(اڭگىمە)

جان-جاعىمىز كوسىلىپ جاتقان ۇشى-قيىرسىز كەڭ دالا. الدىدا  كوزگە ىلىنەر جوتا-توبەشىك تە جوق. اسپان اينالىپ جەرگە تۇسەردەي-اق كۇن شىجىپ تۇر. كەيدە تاقتايداي ءتۇزۋ بولىپ كەلە جاتىپ، اراسىندا ويلى-شۇڭقىرى كەزدەسكەندە جول تالعامايتىن كولىگىمىزدى وڭعا ءبىر، سولعا ءبىر سەكىرتىپ، جۇلقىپ-جۇلقىپ تاستايتىن دالانىڭ جولىمەن جۇيتكىپ كەلەمىز. داعاراداي كەڭ كولىكتە جاسى جەتپىسكە جەتسە دە، قيمىلى شيراق، ەتى ءتىرى، بايىرعى شوپىر، وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى جايلىباي ەكەۋىمىز عانا.

گەولوگيالىق بارلاۋ ەكسپەديتسياسىنا ينجەنەر بولىپ تاعايىندالعانىما نەبارى ءۇش-اق اي. جەرگىلىكتى باسقارماعا بارىپ قۇجات تاپسىرعان سوڭ دالاداعى قوسىنعا بارا جاتقان بەتىمىز. بۇدان بۇرىن ەكسپەديتسيانىڭ شاعىن تىك ۇشاعىمەن كەلىپ-كەتىپ جۇرگەنمىن. قالاعا وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن ورتالىقتان كەلگەن باسشىلارمەن بىرگە تىك ۇشاقپەن جەتىپ العانمىن. بۇگىن قايتاردا كوشپەلى قوسىنىمىزعا جاڭادان تاعايىندالعان مىنا شوپىر قاريا مەن زاۋىتتان ەندى عانا شىققان، سۋ جاڭا ءجيپتى العاشقى جولاۋشى بولىپ، تاقىمداۋ باقىتى ماعان بۇيىرىپتى.

مەجەلى جەر ءالى دە الىس، يەن دالا قۇلا جازىقپەن قۇيعىتىپ كەلەمىز. جان-جاعىمىز قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس. اۋىل ورتالىعىنا دەيىن ويلى-شۇڭقىرى، جاماۋ-جاسقاۋى مول كۇرە جولمەن جەتكەنبىز. ەلدى مەكەننەن قىرعا قاراي شىققان سوڭ ماشينا ءىزىنىڭ سىلەمى عانا بىلىنەر-بىلىنبەس جەرلەرگە تاپ بولدىق.

جول بويىندا اندا-ساندا توپ-توبىمەن ءبىر كورىنەتىن داۋاداقتار مەن كولىكتىڭ الدىنان كەسە كولدەلەڭ ورعىپ وتەتىن بىرەڭ-ساراڭ ور قوياندى ەسەپكە الماساڭ تىرشىلىكتىڭ ەشبىر نىشانى بايقالمايدى. كەيدە قارسى الدىمىزدا اناندايتىن جەردە قالانىڭ ءزاۋلىم ۇيلەرىنىڭ توبەسى كورىنگەندەي بولعاندا الدە ءبىر ەلدى مەكەن ەكەن دەپ قالامىن دا، كوڭىلگە بەلگىسىز ءبىر قۋانىش ۇيالاعانداي بولادى. بىراق، جاقىنداپ كەلگەندە، كونە مازارلاردىڭ قاسىندا قىزىل كىرپىشتەن مەشىتتىڭ ۇلگىسىمەن ەڭسەلى ەتىپ تۇرعىزىلعان زيراتتار بولىپ شىعادى.

