جۇقامىر شوكە. ابىلايدىڭ اسى نەگە اتاۋسىز وتەدى؟
وتكەن اپتادا قازاق حانى، مەملەكەت قايراتكەرى، قولباسشى جانە ديپلومات - ابىلاي حاننىڭ ء(ابىلمانسۇر - 1711-1781) تۋعانىنا 300 جىل تولۋىنا وراي، ۇرپاقتارى (وزدەرىنىڭ ايتۋى بويىنشا) الماتىدا اس بەردى. اسقا قازاقستاننىڭ ءار وڭىرىندەگى تورە ۇرپاقتارى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى كەلدى. اس ۇستىندە تۇركىستانداعى حان سۇيەگىنىڭ «قايتا جەرلەنۋى» توڭىرەگىندەگى تالاستى اڭگىمەلەر دە تىلگە ورالدى. ونىڭ كوبىنە استىڭ تىزگىنىن ۇستاعان جازۋشى سماعۇل ەلۋباەۆ توقتاۋ ايتقانىمەن، جۇرت اراسىندا ءيى قانباعان اڭگىمەنىڭ قىجىلى قالدى. ابىلايدىڭ اسىنداعى داۋلى ماسەلەنىڭ ءمانى نە ەدى؟
اسقا جينالعان اعايىن اراسىنداعى تالاستى اڭگىمە بەلگىلى جازۋشى تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ سوزىنەن كەيىن شىقتى. تىنىمباي مىرزا بۇعان دەيىن حان سۇيەگىنىڭ ەكىنشى رەت قايدا، قالاي جەرلەنگەنى تۋرالى ءوزىنىڭ دالەلدى، دايەكتى پىكىرلەرىن ءباسپاسوز بەتىندە تالاي جازدى، تالاي ايتتى. ەل پرەزيدەنتى نازارباەۆقا دا گازەت ارقىلى بىرنەشە رەت اشىق حات جولدادى. جازۋشى كوتەرگەن ماسەلەگە كۇيىنۋگە ءتيىستى تورە ۇرپاقتارىنىڭ ىشىندەگى اقساقالى - تورعايلىق قادىر جاناحانوۆ جازۋشىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ، اڭگىمەنىڭ ءارىن قاشىردى. ءوزىن تورە ساناعان اقساقالدىڭ كىمنەن، نەدەن قورقاتىنىن جينالعان جۇرت تۇسىنبەدى - تىنىبايدىڭ الدىندا تىپىرلاعان بالاداي ەسى شىقتى: «بۇل - ايتۋعا بولمايتىن تاقىرىپ» - دەپ، شىر-پىر بولدى.
وتكەن اپتادا قازاق حانى، مەملەكەت قايراتكەرى، قولباسشى جانە ديپلومات - ابىلاي حاننىڭ ء(ابىلمانسۇر - 1711-1781) تۋعانىنا 300 جىل تولۋىنا وراي، ۇرپاقتارى (وزدەرىنىڭ ايتۋى بويىنشا) الماتىدا اس بەردى. اسقا قازاقستاننىڭ ءار وڭىرىندەگى تورە ۇرپاقتارى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى كەلدى. اس ۇستىندە تۇركىستانداعى حان سۇيەگىنىڭ «قايتا جەرلەنۋى» توڭىرەگىندەگى تالاستى اڭگىمەلەر دە تىلگە ورالدى. ونىڭ كوبىنە استىڭ تىزگىنىن ۇستاعان جازۋشى سماعۇل ەلۋباەۆ توقتاۋ ايتقانىمەن، جۇرت اراسىندا ءيى قانباعان اڭگىمەنىڭ قىجىلى قالدى. ابىلايدىڭ اسىنداعى داۋلى ماسەلەنىڭ ءمانى نە ەدى؟
اسقا جينالعان اعايىن اراسىنداعى تالاستى اڭگىمە بەلگىلى جازۋشى تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ سوزىنەن كەيىن شىقتى. تىنىمباي مىرزا بۇعان دەيىن حان سۇيەگىنىڭ ەكىنشى رەت قايدا، قالاي جەرلەنگەنى تۋرالى ءوزىنىڭ دالەلدى، دايەكتى پىكىرلەرىن ءباسپاسوز بەتىندە تالاي جازدى، تالاي ايتتى. ەل پرەزيدەنتى نازارباەۆقا دا گازەت ارقىلى بىرنەشە رەت اشىق حات جولدادى. جازۋشى كوتەرگەن ماسەلەگە كۇيىنۋگە ءتيىستى تورە ۇرپاقتارىنىڭ ىشىندەگى اقساقالى - تورعايلىق قادىر جاناحانوۆ جازۋشىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ، اڭگىمەنىڭ ءارىن قاشىردى. ءوزىن تورە ساناعان اقساقالدىڭ كىمنەن، نەدەن قورقاتىنىن جينالعان جۇرت تۇسىنبەدى - تىنىبايدىڭ الدىندا تىپىرلاعان بالاداي ەسى شىقتى: «بۇل - ايتۋعا بولمايتىن تاقىرىپ» - دەپ، شىر-پىر بولدى.
