قولدا بار دەرەكتەردى ساپىرىپ كورگەندە، ەۋروپالىقتاردىڭ اراسىنان العاشقىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكي جەتىسۋ جەرىندەگى تاسقا قاشالىپ سالىنعان بەلگى سۋرەتتەر جونىندە عىلىمي دەرەك جازىپتى. گەوگراف «سيبيرسكي ۆەستنيك» جۋرنالىندا جارتاستاردىڭ كۇنگەي بەتىنە قاشاپ سالىنعان سۋرەتتەردىڭ، سول ولكەنى عاسىرلار بويى مەكەندەگەن حالىقتىڭ تۇرمىس-سالتىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ كۋاگەرى ەكەنىن، بۇل بەلگىلەردىڭ قولا زامانىنا جاتاتىنىن قاعازعا تۇسىرەدى. ەنيسەيدىڭ بويىمەن التايدى وراپ ءوتىپ، تارباعاتاي تاۋلارى مەن جەتىسۋ ولكەسىنە دەيىن وسى مادەنيەتتىڭ سىنالاپ كىرىپ جاتقانىن دالەلدەيدى. ال جەرۇيىقتى ىزدەگەن اسان قايعى بابامىز جەتىسۋ ولكەسىن كورگەندە، جەلماياسىنىڭ تىزگىنىن تارتىپ: «اعاشى تۇنعان جەمىس ەكەن، شارۋاعا جاقسى قونىس ەكەن»، – دەپ شىن سۇيىسپەنشىلىكپەن ريزا بولىپتى.

دالا تابيعاتىنىڭ جاۋھارىن جيعان جەتىسۋ دالاسىنىڭ مىزعىماس، اسقار، ايبىندى، كورگەن جاندى تابىندىراتىن بەيمالىم تىلسىم كۇشى بولسا، ادامدارى دا سوعان ساي زەردەلى، جايساڭ. ارينە، بۇل جايلى تەرىپ جازا بەرسەڭ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. كوڭىل كوكجيەگىڭدى كەڭىتەتىن كەمەل ويلار دا كەڭىستىگىڭدى ۇزارتادى. وسى تۇستا بالا كۇنىمدە اكەمنەن ەستىگەن عاجاپ اڭىز ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. وسىدان ەلۋ جىلدىڭ الدىندا ەستىگەن سول اڭىز ءجاسوسپىرىم جۇرەگىمە عالامات اسەر قالدىرعان ەدى. سول اسەردەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ارىلا الماي كەلەمىن. ەندى سونى وقىرمەنمەن بولىسكىم كەلدى.

–  باياعى وتكەن زاماندا قاپال دەگەن باي-شونجار بولىپتى. ورداسى تامشىبۇلاقتىڭ تورىندە، قىستاۋى قوپا ماڭىنداعى كۇمدا، كوكتەۋى بۇيەن وزەنىنىڭ بويى مەن قاراكۇنگەيدىڭ قوي قوزداتۋعا جايلى كۇنگەيلى ساي-قىراتتارى، جايلاۋى جوڭعار الاتاۋىنىڭ كوك شالعىن بوكتەرىندە ەكەن. سول قاپالدىڭ بايان اتتى جالعىز قىزى بولىپتى. بايان بالا كەزىنەن اتتىڭ قۇلاعىندا ويناعان، ساداق پەن قىلىشتى بوزبالالاردان ارتىق مەڭگەرگەن وجەت، اقىلىنا كوركى ساي بويجەتكەن بولىپ وسەدى. ونىڭ داڭقىن ەستىگەن الىس-جاقىن ەلدەردەن قاپالمەن قۇدا بولىپ، بايانمەن تاعدىر قوسۋدى ارمانداماعان باي-مىرزا، بەكتەر كەمدە-كەم ەكەن. الايدا بالا كەزىنەن جىلقىنىڭ جۇيرىگىنە قۇمار بايان اكەسىنىڭ جىلقىشىسى سايىنبولەكپەن بىرگە تالاي اساۋدى قۇرىقتاپ، جۇلدىزدى تۇندەردە جىلقى جايىپ بىرگە وسكەندىكتەن ءبىر-ءبىرىن ۇناتىپ قالادى. سايىنبولەك قىران كوزدى، كوكجال جاندى، باتىر تۇلعالى، پاراسات-پايىمى كەڭ جىگىتتىڭ سۇلتانى ەدى.

