كەڭەستىك كەزەڭدە رەسەيگە ۇزاق جىلعا جالعا بەرىلگەن تايسويعان اسكەري سىناق الاڭى اۋداننىڭ ەڭ شۇرايلى اۋماعىندا ورنالاسقان. اۋداننىڭ شۇرايلى جەرىن العان رەسەيلىكتەر سول جىلدارى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ شىرايىن دا بىرگە اكەتتى... ءبىر جىلدىڭ ىشىندە بىرنەشە زىمىراننىڭ قالدىقتارى قۇلاپ، تەرەڭدىگى بەس ءجۇز مەترگە دەيىن جەتكەن اسكەري سىناقتىڭ زاردابى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇرعىلىقتى جەردەگى ادامداردىڭ دەنساۋلىعى مەن ءتورت تۇلىك مالعا زاردابىن تيگىزىپ وتىرعانى وسىنىڭ ايقىن دالەلى. اششى بولسا دا اقيقاتى وسى. وبلىس ورتالىعىنان شالعاي جاتقان اۋدان تۇرعىندارىنىڭ 1952 جىلى باستالعان اسكەري سىناقتان كورمەگەن ازابى جوق. رەسەيلىكتەر ون جىلدان بەرى زىمىران قالدىعى تۇسپەدى دەپ انت سۋ ءىشىپ وتىرعان تايسويعان پوليگونىنىڭ زالالىن جەرگىلىكتى حالىق ءالى كورىپ وتىر. ونىڭ باستى سەبەبى اسكەري سىناق كەزىندە تايسويعان پوليگونى اۋماعىنا تۇسكەن زىمىراننىڭ قالدىقتارىنان اۋاعا قانداي اۋىر مەتالدار، ۋلى ينەرتتى گازدار، باسقا رادياتسيالىق زاتتار بولىنگەنى - كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاريا ەتىلمەي، بەيمالىم بولىپ قالدى.
قولدا بار دەرەكتەر جۋىردا قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ ورتالىعى ميالىعا پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى سارسەنباي ەڭسەگەنوۆ باستاپ كەلگەن ارنايى توپتىڭ اۋدان تۇرعىندارىمەن كەزدەسۋىندە كەڭىنەن تارقاتىلىپ ايتىلدى.

كەڭەستىك كەزەڭدە رەسەيگە ۇزاق جىلعا جالعا بەرىلگەن تايسويعان اسكەري سىناق الاڭى اۋداننىڭ ەڭ شۇرايلى اۋماعىندا ورنالاسقان. اۋداننىڭ شۇرايلى جەرىن العان رەسەيلىكتەر سول جىلدارى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ شىرايىن دا بىرگە اكەتتى... ءبىر جىلدىڭ ىشىندە بىرنەشە زىمىراننىڭ قالدىقتارى قۇلاپ، تەرەڭدىگى بەس ءجۇز مەترگە دەيىن جەتكەن اسكەري سىناقتىڭ زاردابى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇرعىلىقتى جەردەگى ادامداردىڭ دەنساۋلىعى مەن ءتورت تۇلىك مالعا زاردابىن تيگىزىپ وتىرعانى وسىنىڭ ايقىن دالەلى. اششى بولسا دا اقيقاتى وسى. وبلىس ورتالىعىنان شالعاي جاتقان اۋدان تۇرعىندارىنىڭ 1952 جىلى باستالعان اسكەري سىناقتان كورمەگەن ازابى جوق. رەسەيلىكتەر ون جىلدان بەرى زىمىران قالدىعى تۇسپەدى دەپ انت سۋ ءىشىپ وتىرعان تايسويعان پوليگونىنىڭ زالالىن جەرگىلىكتى حالىق ءالى كورىپ وتىر. ونىڭ باستى سەبەبى اسكەري سىناق كەزىندە تايسويعان پوليگونى اۋماعىنا تۇسكەن زىمىراننىڭ قالدىقتارىنان اۋاعا قانداي اۋىر مەتالدار، ۋلى ينەرتتى گازدار، باسقا رادياتسيالىق زاتتار بولىنگەنى - كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاريا ەتىلمەي، بەيمالىم بولىپ قالدى.