«ارۋاق الدىنداعى ۇرپاق پارىزى - بابا سۇيەگىن ارۋلاپ كومۋ ەمەس پە، ال مىنا اقساقالدىڭ شىج-بىجىنا نە جورىق؟» - دەيدى شەتكى ستولدا وتىرعان ۇلتشىلدار وكىلى.
ايتپاقشى، تورە اۋلەتتەرىنىڭ اتىنان ءسوز العان سول تورعايلىق اقساقالىمىز اتاسىنىڭ اسىنىڭ ۇستىندە ەل پرەزيدەنتىن ابدەن اسپەتتەدى، مايىن تامىزىپ تۇرىپ ماقتادى. «بۇگىنگى استى بەرىپ وتىرعانىمىز، وسى كۇنگە جەتۋىمىز - پرەزيدەنتتىڭ ەڭبەگى»، - دەگەنگە دەيىن باردى تورەنىڭ تۇقىمى.
ءبىز وسىدان ءۇش عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن ابىلاي حاندى بۇگىنگى بيلىككە تەلىگەن تەلپەڭ ساياساتتىڭ تۇبىنە بويلاي المادىق. ابىلايدى ايتۋ ءۇشىن، اقوردانى ورىنسىز قىستىرۋدىڭ نە قاجەتى بار ەدى؟ نەگە ەكەنىن بىلمەدىك، بيلىكتىڭ اتىن تىقپايتىن جەرىمىز قالمادى عوي. اسابا جاققا قاراتىپ ەستىرتە سويلەگەن ءبىر جىگىت: «سەكسەندەگى شال ولسە دە، بەس جاستاعى بالانى سۇندەتكە وتىرعىزسا دا، بۇل قازاق ءبارىن بيلىكتىڭ ارقاسىندا اتقاراتىن بولدى...» - دەپ كۇلەدى. قيسىنى بار، جۇرت تا ەزۋ تارتتى...
ءسوز اراسىندا اس تىزگىنىن ۇستاعان سماعۇل ەلۋباەۆپەن تىلدەسكەنىمىزدە، ابىلاي حاندى «قايتا جەرلەگەن» انتروپولوگ ورازاق سماعۇلوۆتىڭ ءسوز سۇراعانىن، ونىڭ نۇرماعامبەتوۆپەن اشىق «مايدانعا» شىققىسى كەلگەنىن ايتتى. بىراق استىڭ قۇتى قاشپاسىن دەگەنى شىعار، ەلۋباەۆ سماعۇلوۆقا ءسوز بەرمەپتى.
ءيا، كەزىندە ابىلاي اڭساعان تاۋەلسىزدىككە بيىل جيىرما جىل تولادى. الايدا بۇگىنگى بيلىك قازاقتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن باتىرلار مەن حانداردىڭ ەسىمىن اتاۋعا كەلگەندە ساراڭ بوپ تۇر. نەگە؟ بۇل تۋرالى قوعامدا الۋان ءتۇرلى پىكىر ايتىلادى. سونىڭ ءبىرى، ءبىرى بولعاندا دا، قۇلاققا جاعىمدى، كوكەيگە قونىمدىسى مىناۋ: بۇگىنگى بيلىك قازاق مەملەكەتىنىڭ «شەكاراسىن سىزىپ»، «مەملەكەتتىگىن قالىپتاستىرعان» دەگىسى كەلەدى، حالىقتى سوعان سەندىرگىسى، تاريحتى سوعان بۇرعىسى كەلەدى. سوندىقتان دا ابىلاي باستاعان قازاق حاندارىنىڭ اتىن اتاۋعا قورقادى. ەگەر قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان حانداردىڭ اتى اتالسا، ادەبيەت، تاريح وقۋلىقتارىندا وقىتىلسا، وندا بۇگىنگى بيلىك كولەڭكەدە قالۋى مۇمكىن ەكەن.
سوعان جاندارى شىعادى. سول جولدا استانادان 1990 جىلدان بەرگى «تاريحتى» جازاتىن ارناۋلى ينستيتۋت اشىلدى. سول ءۇشىن دە قازاقتىڭ باس حانى - ابىلايدىڭ 300 جىلدىق اسى جەتىم قىزدىڭ تويىنداي بوپ ءوتىپ جاتىر.