ەكى جاستىڭ اراسىنداعى سەزىم وتى جالعاسىپ، تەرەڭدەپ، ماحابباتقا ۇلاسادى. ەكى جاستىڭ ورتاسىندا پاك سۇيىسپەنشىلىكتى قاپال بايعا باسقاشا قىرىمەن جەتكىزەتىندەر كوبەيەدى. باي بولسا دا، بايلىعىمەن ماقتانباعان، بىراق اتادان بالاعا جالعاسقان نامىس تۋىن جىعىپ كورمەگەن قاپال باي باياندى تەزىرەك اتاستىرىپ، ەرتەڭگى كۇنى ۇياتقا جولداس ەتەر قاتەلىكتىڭ الدىن الۋدى ويلاستىرادى. بىراق بۇكىل ءبىر ولكەنى اشسا القانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستايتىن اكەسى ءوزىن سايىنبولەككە ۇيلەندىرمەيتىنىن دە بەلگىلى ەدى. بۇل اكەنىڭ قاتالدىعى ەمەس، «باي بايعا قۇياتىن» سول داۋىردەگى ۇلتتىق ۇستانىمنىڭ دا سەبەبى ەدى. سۇيگەنىمەن قوسىلۋ ءۇشىن ەكەۋى بۇل ەلدەن قاشىپ قۇتىلىپ، باسقا ءبىر الەمگە بارىپ، تىنىش ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. بايان شۇعىل  شەشىمىنە سايىنبولەك تە: «ولسەم جانىم وزىڭمەن بىرگە»، – دەپ باتىلدىق تانىتادى.

ءسويتىپ، ەكى جاس قىسى-جازى باسىن قار باسىپ، مۇز قۋرساۋلاپ جاتاتىن التىن شاڭىراق شىڭىنىڭ ار جاعىن مەكەندەگەن ناعاشى جۇرتىنا قاشۋدى ويلاستىرادى. ول ءۇشىن جولى كۇدىر، قوجىر تاسى اتتىلى ادامعا ازەر جول بەرەتىن دەمىكپەنىڭ اسۋىنان ءوتۋى كەرەك. سونىمەن قاپال بايدىڭ ەڭ تاڭداۋلى، الىس جولعا جارامدى سايگۇلىكتەرىن ەرتتەپ ءمىنىپ، تاڭ بوزىندا قوس عاشىق جولعا شىعادى. سۋىت ءجۇرىپ وتىرىپ كۇرەڭبەل ويىسىنىڭ  وڭ قاپتالىڭداعى بىتقىل-بىتقىل سايلارىمەن كوتەرىلىپ، بيىك توبەگە شىعىپ، ات سۋىتادى. قىزارىپ باتىپ بارا جاتقان كۇننەن شاپاعات تىلەپ، كوڭىلدەرى تولقىپ قاناعات تىلەپ، قان-قىزىل نۇرعا كۇرسىنە قاراپ، تاعدىردان كۇتپەي ەش قيانات، كوزدەرىن الىستان مۇنارتقان قارلى شىندارعا سالادى. وسى تاۋ بۇقپاندى ەكەن، بۇگىن وسىندا تۇنەپ، تاڭ اتقاندا كوسىلىپ جاتقان كۇرەڭبەلدى كەسىپ وتەيىك ودان بۇيەندى ورلەپ بەسسالاعا ءبىر جەتسەك، ار جاعى تەسىك تاس بىزگە قورعان بولار، كوز كورىمنەن دەمىكپە دە، ارماننىڭ ەلەسىندەي قول بۇلعار دەپ كەلىسەدى.

قايران ءوزىمشىل، ءورشىل، لاپىلداعان جاستىق-اي دەسەڭشى؟! بۇل ىستەن حابار تاپقان قاپال باي ولاردىڭ سوڭىنان قۇعىنشى جىبەرەدى. الگى نوكەرلەر، قانعا سىڭگەن جول كەسپەك ادەتپەنەن قوس عاشىقتىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. ولىسپەي بەرىسپەۋگە بەل بۋعان بايان مەن سايىنبولەك قۇعىنشىلارمەن جانكەشتىلىكپەن ايقاسادى. الايدا كوپتىڭ اتى كوپ، قاپتاعان نوكەر جىگىتتى مەرت قىلىپ، قانسىراعان باياندى اتقا وتىرعىزىپ، اۋىلعا الىپ جۇرەدى. سايىنىنان ايىرىلعان بايان قايتار جولداعى وقشاۋ تۇرعان سوڭعى تاۋدىڭ باسىنا جەتكەندە:

– مەنى جالعىز قالدىرىڭدار، اۋلاعىراق بارىپ كۇتىڭدەر. سايىنبولەكپەن باقۇلداسىپ الايىن، – دەپ سۇرانادى. قانشا دەگەنمەن بايدىڭ قىزى بولعاسىن جىگىتتەردە ونىڭ تىلەگىن قابىلداماۋعا داتتەرى بارماي رۇقسات ەتەدى.