قولدا بار دەرەكتەر جۋىردا قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ ورتالىعى ميالىعا پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى سارسەنباي ەڭسەگەنوۆ باستاپ كەلگەن ارنايى توپتىڭ اۋدان تۇرعىندارىمەن كەزدەسۋىندە كەڭىنەن تارقاتىلىپ ايتىلدى.
ەلىمىزدەگى سالا مينيسترلىكتەرى وكىلدەرى مەن تايسويعان پوليگونىنىڭ رەسەي تاراپىنان وكىلى ا.زيميندەردىڭ نازارىنا اسەري سىناقتىڭ زاردابىنان كورگەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ مۇشكىل ءحالى بەينە كورىنىس ارقىلى كورسەتىلدى.

قىزىلقوعا اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بيبوز شاياحمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعى كۇردەلى جاعدايدا.
اۋداندا تىركەلگەن مۇگەدەكتەر سانى - 999. ءى-ىىتوپتاعى مۇگەدەكتەر سانى - 525. ءىىى-توپ 342 ادام بولسا، بالا كەزدەن مۇگەدەكتەر سانى - 132 ادامعا جەتتى.
تاراتىپ ايتساق، سوڭعى 10 جىل ارالىعىندا قاتەرلى ىسىك اۋداندا 59 ادامعا، وكپە دەرتى 29-37-گە جەتسە، قان تامىر-جۇرەك اۋرۋلارى 371-407-گە، تىنىس جولدارى اۋرۋى التى ءجۇز ادامدا انىقتالسا، پسيحيكالىق اۋرۋلار بەلگىسى بار ادامدار سانى 76-97-گە جەتىپ وتىر.
- وبلىس بويىنشا، اۋدانىمىز سۋيتسيدتەن الدىڭعى ورىندا تۇر. ونىڭ سەبەبى بىزگە جۇمباق. جوعارىدا ايتىلعان اۋرۋلارمەن قاتار ايەلدەر اراسىنداعى ءسابي كوتەرە الماۋشىلىق پەن نارەستەنىڭ ءولى تۋى نەمەسە كەمتار بولىپ دۇنيەگە كەلۋى جيىلەپ كەتتى. بالالار اراسىندا لەيكوز دەرتى مەن قاتەرلى ىسىك دەرتى جاسارىپ كەلە جاتىر، - دەپ، اۋدان تۇرعىندارىنىڭ دەنساۋلىعى تۋرالى اشىق ايتقان اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى بيبوز شاياحمەتوۆ بىرنەشە جىل بۇرىن 6 جاسىندا قاريانىڭ كەيپىنە ەنگەن نۇرجان وركەشباەۆتىڭ دا وسى اۋداننىڭ تۇرعىنى ەكەنىن تاعى ءبىر مارتە ەسكە ءتۇسىردى.
قۇرداستارىمەن قۇمدا ەركىن سايران سالىپ جۇرگەن بالانىڭ كۇن ساناپ تەرىسى سالبىراپ، قاريا ادامعا ۇقساپ بارا جاتقانى بەلگىلى بولعاندا، رەسپۋبليكانى ايتپاعاندا شەتەلدىك دارىگەر ماماندار شوشىعانىن ۇمىتۋ استە مۇمكىن ەمەس...
قولدا بار دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، نۇرجاننىڭ اتاسى باقتىعالي وركەشباەۆ تايسويعان پوليگونى اۋماعىندا شابىندىق شاپقان مەحانيزاتور ەكەن. ايى-كۇنى جەتىپ تۋعان ءسابي نۇرجاننان باسقا بۇل وتباسىنداعى بالالاردىڭ دەنساۋلىقتارىندا اۋىتقۋشىلىق جوق.
رەسپۋبليكالىق «اقساي» بالالار اۋرۋحاناسىندا بەلگىلى دارىگەر، مارقۇم زيتا ماجيتوۆانىڭ جەكە باقىلاۋىندا بولعان نۇرجاننىڭ دەنساۋلىعىن گەرمانيالىق دارىگەر ماماندار دا تەكسەرىپ كوردى. الايدا بالا نۇرجانعا دارىگەرلەر ناقتى دياگنوز قويا المادى.