ەگەر سانالى ەل، سالاۋاتتى مەملەكەت بولساق، ابىلايداي بيىگىمىزدىڭ اسىن تورە تۇقىمدارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن عانا ەمەس، بارشا قازاقتىڭ مەرەكەسى ەتىپ، ەل بولىپ تويلاماس پا ەدىك؟! استانانىڭ تۋعان كۇنىنىڭ قاسىندا «ابىلايدىڭ اسى» ۇلتتىق، حالىقتىق مەرەكە ەمەس پە ەدى.
مەيلى، حالىق جادىن سىز، ساناسىن ءوشىر، ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعى - مەملەكەتتىك مەرەكە. ەگەر بيلىكتىڭ اقىلى جەتسە، جىل سايىن 9 مامىردى «جەڭىس كۇنى» دەپ تويلاعانشا، جوڭعارمەن 230 جىل كۇرەسكەن قازاق حاندارى مەن باتىرلارىنىڭ جەڭىسىن قاستەرلەمەس پە ەدى.
سوندا ۇلتسىزداندى دەپ جۇرگەن ۇرپاقتارىمىز ناعىز «ۇلى وتان سوعىسى» كەڭەس وداعىنىڭ جەرىن قورعاعان 4 جىلدىق نەمىس-سوۆەت شايقاسى ەمەس، تاريحى 230 جىلعا ۇلاسقان قازاق-جوڭعار شاپقىنشىلىعى ەكەنىن تۇسىنەتىن ەدى. بۇگىنگى بار ايتپاق ماسەلەمىزدىڭ ءمانى - وسى.
قيلى قيسىن
قابدەش ءجۇمادىلوۆ،
قازاقستاننىڭ
حالىق جازۋشىسى:
- قازاقتا: «ابىلايدىڭ اسىندا شاپپاعاندا، اتاڭنىڭ باسىنا شاباسىڭ با؟» - دەگەن ءسوز قالعان. ونىڭ دا ءجونى بار، قازاق تاريحىندا ابىلايدىڭ الدىنا تۇسكەن ەشكىم بولماعان، بولمايدى دا. بيىل تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى مەن ابىلايدىڭ 300 جىلدىعى تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر. بۇل - جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى.
ابىلاي حان - قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى، ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعا. بىرەۋلەر تاريحتى 1990 جىلدان بەرى قاراي تارقاتىپ، ەلدىڭ ساناسىنا سولاي سىڭىرگىسى كەلەدى. ول دۇرىس ەمەس، قازاق تاريحى 20 جىلمەن شەكتەلمەيدى. قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قاشان قالىپتاسقانى، شەكاراسىنىڭ قاشان بەكىگەنى تۋرالى قالىپتاسقان تۇراقتى ۇعىمدار بار. ودان تايۋعا، وتىرىك جازۋعا، بۇرمالاۋعا بولمايدى. ەگەر قازاق تاريحىن 20 جىلمەن شۇنتيتساق، وندا قازاقتىڭ سوناۋ ءاز جانىبەك پەن كەرەيدەن باستالاتىن قازاق حاندىعى قايدا قالادى، كەنەسارىمەن اياقتالاتىن 400 جىلدىق ۇلى تاريحتى قايدا جىبەرەمىز؟ بۇگىنگى قازاق دالاسىنىڭ، مەملەكەتىنىڭ نەگىزى سول ابىلاي زامانىندا قالىپتاسقان.
ەگەر XVIII عاسىردا ابىلاي بولماعاندا، قازىرگى قازاق مەملەكەتى بولار ما ەدى، بولماس پا ەدى، كىم ءبىلسىن؟ ارينە، قازاق اۋلەتى قۇرىپ كەتپەيتىن ەدى، بىراق جارتىمىز - قىتايدىڭ، ءبىرازىمىز - رەسەيدىڭ تەلىمىندە، قالعانىمىز قوقان مەن حيۋانىڭ قاراماعىندا قۇلداي كۇن كەشەتىن بە ەدىك؟..
