا ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني سالالاردا تەرەڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ، ەلىمىز ديپلوماتيالىق ارناۋلى وكىلدەرىنە ۇسىنىسپەن شىعىپ وتىراتىن ورتالىقتار اشىلسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. «تىشقان مىسىقتىڭ قايدا جۇرگەنىن ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاۋى ءتيىس» دەگەن تۇجىرىمنىڭ جانى بار. ويتكەنى مىسىق تىشقاننىڭ ومىرىنە كەز-كەلگەن ۋاقىتتا قاۋىپ ءتوندىرۋى ابدەن مۇمكىن. ال مىسىققا بۇل تەك قارنى اشقاندا قاجەت بولادى. اششى دا بولسا اتالعان مىسالعا سايكەس قازاقستاننىڭ قىتايمەن سالىستىرعاندا مۇمكىندىگى از راس. سول ءۇشىن دە قازاقستاننىڭ ءاربىر قادامىن عىلىمي تۇرعىدان ەلەپ-ەكشەپ بارىپ باسقانى دۇرىس. اتالمىش عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارى حالىق اراسىندا قىتاي تاقىرىبىندا تۇسىنبەۋشىلىكتەر تۋا قالعان جاعدايدا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىمەن دە اينالىساتىن بولادى. ويتكەنى سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا قوعامدا وسى باعىتتا پايدا بولعان دۇربەلەڭگە عىلىمي نەگىزدە حالىقتىڭ كوڭىلىن ورنىقتىراتىن جاۋاپ بەرىلمەدى. قىتايدىڭ وزىندە كەيبىر دەرەكتەرگە سايكەس تەك قازاقستاندى زەرتتەۋگە ارنالعان 5-6 عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارى جۇمىس ىستەيتىن كورىنەدى. ال تەك الەمدەگى قىتايتانۋدى زەرتتەيتىن بىرنەشە ينستيتۋتتار بار. ولاردىڭ كەيبىرى الەم بويىنشا قىتاي باعىتىندا جاريالانعان عىلىمي ەڭبەكتەردى قىتاي تىلىنە اۋدارۋمەن شۇعىلدانادى. قازاقستانعا وسى باعىتتا شارالاردى قولعا الۋ وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. 30-40 زەرتتەۋشىگە لايىقتى جالاقىسى بەرىلىپ، تەك قىتايتانۋ باعىتىندا (مادەنيەت، ساياسات، ەكونوميكا ت.ب.) تىنباي جۇمىس ىستەيتىن بولسا، ەلىمىز ءۇشىن ۇلكەن پايدا اكەلەرى ءسوزسىز.

ۋ.چەرچيلل 1919 جىلى «ورتالىق ازيا ءوز قولتىراۋىنىن كۇتكەن ساۋىن سيىر» دەگەن ەكەن. ورتالىق ازيا، سونىڭ ىشىندە قازاقستان تاريحتا الىپ مەملەكەتتەردىڭ تالاي تەپەرىشىن كوردى. تاريح ارقاشان كەلەشەكتىڭ باعدارى بولۋى ءتيىس. سوندىقتان بىزگە قازىرگى ازاتتىعىمىزدى ساقتاپ قالىپ، وزگەلەرگە بۇل ايماقتىڭ شىن قوجايىنىنىڭ كىم ەكەنىن ۇعىندىرۋ قاجەت.

«اباي-اقپارات»