كۇنى بۇگىنگە دەيىن نۇرجان وركەشباەۆ اعزاسىنداعى پاتولوگيالىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى رەسپۋبليكامىزدىڭ جانە وبلىستىق اۋرۋحانالاردا ءارتۇرلى سىرقاتپەن ەمدەلگەن. ايتالىق اقتوبە بالالار اۋرۋحاناسى نۇرجانعا «گەمچينسونا-گيلفەردا» دەپ دياگنوز قويسا، رەسپۋبليكالىق «اقساي» بالالار اۋرۋحاناسى ماماندارى وعان «سيندروم ۆيالوي كوجي. انوماليا حورديالنوگو اپپاراتا. ميوكاردوديستورفيا. رەاكتيۆنىي گەپاتيت جانە حولەتسيستيت. گيپەرمەتروفيا» دەگەن دياگنوزداردى قويعان. ال اتىراۋ وبلىستىق بالالار اۋرۋحاناسىندا نۇرجانعا «ۋمەرەننىە ديففۋزنىي يزمەنەنيە پارەنحيمي پەچەني. حرونيچەسكي حولەتسيستو-پانكرەتايت، 2-ح ستورنونني حرونيچەسكي پيەلونەفريت» دياگنوزى قويىلىپ، ەمىن العان.
«حرونيچەسكي» دەگەن اتاۋىنىڭ ءوزى ادامدى شوشىتاتىن نەبىر سىرقات تۇرىنە شالدىققان 20 جاستاعى نۇرجاننىڭ دەنساۋلىعى كۇرت ناشارلاپ، «ءورت ءسوندىرۋشى بولسام» دەگەن ارمانى ادىرا قالدى. قازىرگى تاڭدا جاس جىگىتتىڭ تاعدىرى كىمدى دە بولسا الاڭداتارلىق جاعدايدا. «جول كارتاسى» باعدارلاماسى بويىنشا «وپەراتورلىق» ماماندىقتى وقىپ جاتقان نۇرجان دەنساۋلىعىنا بايلانىستى كوللەدجدەگى وقۋىن سىرتتاي بولىمگە اۋىستىرعان.
تايسويعان پوليگونى اۋماعىندا تۇراتىن ءىزىم سەكسەنباەۆ پوليگون جانىنداعى «قازانعاپ» ۋچاسكەسىندەگى سوردا كەزىندە راكەتا سىنىقتارىنىڭ قالدىقتارىنىڭ ءۇيىلىپ جاتقانىن كورگەنىن ايتتى. سايىپ كەلگەندە، بۇل جايت اسكەري سىناق كەزىندە قۇلاعان راكەتا سىنىقتارىنىڭ رەسەي اسكەريلەرى تاراپىنان قاۋىپسىز جەرگە جيناۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەگەنىن ايقىنداسا كەرەك.
ءىزىم اعا تايسويعان ەلدى مەكەنىندە ءبىر وتباسىندا 8 ادام اۋرۋعا ۇشىراعان، ال تاعى ءبىر وتباسىندا 3 بالانىڭ اقىل-ەسى كەم ەكەنىن ايتىپ، جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزدى.
مۇنداي جاعداي قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ بارلىق اۋىلىنا ءتان. اسىرەسە، اقىل- ەسى جەتىلمەي قالعان ءسابي قالپىنداعى ۇلكەن ازاماتتاردى باعۋ اتا-انا ءۇشىن ازاپ بولىپ وتىرعان وتباسىلار كوپ. ەڭ وكىنىشتىسى، تايسويعان پوليگونى زاردابىن كورگەن ادامداردىڭ ۇرپاقتارىندا ايىقپاس دەرت اسقىنىپ، بۇگىنگى كۇنى ولاردان دىمكاس ۇرپاق دۇنيەگە كەلىپ جاتىر.