ابىلاي - جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسكەن باتىر، ءارى حان. ول كەزدە جوڭعارلار بۇكىل شىعىستى، بۇگىنگى الماتى، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنىڭ اۋماعىن تۇتاستاي جاۋلاعان. ابىلاي باستاعان قازاقتىڭ سامساعان قالىڭ قولى وسى وڭىرلەردى جوڭعارلاردان تازارتتى. نەمىستەر باسىپ العان بەلورۋسسيا مەن ۋكراينانىڭ جەرلەرىن وقۋلىقتاردا قارا بوياۋمەن بەلگىلەپ ءجۇرمىز عوي. ال ونىڭ قاسىندا جوڭعارلار باسىپ العان جەرلەردى، ولارعا قارسى تۇرعان قازاقتىڭ باتىرلارى مەن حاندارىنىڭ ەڭبەگىن وقۋلىققا ەنگىزۋ ماقتانىش بولماسا، ەلدىگىمىزگە سىن ەمەس. وسىنىڭ ءبارىن تاريحشىلار مەن كوزى قاراقتى زيالىلار بىلەدى، ال كەيبىرەۋلەرى بىلە تۇرا، ادەيى بۇرمالايدى.
ابىلاي 1754 جىلى قازاق دالاسىن جوڭعارلاردان تۇتاستاي تازالاعان. ونىڭ قاسىندا قازاقتىڭ ەڭ مىقتى باتىرلارى ءجۇردى. ەكى جىلدان كەيىن ءجۇز مىڭداعان اسكەرمەن قىتايدىڭ مان شىڭ ۇكىمەتى كەلدى. ءبىر كەزدە جوڭعار باسىپ العان قازاق دالاسىن قىتايدىڭ مان شىڭ ۇكىمەتى جاۋلاماق نيەتتەرىن ءبىلدىردى. ولارعا ابىلاي حان الدىمەن 1756 جىلى سوعىس اشتى. قىتايدىڭ 40 مىڭ اسكەرى ىلە مەن ەرتىستى بويلاپ كەلىپ، قازاق قولىمەن بالقاشتىڭ توڭىرەگىندە تۇيىسەدى. قىتايلار قازاق جەرىنە ءامىرسانانى قۋىپ كەلدىك دەگەن سىلتاۋمەن كىرەدى. دالانىڭ سالتى بويىنشا، ابىلاي حان دوسى ءامىرسانانى جاۋعا ۇستاپ بەرمەيدى. ءسويتىپ، ابىلايدىڭ جاساعى قىتايدىڭ قالىڭ اسكەرىن شىرعالاپ ەرتىپ وتىرىپ، بەتپاق دالاعا اپارىپ قىرادى. جالپى سانى 40 مىڭ قىتاي اسكەرىنەن 20 مىڭى كەرى قايتادى. ال قىتاي جازبالارىندا بۇل جەڭىلىس جەڭىلدەتىلىپ ايتىلادى. ويتكەنى قىتايلاردىڭ ۇعىمىندا جەڭىلىستى مويىنداۋ - جەڭىلىستەن دە سوراقى.
جيىرما مىڭ قولىنان ايىرىلعان قىتاي كەلەسى جىلى «مامىر-سۋ كەلىسىمىنە» قول قويىسادى. كەلىسىمدە: «ءبىز سەندەرگە تيىسپەيمىز، سەندەر بىزگە تيىسپەيسىڭدەر»، - دەگەن پاتۋاعا كەلەدى. ال وسىنىڭ ءبارى - تاريح. ابىلايدىڭ وسى سوعىستارداعى سىباعاسى - ءوز الدىنا ءبىر توبە. ءبىز كەشەگە دەيىن قازاقتى «نۇرلى» بولاشاققا جەتكىزگەن ءابىلحايىر حان دەپ كەلدىك، رەسەيدىڭ ىقپالىمەن. ءيا، ءابىلحايىردىڭ ءوز ەڭبەگى بار. بىراق قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە، مەملەكەت رەتىندە ساقتالىپ قالۋىنا ابىلايدىڭ قوسقان ۇلەسى بارشا حانداردان ۇستەم.
جۋىرداعى جىلدارى تاريح عىلىمدارىنىڭ ەكى كانديداتى ابىلايدى حان بولعان جوق، جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسكە شىقپاعان دەپ جازدى. وقىپ، جاعامدى ۇستادىم! قازىر سولاردىڭ قازاقتىعىنا، مۇسىلماندىعىنا كۇمانداناتىن بولىپ ءجۇرمىن. ءبىز بىرەۋلەردىڭ ايداۋىمەن ارۋاق الدىندا ۇياتتان اتتادىق، ونى ابىلايدىڭ رۋحى كەشىرمەس. مەيلى، كىم نە دەسە - و دەسىن، قازاق باردا ابىلاي مەن اباي ماڭگى جاساي بەرەدى.
