سارى-ارقانىڭ تورىندە ورنالاسقان قاسيەتتى قارقارالى. ارگى-بەرگى تاريحتا ورنى ەرەكشە بولعان قارقارالى. قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارى مەكەن ەتكەن قارقارالى. مىنە، وسى قارقارالىدا بوي كوتەرەگەن قۇنانباي قاجى مەشىتى جونىندەگى ويلارىممەن سىزدەرمەن بولىسپەكشىمىن. ماسەلە مىنادا، كfزىرگى قارقارالى اۋدانىنىڭ اكىمى ماقسۋتوۆ حالەلدىڭ اۋدان يمامى قۋاتبەكوۆ اسقاردىڭ قولداۋىمەن قۇنانباي قاجى مەشىتىنىڭ جۇمىسىن توقتاتىپ مۇراجايعا اينالدىرۋ ارەكەتتەرى باستالدى. ءبىرى جاقسى اتاققا، ءبىرى جاڭا مەشىتكە يە بولامىز دەي مە، انىعىن اللا بىلەدى.

بۇل ۇياتتى وقيعا بىلتىردان باستاۋ الادى. وعان ءمان بەرىپ، ونى ەلەگەن ادامدى ءوز باسىم كورمەدىم. كەرىسىنشە قولداۋ كورسەتىپ جۇرگەن حالىقتى عانا كوردىم. ولاردىڭ وسىنداي حالگە ءتۇسۋى قارقارالى تاريحىن مۇلدە بىلمەۋى دەپ بىلەمىن. «قارقارالى جەر جانناتى، قارقارالى ەكىنشى شۆەيتساريا، تاريحي مەكەن» سياقتى سوزدەر ايتقاننان باسقا تۇك بىلمەۋى.

ال ەندى، قارقارالى تاريحىنا قارايتىن بولساق 1824 جىلى قارقارالى وكرۋگ بولىپ اشىلادى. سول زاماننىڭ تاريحناماسىندا قارقارالى رەسەي پاتشالىعىنىڭ قازاق دالاسىنىڭ تورىندە ورنالاسقان ەڭ مىقتى اسكەري بەكىنىسى ەكەنىن بىلەمىز جانە وندا مۇزداي قارۋلانعان، ءار ساتتە قازاقتىڭ قانىن توگۋگە دايار تۇرعان كازاك جازالاۋ جاساعى ورنالاسقانىن بىلەمىز. قازاقتىڭ اجالى ورنالاسقان جەر دەسە دە بولار ەدى.

1849 جىلى قۇنانباي اعا-سۇلتان بولىپ سايلانادى دا مەشىت قۇرىلىسىنا كىرىسىپ كەتەدى. ەندى، بۇل جەردە بارلىق تاريحتى ايتۋدىڭ قاجەتى جوق، بىلگىسى كەلگەن ادام ونى كىتاپتان دا وقىپ بىلەدى. مەشىت قۇرىلىسى 1851-ءى جىلى اياقتالعاندا قارقارالىدا نەبارى ءبىر-ەكى قازاق وتباسى عانا بولعان. دانا قۇنانباي مەشىت اينالاسىنان جەر الدىرىپ، قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارىن قارقارالىعا قونىستاندىرعان. بۇل دەرەكتەردىڭ بارلىعى الماتىداعى مەملەكەتتىك مۇراعاتتا ساقتاۋلى. ەندى، وسى دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق قۇنانبايدى قارقارالىنىڭ نەگىزىن سالۋشى دەي الامىز. قارقارالى بۇدان بۇرىن تەك رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەري بەكىنىسى بولعان، وندا مۇسىلمانداردان تەك ساۋداگەر تاتارلارمەن وزبەكتەردىڭ بىرنەشە وتباسى تۇرعان. بۇل ازداعان تاريحي دەرەك.

ەندى، كازىرگى جاعىدايدى ايتار بولساق، بىلتىر اۋدان اكىمى قارقارالىعا كىرەبەرىستە جاڭا مەشىت سالدىرماقشى دەگەندى ەستىگەندە وتە قۋاندىق. بىراق، قۋانىشىمىز ۇزاققا بارمادى. سەبەبى، مەشىتتىڭ نەگىزىن سالۋ راسىمىندە سويلەگەن اۋدان اكىمى قۇنانباي مەشىتىنىڭ اۋداندىق ستاتۋسىن جاڭا مەشىتكە بەرىپ، قۇنانباي مەشىتىن سوعان قاراستى ەتپەشى ەكەننىن ايتتى.

بۇل قالاي بولعانى؟ قۇنانبايدان كەيىنگى بۇل قارقارالىدا ەكىنشى پولكوۆنيك مەنمىن دەپ ءبىرى ەسىرسە، ەكىنشىسى مەن قۇنانبايدان ارتىق مەشىت سالامىن دەپ ءجۇر مە ەكەن؟

مىنە، وسى ساتتەن اكىمنىڭ جامان نيەتى بىلىنە باستادى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، قۇرىلىس قارقىندى ءجۇرىپ جاتقاندا اكىم زەينەتكەرلەردى جيناپ، يمامدى شاقىرىپ، قۇنانباي قاجى مەشىتىن مۇراجايعا اينالدىرۋ ماسەلەسىن كوتەرەدى جانە ولار ونى قولدايدى. مەشىتتى جابۋ كەرەك دەگەندەگى ءۋاجى، مەشىت ءوز-ءوزىن قامتاماسسىز ەتە المايدى دەيدى، جارىقپەن جىلۋىن تولەي المايدى دەيدى، سوندىقتان مەملەكەت قاراماعىنا بەرۋ كەرەك دەيدى. بۇل مەشىتكە تۇسكەن ساداقامەن جىلۋى مەن جارىعى بىلاي تۇرسىن ەكىنشى مەشىتتى سالۋعا بولادى.  بۇل اكىم جوعارىداعى تاريحتى بىلمەيدى مە، يمام قۇدايدان قورىقپايدى ما؟ سوۆەت وكمەتى ورنىققان سوڭ قۇنانباي قاجى مەشىتىن بۇزباقشى بولعاندار مەرتىگىپ ءولدى، مەشىتتەن باسقاعا اينالدىرامىز دەگەندەر دە وڭعان جوق.