اۋدان تۇرعىنداردىڭ ادام شوشىرلىق سىرقات تۇرلەرىنە ۇشىراۋىنىڭ ناقتى سەبەبى ازىرگە بەلگىسىز.
قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترى نۇرعالي ءاشىمنىڭ سەناتور س.ەڭسەگەنوۆتىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالىنا بايلانىستى جولداعان جاۋاپ حاتىندا 2006 جىلى تايسويعان پوليگونىنا كەشەندى ەكولوگيالىق، دەموگرافيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزىلگەنى ايتىلىپتى. سول كەزدە اسكەري سىناق الاڭىنا تاياۋ ماڭداعى ەلدى مەكەن تۇرعىندارىنىڭ دەنساۋلىعىنا تايسويعان پوليگونىنىڭ كەرى اسەرى بولماعان (!) دەگەن تۇجىرىم جاسالىپتى.
ال بيىل ءمينيستردىڭ تاپسىرماسىمەن «قازگيدرومەت» رمك، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى، سەس، وزگە ورگاندار وكىلدەرىنەن قۇرالعان توپ پوليگوننىڭ رادياتسيالىق فونىنا زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن. تايسويعان پوليگونى اۋماعىنداعى اتموسفەرانىڭ جەر بەتىندەگى قاباتىنىڭ، سۋدىڭ جانە توپىراقتىڭ رادياتسيالىق جاي-كۇيىن زەرتتەۋ ناتيجەسىنىڭ قورىتىندىسىندا پوليگون اۋماعىنىڭ ۋچاسكەلەرىندە نورمالانعان كورسەتكىشتەردىڭ شەكتەن اسىپ كەتۋى انىقتالماعان.
بۇل دەرەكتەردىڭ بارلىعى دا اۋدان تۇرعىندارىنىڭ 40 جاسقا جەتپەي قايتىس بولۋى، نارەستەلەردىڭ دەنى كەمتار بولىپ تۋىپ نەمەسە جاتىردا جاتىپ ءولىپ كەتۋىنە، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ پسيحيكالىق اۋرۋلارعا ۇشىراۋىنا، سوڭعى كەزدە وزىنە-ءوزى قول سالۋ وقيعالارىنىڭ تىم جيىلەپ كەتۋىنە تايسويعان پوليگونىنىڭ ەش زالالى جوق دەگەن قورىتىندىعا اكەپ تۇر. اقيقاتىندا سولاي ما؟
وبلىستىڭ 7 اۋدانىنىڭ ىشىندە اۋرۋدىڭ نەبىر تۇرىنەن العاشقى ورىن الىپ تۇرعان قىزىلقوعا اۋدانى تۇرعىندارىنىڭ عانا بەلگىسىز اۋرۋعا ۇشىراۋىنا سوندا نە سەبەپ بولۋى مۇمكىن؟! مۇنايلى ءوڭىردىڭ تۇرعىندارىن مازالاعان وسى ساۋالعا دارىگەرلەر مەن ەكولوگتار ناقتى ەشتەڭە ايتا الماي، تىعىرىققا تىرەلە بەرۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
اتىراۋلىق سەناتور س.ەڭسەگەنوۆتىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى ساليدات قايىربەكوۆاعا جولداعان دەپۋتاتتىق ساۋالىنا وراي وبلىستىق دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسى دا بيىلعى 25-26 مامىردا تايسويعان اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىن مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتكىزگەن.
قىزىلقوعا اۋدانى تۇرعىندارىنىڭ دەنساۋلىعى تۋرالى جان شوشىرلىق مالىمەتتەردى ورتاعا جايىپ سالعان اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ب.شاياحمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، اسكەري سىناقتىڭ زاردابىن ءتورت تۇلىك مال دا كورىپ كەلەدى.