قابىرلەردىڭ قاسىنا كەلگەندە، جايلىباي جىلدامدىعىن باياۋلاتىپ، قولىن جايادى دا، ىشتەي كۇبىرلەيدى. «اللاحۋ-اكبار!» دەپ بەت سيپايدى دا، الگى ارۋاقتار سوڭىنان تۇرا كەپ قۋعانداي-اق، گازدى باسىپ، ارى قاراي زۋلاتا جونەلەدى. ەل-جۇرتتىڭ قاراسىن كورەمىن دەپ الابۇرتقان كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، قۇلازىپ قالامىن. الگىندە عانا اۋىلدان بەرى شىققاندا، ءبىر قورىمنىڭ قاسىنا ادەيىلەپ توقتاعان. مەن دە ەرە ءتۇستىم. اكە-شەشە، تۋىس-تۋعاندارى جەرلەنگەن بولار دەپ توپشىلاعانمىن. جوق، ول كىسى كوپ زيراتتىڭ اراسىنداعى وزگەدەن ەرەكشە مەنمۇندالاپ تۇرعان، مازاردىڭ قاسىنا كەلىپ قۇران وقىدى. ارنايى ورناتىلعان ءمارمار تاسقا باسىلعان اتى-ءجونى «جانۇزاق كورپەشۇلى» دەپ تۇر. تۋعان جىلىنا قاراعاندا جايلىبايمەن قۇرداس ەكەنى اڭعارىلادى. قايتقان جىلى مارقۇمنىڭ تىم جاستاي ومىردەن وزعانىن ايعاقتايدى.

بەت سيپاعان سوڭ دا، سول قابىردىڭ باسىندا ۇزاق وتىردى. بىردەمە دەپ كۇبىرلەيدى، ونىسى ماعان ەستىلمەيدى. توبەدەن كۇن ءتونىپ، قايناتىپ بارا جاتسا دا ءتوزىپ وتىردىم. قابىر باسىنان تۇرىپ، قىرىق قادام جەردەگى كولىكتىڭ قاسىنا كەلگەن سوڭ دا، اسىقپاي وتىرىپ، تىم ۇزاق ءبىر ايات-سۇرەلەردى جايلاپ وقىپ كوپ وتىردى. مەن دە قول جايىپ «ءامين!» دەپ قويامىن. ماشيناعا كىرىپ  جايعاسقانشا مونشاعا ءتۇسىپ شىققانداي قارا تەرگە مالشىندىم.

«قىرسىققاندا قىمىران ءىريدى» دەمەكشى، بۇل ۇزەڭگىلەسىم جايلىباي ءوزى، قىڭق ەتىپ ءۇن شىعارمايتىن تىم تۇيىق ادام بولىپ شىقتى. مۇنداي جاستاعى اۋىل قاريالارى ادەتتە اڭگىمەشىل، اق جارقىن اڭقىلداق كەلۋشى ەدى. ال، بۇل كىسىگە سۇراق قويساڭ قىسقا عانا جاۋاپ بەرەدى. قالعان ۋاقىتتا ىشىمدەگىنى تاپ دەگەندەي ءۇنسىز عانا الداعى جولعا كوز تىگىپ، اۋىر ويعا باتىپ، تۇنجىراپ وتىرعانى. ونىڭ ۇستىنە ينتەرنەت تۇرماق، ۇيالى تەلەفونىڭنىڭ ءوزى بايلانىس اياسىنان الدە قاشان تىس جەردە. شىنىن ايتسام، بۇل وتىرىسىم ءىش پىستىرىپ، ۇزاق جول زەرىكتىرىپ-اق جىبەردى.

قوزىكوش جەردە كوز الدىمىزدا جىبىرلاي كوشىپ جاتقان قالىڭ ساعىم اراسىنان ايناداي جالتىراعان تۇپ-تۇنىق كول كورىندى. ماشينادا سالقىنداتقىش قۇرىلعى بار، دالانىڭ اپتاپ ىستىعى قاتتى سەزىلمەسە دە، الگى كولگە ءبىراز سۇڭگىپ، جاعاسىندا سالقىنداپ جاتقىم كەلدى.

-جاكە، انا كولدىڭ جاعاسىنا توقتاپ، ءسال دامىلداساق قايتەدى؟

ول كىسى ماعان تاڭدانا قارادى. ءۇنسىز تەسىلە قاراعانىمەن، جۇزىندە «ءازىلىڭ بە، شىنىڭ با؟ الدە، ەسىڭ دۇرىس پا؟» دەگەندەي سۇراق كورىنىپ تۇرعانداي بولدى. ءسويتتى دە، ەزۋ تارتىپ:

-مۇندا ەشقانداي كول جوق. دالانىڭ ساعىمى سولاي كورىنە بەرەدى. اناۋ الىستا كوگەرىپ كورىنىپ تۇرعان دا تاۋ ەمەس. جاقىنداي بەرسەڭ الىستاي بەرەتىن ول دا ءبىر ساعىم – دەدى.