جاقسى. ۋاقىت ءوتتى، جاڭا مەشىت ۋاقىتىلى قولدانىسقا بەرىلمەدى، قۇرىلىسى توقتادى. مەن: «قۇدايعا مىڭ شۇكىر!» دەدىم. ءتۇرلى الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇردى، جەرى زاڭداستىرىلماعان، ەلەكتر تارتىلمايتىن بولدى دەگەندەي... بىراق، ونىڭ بارلىعى ماڭىزدى ەمەس ەدى. ماڭىزدىسى قۇرىلىس توقتادى! بىراق، بۇل قۋانىشىمىز ۇزاق بولمادى، بيىل قۇرىلىس جانداندى.

بۇل دا تۇك ەمەس ەكەن. تاعى دا اكىم، زەينەتكەرلەر جانە يمامنىڭ قولداۋىمەن مەشىت جانىنا اكەلىپ قۇنانبايدىڭ ءمۇسىنىن ورناتتى. ارينە، ءبىز قارسى بولدىق. ەگەر اكىم ەلمەن اقىلداسقاندا، مەن مىندەتتى تۇردە ءمۇسىندى اكىمشىلىك الدىنا ورناتۋدى ۇسىنار ەدىم جانە ۇسىندىم دا. بىراق، ول قۇلاق اسپادى. كازىر اكىمشىلىك الدىندا بوقتى كوتەرىلىسىن اياۋسىز باسقان كوممۋنارلاردىڭ ۇلكەن مانۋمەتى تۇر.

مەيلى... وندا دا ءوز بىلگەنىن قىلدى. ال ەندى، تاقاۋدا قايتادان مەشىتتى مۇراجايعا اينالدىرامىز دەگەن اڭگىمە جاڭعىرىپ شىقتى. يمامعا بارساق: «جوق، مەشىت جابىلمايدى. مەشىت ەندى مەشىت-مۋزەي دەپ اتالادى دا ءبىر بۇرىشىنا تاريحي جادىگەرلەر قويىلادى» دەيدى. سوندا بۇل نە قىلعانى؟ ازان ايتىلماسا، جۇما نامازى وقىلماسا، قىزىقتاعان حالىق ىشىندە شۇبىرىپ جۇرسە نە بولماق؟ قۇدايدى دا، ءدىندى دە، قۇنانبايدى دا مازاق قىلعانى عوي مىناۋ!

ءوز باسىم مۇنى دىنگە قارسى ارنايى ارەكەت دەپ بىلەمىن. مەشىت جابىلسا بۇدان تەك قارقارالى ۆاححابيستەرى ۇتادى. ەل ءۇشىن، ءدىن ءۇشىن جانىم پيدا دەپ مەشىت سالعان قۇنانباي، سول مەشىتتەن ناماز وقىپ، دۇعا قىلىپ، ارەكەت ەتكەن ءاليحان بوكەيحان، جاقىپ اقبايۇلى سياقتى قازاقتىڭ مارقاسقالارىنا پىسقىرىپ تا قاراماۋى دەپ بىلەمىن.

مىنە، وسى كۇنگە دەيىن مەشىتتىڭ جابىلۋىنا ارنالعان ءۇش قادام جاسالدى. ءبىرىنشىسى: جاڭا مەشىت سالىنىپ قۇنانباي قاجى مەشىتىنىڭ ستاتۋسىنا يەلەنۋ، ەكىنشىسى: مەشىت جانىنان قۇنانبايدىڭ ءمۇسىنىن ورناتۋ، ءۇشىنشى: مەشىتتى جارتىلاي مۇراجاي قىلۋ.

وسى ماقالانى جازىپ وتىرعانىمدا مەشىتتە جينالىس بولدى دەگەن حابار جەتتى ماعان. وندا اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى اليەۆ سايلاۋ دەگەن مەشىتكە كەلىپ، جوعارىدان حات كەلدى دەپ ءبىر حاتتتى وقىپ بەرىپتى. ءسويتىپ: «ابايدى اباي قىلعان قۇنانباي، سوندىقتان قۇنانبايدى تانىتۋىمىز كەرەك» دەپ، بۇل پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توكاەۆىڭ ۇسىنىسى دەپتى. كۇلەيىن بە، جىلايىن با؟ پرەزيدەنت مەشىتتىڭ جىلۋىمەن جارىعى تولەنبەي جاتقانىن قايدان بىلەدى؟ بىلگەن كۇنى بارلىعىن رەتتەڭدەر دەمەي مە، الدە مەشىتتى جاۋىپ تاستاڭدار دەي مە؟...

سونىمەن كىم جەڭەدى؟ الەمدەردىڭ راببىسى بولعان اللا ما، الدە اقىلدارىنان اداسقان پەندەلەرى مە؟

كىمنەن قورقامىز؟ اللادان با، اكىمنەن بە، يمامنان با؟ جاۋابى بەلگىلى عوي. قازاعىم: «قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق» دەيدى.

تولەۋتاي ەربولات جاقسىلىقۇلى

Abai.kz