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ،
«الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرى:
- ابىلايدىڭ 300 جىلدىعى ۇرپاقتارىنىڭ عانا ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەنى - ءبىزدىڭ ەلدىڭ السىزدىگىن، رۋحسىزدىعىن كورسەتەدى. ابىلاي تەك تورە تۇقىمىنا عانا حان ەمەس، ول - ءيسى قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ەلدى ەل ەتكەن تۇلعا. ابىلاي - اسپەتتەۋگە تۇرارلىق حان. ال مەنىڭ ايتپاعىم - حاننىڭ قازاققا قىلعان قىزمەتى ەمەس، ونىڭ تۇركىستاندا جاتقان سۇيەگى تۋرالى. حاننىڭ قورلانعان سۇيەگى جونىندە بۇعان دەيىن تاۋەلسىز گازەتتەردە تالاي رەت جازدىم. جازعانىم ءۇشىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەيبىر شەنەۋنىكتەردەن «تاياق» جەپ كەلەمىن...
بەلگىلى عالىمداردىڭ تۇركىستانعا بارىپ، ابىلاي حاندىكى دەپ جۇرگەن مۇردەنى جەرلەگەنى، انتروپولوگ ورازاق ىسماعۇلوۆتىڭ «ابىلاي حاننىڭ سۇيەگى - وسى» دەگەن قورىتىندىعا كەلۋى، ول سۇيەكتىڭ رەسەي عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ينستيتۋتىنىڭ م.گەراسيموۆ اتىنداعى لابوراتورياسىندا رەكونسترۋكتسيادان وتكەنى... مۇنىڭ ءبارى - بۇرىننان ايتىلىپ، ابدەن جاۋىر بولعان اڭگىمەلەر. بىراق مۇنى ابىلايدىڭ اسىندا ايتپاعاندا، قايدا ايتام؟
ءبىز حاننىڭ سۇيەگىنە قيانات جاساپ ءجۇرمىز، تۇركىستانداعى ابىلايدىڭ اتىن جامىلىپ جاتقان سۇيەك - باسقا بىرەۋدىكى. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى انتروپولوگ ىسماعۇلوۆتىڭ: «ابىلاي حان مۇردەسى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ىشىندەگى «ايناتاس» دەپ اتالاتىن قۇلپىتاستىڭ استىندا»، - دەگەن سوزىنە سەنىپ ءجۇر. ال ابىلاي حاننىڭ مۇردەسى 1974 جىلى 6 قىركۇيەكتە ەكسكوۆاتور شومىشىمەن الىنىپ، دالاعا تاستالعان. ەگەر عالىمدار اتقارعان ىستەرىنە سەنىمدى بولسا، وسى ءسوزدى نەگە جوققا شىعارمايدى؟ وتىرىك ەكەنىن نەگە دالەلدەمەيدى؟
مەنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، جازىپ جۇرگەنىم - ءشوپ-شوپشەكتىڭ جايى ەمەس، قازاقتىڭ حانى ابىلايدىڭ مۇردەسى. وركەنيەتتى ەلدەردەگىشە، ابىلايدىڭ «جاڭا» مۇردەسىن دنك ءادىسى بويىنشا زەرتتەۋ ماسەلەسى اۋىزعا دا ىلىنەر ەمەس. عالىمدار بۇلاي زەرتتەۋدەن قاشاتىن سەكىلدى.
ابىلاي حاندى «قايتا جەرلەۋگە» بايلانىستى وقيعادان زارداپ شەككەن مەن عانا ەمەسپىن. 1997-1998 جىلدار شاماسىندا ابىلاي حاندى «قايتا جەرلەۋ» ءىسىنىڭ جالعاندىعى تۋرالى باسپاسوزدە ماقالالار جازىپ، كوزگە تۇسكەن، سول كەزدەگى ازىرەت-سۇلتان مۇراجايىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى مارات تۇياقباەۆ تا بار. ءبىر كەزدەسكەندە ول انتروپولوگ ورازاق ىسماعۇلوۆتان كورگەن تاۋقىمەتىن مۇڭ ەتىپ ايتقان بولاتىن. ال ەرتەرەكتە ابىلايدىڭ باس سۇيەگى جونىندەگى اڭگىمەنى ماعان ايتىپ بەرگەن سول كەزدەگى تۇركىستان قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى زيابەك يسابەكوۆپەن دە ىسماعۇلوۆ ايرىقشا «ەسەپتەسكەن» كورىنەدى. ال ابىلايدىڭ سۇيەگى ىسماعۇلوۆ سياقتى ىستەرىن «ەسەپپەن» قىلاتىن ادامداردىڭ قۇرباندىعى بولىپ، باسقا ءبىر شۇڭقىردا جاتىر.
بەتتى دايىنداعان -
جۇقامىر شوكە،
«D»
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 24 (107) 29 ماۋسىم 2011 جىل