ايتالىق، 1996 جىلى تايسويعان پوليگونى اۋماعىنداعى «اياپبەرگەن» قىستاعىن مەكەن ەتكەن مالشى اۋىلىندا ءبىر سيىر بۇزاۋلاعاندا ءتولىنىڭ بەس اياعى بولعان. مالدىڭ بەسىنشى اياعى بۇزاۋدىڭ قىر ارقاسىنا بىتكەن. ەجەلدەن ءتورت تۇلىك مالدىڭ اسىل تۇقىمىن باعىپ كەلگەن اۋىل تۇرعىندارى ءۇشىن بۇل - كۇتپەگەن جايت. ەندى ءبىر دەرەك، 1997 جىلى تايسويعان اۋىلىنىڭ تۇرعىنى E. جۇماحمەتوۆتىڭ جەكەمەنشىگىندەگى سيىرى ماڭدايىندا ءبىر كوزى بار ءتول بۇزاۋلاعان. اۋىل تۇرعىندارى جىلقىلاردىڭ تامىرلارى وزدىگىنەن جارىلىپ، قان ورنىنا سۋ اققان جايتتار كەزدەسكەنىن ايتىپ وتىر. اسكەري پوليگون اۋماعىنداعى تايسويعان اۋىلىندا ەكى باستى قوزىلار تۋىپ، ەندى ءبىر ءتول ەكى اياقتى، ءبىرى توسىندە، ەكىنشىسى الدىنا بىتكەن بولىپ شىقتى. ءتورت تۇلىك مالدىڭ تۇقىمىنىڭ وزگەشە بولىپ تۋى وقيعاسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تىركەلىپ وتىر.
قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ ورتالىعى ميالىدا سەنات دەپۋتاتى س.ەڭسەگەنوۆ پەن سالا مينيسترلىكتەرى وكىلدەرى جانە رەسەيگە جالعا بەرىلگەن پوليگوننىڭ جاۋاپتى وكىلى ا.ءزيميننىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن جيىندا قىزىلقوعا اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ب.شاياحمەتوۆ اسكەري سىناقتان زارداپ كورگەن اۋدان تۇرعىندارىنىڭ ۇكىمەتكە ايتار ۇسىنىستارىن ايتىپ، جەتكىزدى.
بۇل ۇسىنىستا الدىمەن تايسويعان پوليگونى ورنالاسقان جەر ەكولوگيالىق زارداپتى ايماققا جاتقىزىلىپ، اۋدان تۇرعىندارىن ساۋىقتىرۋ ءۇشىن ارنايى ورىنداردى كوپتەپ اشۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن.
ەكىنشىدەن، «پوليگون ايماعى» دەپ تابىلعان تايسويعان وڭىرىنەن جاڭا مۇناي ونىمدەرىن ءوڭدىرۋ كەشەندەرىن كوپتەپ اشۋ نەگىزىندە اۋدان حالقى ءۇشىن جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ، جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋ، اۋدان بيۋدجەتىن سالىق تۇسىمدەرىمەن، الەۋمەتتىك سالاعا بولىنەتىن قاراجات كولەمىن كوبەيتۋ.
ۇشىنشىدەن، ۇزاق جىلعى پوليگون زاردابىن جويۋعا كومەك ەتۋ ماقساتىندا ايماق تۇرعىندارىنا وتەماقى تولەۋ جانە وسى كۇنگە دەيىن قوردالانعان حالىقتىڭ ەكولوگيالىق زارداپتارىنا دارىگەرلىك جان-جاقتى مونيتورينگ زەرتتەمەلى قورىتىندىلارىن جۇرگىزۋ.
تايسويعان - سىناق ايماعى. بىراق سولاي ەكەن دەپ، جەرگىلىكتى تۇرعىندار كىندىك قانى تامعان جەردەن اجىراپ، كوشكىلەرى كەلمەيدى. سول سەبەپتەن دە، اۋدان حالقى ۇكىمەتتەن وزدەرىنىڭ جەر بايلىعىنىڭ رىزدىعىن كورىپ، دەنساۋلىقتارىنىڭ وڭالۋىنا جاعداي جاسايتىنداي ۇتىمدى شەشىمدەردى شىعارادى دەپ ءۇمىت ەتىپ وتىر.

تۇرسىن قاليموۆا
اتىراۋ وبلىسى

"ايقىن" گازەتى