“ازيادا ءبارى ءبىر كورپەنىڭ استىندا ۇيىقتايدى، بىراق ارقايسىسى ءارتۇرلى ءتۇس كورەدى”،  - دەپ كەزىندەگى قىتاي كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى ايتقان وسىناۋ قاناتتى تۇجىرىم ازيا اتالاتىن استىرتىن ويىنى مەن تاۋسىلماس قايشىلىعى قالىڭ ءارالۋان گەوساياسي كەڭىستىكتىڭ كەلبەتىن انىق بەينەلەگەندىگىنە كۇن وتكەن سايىن كوز جەتۋدە.

راسىندا، جالعىز مەكەنى - جۇمىر جەر بەتىندەگى حالىقتاردىڭ، ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ىنتىماق ارقىلى ىرىسقا، بەيبىتشىلىك مۇراتىمەن بەرەكەگە باستاۋى ەمەس، كەرىسىنشە، جاعا جىرتىسقان جانجالعا، ماعىناسىز تالاس-تارتىسقا، ەڭ ادىلەتسىزدىگى، ەشبىر جازىعى جوق بەيبىت ادامداردىڭ قۇرباندىققا شالىنىپ، قيساپسىز جاپا شەگۋى، وكىنىشكە وراي، ۋاقىت وتكەن سايىن ۇلعايىپ بارادى. بۇدان شيرەك عاسىرداي بۇرىن، ياعني قىرعي-قاباق سوعىس اياقتالدى دەگەن تۇستا حالىقارالىق احۋال ەلەۋلى سايابىرسىپ، سالىستىرمالى بەينەدە بولسا دا، تىنىشتىق ورنايتىنداي كورىنگەن. الايدا قايشىلىقتار مەن تەكە-تىرەستەر بۇرىنعىدان دا ۇدەي ءتۇسىپ، وعان دەيىن، نەگىزىنەن، ەكى ساياسي جۇيە مەن يدەولوگيانىڭ جاۋلىعىنان تۇرسا، ەندىگى ءتۇرلى ەلدەردىڭ ۇلتتىق-ستراتەگيالىق مۇددەلەرى ارناسىندا ۇدەپ بارا جاتقانى بايقالۋدا. ونىڭ ۇستىنە، ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋى كەزىندە قازىرگى زامانعى جويقىن قارۋ تۇرلەرىمەن كۇش قولدانۋشىلىقتىڭ باسىم سيپات الۋى، اسكەري قاقتىعىستار قاتەرى ارتا تۇسۋدە.

جانجالدار اۋقىمىنىڭ ارتۋىنان ەكونوميكالاردىڭ كۇيرەۋى، تۇرعىنداردىڭ جاعدايىنىڭ تومەندەۋى جاپپاي ميگراتسيانى تۋدىرۋدا. بۇۇ باعالاۋى بويىنشا اشىق كۇندەگى نايزاعايداي كۇركىرەپ وتكەن «اراب كوكتەمىنەن» تاياۋ شىعىس ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق زاردابى 614 ملرد. دوللاردى قۇراپ، بوسقىندار سانى 65 ملن. ادامنان اسقان. جوعارىدا بايان ەتكەنىمىزدەي، ونسىز دا قايشىلىعى قاتپارلى ازيا قۇرىلىعىنداعى احۋالدى ودان ارمەن كۇردەلەنۋىنە كوز جۇما قاراۋى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى وعان ەلەۋلى كولەمدە تىكەلەي قاتىسى بار ەۋروپانىڭ سوعىس وشاقتارىنان قاشقان ميلليونداعان بوسقىندار ماسەلەسىن شەشۋگە دايىن بولماۋى – ۇلتشىلدىقتى جاڭعىرتىپ، مۇنىڭ ءوزى كارى قۇرىلىقتىڭ ءوز ىشىندە وسكەلەڭ داعدارىس تۋعىزدى.