بيىكتەن سۇيگەنىنىڭ ءولى دەنەسى قالعان قىراتتارعا قاراپ وتىرىپ، جان جۇرەگى ەزىلگەن بايان تىزەرلەپ ۇزاق وتىرىپ، بيىك شىڭنان ءوزىن لاقتىرادى.  سول تاۋدىڭ سۇلباسى جۇرەككە ۇقساي بەرەدى. سوداڭ بىلاي ەل بۇل جەردى  بايانجۇرەك اتاپ كەتەدى. ونىڭ  ارعى جاعىنداعى قاراجىراقتىڭ ساۋىرىندا سايىن دەپ اتالاتىن جەر بار. ەلىكتىڭ لاعىنداي سۇيكىمدى، اقىلدى دا مەيىربان جالعىز قىزىنان ايىرىلعان قاپال باي ءوز شەشىمىنىڭ قاتە بولعانىن كەش اڭعارادى. وكىنىش پەن قايعىدان ىشتەي شەرمەندە بولىپ، كۇرسىنۋمەن كۇنى وتەدى. بۇيەننىڭ بويىنا ءۇي تىككىزىپ، كوز كورىمدەگى بايانى ولگەن تاۋعا قاراپ، جانى جانشىلىپ، كوزىنەن اققان جاسى، سازداعى مۇككە تاما بەرەدى. كەيىننەن سول جەردىڭ باتپاعى سور (راپا), سۋى اراسانعا اينالادى. قازىرگى  بۇل جەرگە «قاپال-اراسان» ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ كەشەنى سالىنىپ، جۇرتتىڭ جانىنا شيپا بەرۋدە.

قايعى-دەرتى مەڭدەگەن بايعا باقسى-بالگەرلەر اجالىڭ قاراقۇرتتان بولاتىنىن ايتادى. وسىدان سوڭ شاجا جايلاۋىنان ءوتىپ، قورانىڭ باسىنداعى تۇنگى سۋىعى وڭمەننەن وتەتىن، قار-بۇرشاقتان كوز اشپايتىن مۇزدىبۇلاقتىڭ ەتەگىنە ءۇي تىككىزىپ، كەيىنگى ءومىرىن سوندا وتكىزبەك بولادى. «جازمىشتان، وزمىش جوق» دەگەندەي، قۇمداعى قىستاۋدان تۋىرلىقپەن بىرگە كەلگەن قاراقۇرت، مازداپ جانعان ارشانىڭ تومارىنىڭ شوعىنىڭ قىزۋىمەن ءتىرىلىپ، ونى شاعىپ ولتىرەدى. قازىرگى، قورانىڭ باسىنداعى ەل اياعى بارمايتىڭ سۋىعى سوعىپ تۇراتىن، ايۋ مەن مارالدىڭ مەكەنى «قوڭتاجى» بيىگى سول بولسا كەرەك.

ءار رەت جولىم ءتۇسىپ، كۇرەڭبەل جاققا بارا قالسام، اكەم ايتقان وسى اڭىز ەسىمە ورالادى. وزىمشە ءتىمتىنىپ، قوس عاشىقتىڭ ءىزىن ىزدەيمىن. بىراق سول باياعى قالپىمەن بار سىرىن باۋىرىنا بۇككەن سايىن دالا كوپ نارسەنى بىلدىرمەيدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ ءدۇلدۇلى ءىلياس جانسۇگىروۆ ءوزىنىڭ «جەتىسۋ سۋرەتتەرى» اتتى ولەڭىندە:

ارشالى، امانتەكشە، قاراسىراق،

قاراۇڭگىر، قالماق اسۋ، قاراجىرىق.

ساۋىرى سالقىنبەل مەن سايىنبولەك،

سۋىعى سوعىپ تۇراد الاسۇرىپ.

قىمىزىن سول جايلاۋدىڭ ىشكەن كىسى،

«بايگىگە» قوساد ءوزىن تاڭ اسىرىپ.

شوقىسىن بۇركىتتىنىڭ ۇشبۇيەنگە،

قويىپتى ساۋكەلەدەي جاراستىرىپ.

كۇردەلى قونىس قايدا كۇرەڭبەلدەي،

قۇر جاتپاس قورا مۇزبەن جۇگەندەلمەي،

تەگەرەز توڭكەرىلگەن تەگەش، شاجا،

شامقوي شال قاباق جابا تۇنەرگەندەي،

تالاقتاي تاۋراعان بايانجۇرەك،

تۇنجىراپ تۇقىرىپ تۇر «ءتىرى ولگەندەي», – دەپ كۇرەڭبەل ويىسىنا ورنالاسقان قازاقتىڭ قۇتتى قونىسىن ءىلياس جانسۇگىرۇلى جۇپ-جۇمىر قالپىمەن كوز الدىمىزعا كەلتىرە قويادى. جوعارىدا ايتىلعان اڭىزداعى كەيىپكەرلەردىڭ سىرىن، مىنەز-بولمىسىن، جەر اتتارىمەن سالىستىرىپ، استارىن اشىپ، كوركەم تىلمەن شەبەر جەتكىزەدى. وكىنىشكە قاراي، ءوزىنىڭ عۇمىرى دا تىم قىسقا بولعان قازاقتىڭ اسىل پەرزەنتى جازار دۇنيەسىن جالعاستىرا الماي كەتتى. ەسەسىنە، اكەم ايتقان وسى اڭىز بەن ىلەكەڭنىڭ ۇلى ولەڭى ەل اراسىندا وتكەننەن سىر شەرتىپ، بايتاق بولاشاققا باعدار نۇسقاپ تۇر. بۇگىن سول اماناتتى ۇرپاققا جەتكىزگەنىمدى ماقتانىش ەتەمىن.

فارۋزا بايىسوۆا، تالدىقورعان قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، تاريحشى، ولكەتانۋشى

Abai.kz