مىنە، سوندىقتان دا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش-پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ەڭ باستاپقى ساتىندە-اق   جاريالاعان ماڭىزدى باستاماسى - ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستى قۇرۋ سول كەزەڭنىڭ وزىندە دۇنيەجۇزى تاراپىنان بارىنشا كەڭ قولداۋعا يە بولعان-تۇعىن. دەي تۇرعانمەن، جاڭا كەزەڭگە وتكەن الەمدىك قوعامداستىققا، ەڭ الدىمەن ازيا ەلدەرىنىڭ وزىنە بۇل باتىل يدەيانى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ يگەرۋى ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت كەتەتىنى و باستان تۇسىنىكتى ەدى. سوندىقتان دا، قازاقستاندىق باستامانىڭ ومىرگە بەت الۋى “سوقتىقپالى سوقپاقسىز” جولدارمەن ءجۇرىپ، قالىپتاسۋدىڭ كۇردەلى كەزەڭدەرىنەن وتۋىنە تۋرا كەلدى. كەڭەستىڭ اۋماعىن قامتيتىن مەملەكەتتەر، شىنىندا دا، تاريحى مەن ءداستۇرى، ءدىنى مەن ءدىلى، دامۋ جولدارى ءارتۇرلى كەلىپ، مۇددەلەرىنىڭ وقشاۋلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىندىكتەن، باستامانىڭ بولاشاعىنا سەنۋشىلەردىڭ سيرەك بولعانى ايان. ايماق ەلدەرى اراسىندا شەشىمىن تاپپاعان ساياسي، اۋماقتىق ماسەلەلەردىڭ جيىنتىعى دا ازياداعى سەنىم شارالارىنىڭ نىعايۋىنا سەپتىگىن تيگىزە قويمايدى.

دەي تۇرعانمەن، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى سالاسىنداعى كوپ جىلعى جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ءوز جەمىسىن بەرگەندىگىنە تاعى ءبىر مارتە كۋا بولدىق. مىنەكي، شيرەك عاسىردان استام مەرزىم ارتتا قالعاندا، كەڭەسكە مۇشە جيىرما جەتى جانە باقىلاۋشى سەگىز، دەمەك 35 ەل مەن حالىقارالىق ۇيىمدار باسشىلىقتارىنىڭ قاتىسۋىمەن 2019 جىلعى 14-15 ماۋسىمدا دۋشانبە قالاسىندا ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستىڭ 5-ءشى ءسامميتى «ورنىقتى دامۋ ارقىلى جالپىعا ورتاق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىك» تاقىرىبىندا ءوتىپ، قۇرىلىق ەلدەرى اراسىندا قايشىلىقتار مەن قاقتىعىستاردى ەڭسەرىپ، ىمىراشىلدىققا شاقىراتىن ۇندەر كەزەكتى رەت بۇكپەسىز ورتاعا سالىندى. دەمەك، ازيا قاۋىپسىزدىگىن اڭىزدان اقيقاتقا اينالدىرۋدىڭ اسا كۇردەلى مىندەتىن جۇزەگە اسىرۋعا قاراي تاعى ءبىر قادام جاسالدى دەر ەدىك.

سامميتكە قاتىسقان قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ قۇرامىنا قر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بەيبىت اتامقۇلوۆ، پرەزيدەنتتىڭ سىرتقى ساياسات جونىندەگى كومەكشىسى مۇرات نۇرتىلەۋوۆ جانە باسقا رەسمي وكىلدەر ەنگەن ەلىمىزدىڭ سالماقتى دەلەگاتسياسىن باستاپ كەلىپ، فورۋمنىڭ جوعارى دەڭگەيدە ءھام مازمۇندى وتۋىنە ايرىقشا ۇلەس قوسقانى قاپىسىز تانىلدى. ءىس-شارا اياسىندا كەڭەستىڭ قازىرگى توراعالىعىن اتقارىپ وتىرعان تاجىكستاننىڭ پرەزيدەنتى ە.راحمونمەن، سونداي-اق تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ ەردوعانمەن، قاتار ءامىرى تاميم بەن حاماد ءال تانيمەن ەكىجاقتى كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، ولاردىڭ بارىسىندا ءوزارا ىنتىماقتاستىقتىڭ وزەكتى جايتتارى تۋراسىندا پىكىر الماسىلدى.

تاجىكستان باسشىسى ە.راحمون ەكى ەل اراسىنداعى ءداستۇرلى دوستىق، باۋىرلاستىق بايلانىستاردىڭ تۇراقتىلىعىن، سىرتقى الاڭداردا ءوزارا قولداۋىنىڭ الداعى كەزەڭدەردە دە جالعاسا بەرەتىندىگىن مالىمدەپ، قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنا قازاقستاننىڭ سايلانعان پرەزيدەنتى رەتىندەگى اسقاق پامير باۋرايىنا العاشقى شەتەلدىك ساپارىنىڭ رامىزدىك ءمانى بار ەكەنىن مەڭزەدى.

ساليقالى سامميتتە ءسوز العان پرەزيدەنت ق-ج.توقاەۆ بۇگىنگى ءدۇبىرلى دۇنيەدە قاقتىعىستاردىڭ ءورشي تۇسكەنىن، قاۋىپسىزدىك تەتىكتەرىنىڭ السىزدىگىن، حالىقارالىق تەرروريزمنىڭ ءورشي تۇسكەنىن، ساۋدا جانە سانكتسيالىق سوعىستاردىڭ ولشەۋسىز زاردابى، سونىمەن بىرگە، يدەولوگيالىق، ەتنوستىق جانە دىنارالىق داعدارىستاردىڭ ودان ارمەن تەرەڭدەپ كەلە جاتقانىنا الاڭدايتىنىن جەتكىزدى. وسىعان وراي ول ازياداعى قاۋىپسىزدىكتىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن جۇيەلى ءارى كەشەندى قادامداردىڭ جاسالۋ وزەكتىلىگىن اتاپ ءوتىپ، بۇل باعىتتاعى  ەلىمىزدىڭ ۇستانىمىن جەتكىزدى.

فورۋمنىڭ تيىمدىلىگى مەن حالىقارالىق باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن كۇش-جىگەردى جۇمىلدىرۋعا شاقىرىپ، بىرتىندەپ ترانسفورماتسيالاۋ ارقىلى ونىڭ تولىققاندى وڭىرلىك ۇيىم بولۋى جونىندە ويلارىن ورتاعا سالدى. ول ءۇشىن ءتيىستى قۇقىقتىق بازا ازىرلەنىپ، تۇراقتى قۇرىلىمدارى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقانىنا نازار اۋدارىلدى. اوسشك-ءنىڭ ەۋروپاداعى جانە ازياداعى تانىمال قۇرىلىمدارمەن بىرگە الەۋەتىن ارتتىرۋ مۇددەلەرىنە ءمان بەرىلدى.

سونىمەن قاتار فورۋمنىڭ ناقتى ءىس-قيمىلدارىن كەڭەيتۋدىڭ وزەكتىلىگىن اتاپ ءوتىپ، الداعى جوبالار مەن باسقا دا جۇمىستاردى قارجىلاندىراتىن ارنايى قور قۇرۋدى ۇسىندى.

قازاقستاندىق دەلەگاتسيا باسشىسى ازياكەڭەستىڭ الەۋەتىن ارتتىرا ءتۇسۋ ورايىندا ءتيىستى تالداۋ ورتالىقتارىن جانداندىرۋ، عۇلامالار كەڭەسىن قۇرۋ جونىندەگى ۇسىنىستارىن جاريالادى. ال، وسى قادامداردى رەتىمەن، ساتىمەن جۇزەگە اسىرۋعا ەلىمىزدىڭ دايىن ەكەندىگى مالىمدەلدى.

دۋشانبەگە ات باسىن تىرەگەن مارتەبەلى قوناقتار قاتارىندا رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين تەرروريزم تاقىرىبىن تىلگە تيەك ەتسە، قىتاي توراعاسى سي تسزينپين «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» فورۋمىن ەسكە سالا كەلە، ەكونوميكالىق ماسەلەلەر، سونىڭ ىشىندە حالىقارالىق كولىك جولدارى تيىمدىلىگىن پايدالانۋ مەن دامىتۋعا شاقىردى.

ارينە ازيا قۇرىلىعىندا بۇرىننان قىزمەتىن جۇرگىزىپ كەلە جاتقان، سونىڭ ىشىندە  جاعراپيالىق تۇرعىداعى – اسەان، ءوز قىزمەتىن ورتالىق ازيا وڭىرىنە تاراتىپ وتىرعان ەقىۇ، حالىقارالىق ءومىردىڭ جەكەلەگەن اسپەكتىلەرىن قامتيتىن – اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ليگاسى، يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى، سونداي-اق الەم نازارىن وزىنە اۋدارا بىلگەن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ قىزمەتتەرىن ورنىمەن ايتۋىمىز لازىم. دەسەك تە، ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى كەڭەسىنىڭ ەرەكشەلىگى - ول قۇرىلىقتاعى بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىك جانە تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىن بىرلەسىپ قاراستىراتىن جانە سول ءۇشىن ورتاق ۇستانىمدار مەن ءتارتىپ نورمالارىن ءتۇزۋ، مەملەكەتتەردىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، يدەولوگيالىق تۇرعىدا ورتاق باعىتتارعا بەت بۇرۋى، تاۋەلسىز بەيبىت جاعدايدا قاتار ءومىر ءسۇرۋى ءھام ءوزارا ىنتىماقتاستىق قاعيداتتارىن باسشىلىقا الۋعا ۇندەيتىن قۇرىلىم بولعاندىقتان بولاشاعى ايقىن،  كەلەشەگى زور دەر ەدىك.

مۇحتار كارىباي

دۋشانبە قالاسىنان

Abai.kz