ۇزەڭگىلەس سەرىگىمنىڭ اۋىز اشقانىنا مەن دە قۋانىپ كەتىپ، ونى ەپتەپ اڭگىمەگە تارتۋعا تىرىستىم.

-كۇن قاتتى ىسىپ كەتتى. اسپان اشىق، ءتىپتى، شىجعىرا تۇسەتىن شىعار.

-ولاي بولمايدى. قاتتى نوسەر جاڭبىر جاۋايىن دەپ تۇر.

-كوكە، مۇندا ەشبىر جاڭبىردىڭ نىشانى جوق قوي.

-ونى كورە جاتارمىز – دەدى دە، شوپىرىم تاعى دا ءتىلىن جۇتىپ قويدى.

شەتى مەن شەگى تاۋسىلمايتىن كەڭ دالامەن ءالى جۇيتكىپ كەلەمىز. كۇنى بويى تاس توبەدەن تونگەن كۇن الدە قاشان ەڭكەيىپ، اسپان جيەگىن قىپ-قىزىل تۇسكە بوياپ باتىپ بارا جاتقان. اياق استىنان پايدا بولعان قويۋ قارا بۇلت توبەمىزدەن ءتونىپ كەلدى دە جاڭبىر شەلەكتەپ قۇيا باستادى. جايدىڭ وعىمەن اتقىلاعانداي قارسى الدىمىزدا نايزاعاي وتى جارق ەتە تۇسەدى دە، كۇن شاتىرلاپ، اينالانى ازان-قازان قىلادى.

جاڭبىردىڭ قارقىنى بارعان سايىن كۇشەيىپ بارادى. ادەتتە جاڭبىر دەگەن سىركىرەپ جاۋىپ، جەرگە تامشىلاپ جاتاتىن سەكىلدى ەدى. ال، مىنا دالانىڭ جاڭبىرى اسپاننان تۇسكەن سانسىز كوپ كۇمىس نايزا بىرىنەن سوڭ ءبىرى جەرگە شانشىلىپ ءتۇسىپ جاتقانداي تىم سۇستى كورىنەدى ەكەن.

جايلىباي ءسال جوعارىلاۋ جاقتاعى ءبىر بيىكتەۋ ءدوڭنىڭ ۇستىنە شىقتى دا، ماشينانى ءسوندىردى. سەبەلەپ ۇرعىلاعان جاڭبىر ماشينانىڭ توبەسىن تەسىپ كەتەردەي-اق توپەلەپ جاتىر.

شوپىرىم ايتىپ اۋىز جيعانشا، مەڭزەگەنى ايداي كەلدى.

-مىنا جاڭبىر تۇنىمەن تولاستامايتىن شىعار؟ – دەدىم، مەن شاراسىز كەيىپپەن.

-جوعا، وتكىنشى جاڭبىر عوي. قازىر-اق اسپان اشىلادى – دەيدى، جايلىباي جايبىراقات سابىرلى قالپىنان اينىماي.

بۇل جولى وعان ءشۇباسىز سەندىم. «اتتىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم» دەگەندەي، تۋعان جەرىنىڭ ويلى-شۇڭقىرىن ون ساۋساعىنداي جاتقا بىلەتىن بۇل اقساقالدىڭ كۇن رايىنىڭ سىرىنا دا ابدەن قانىق ەكەندىگىنە كوزىم جەتكەندەي ەدى. ايتقانىنداي-اق، جاڭبىردىڭ ەكپىنى بىرتىندەپ باياۋلاي ءتۇستى. ءبىرازدان كەيىن تىرس-تىرس ەتكەن تامشىلارىنىڭ عانا سىبدىرى قالىپ، كۇركىرەگەن كۇننىڭ داۋسى بىرتىندەپ، الىستاپ بارا جاتتى. نايزاعايدىڭ جارقىلى دا سوناۋ جەر تۇبىندە عانا جىلت ەتىپ كورىنگەندەي بولادى.

-بۇل جەر قالاي اتالادى؟ – دەدىم، ءۇنسىز وتىرعانشا اڭگىمە بولسىن دەپ.

-كيىكتى.

-كيىك تۇرماق كۇنى بويى جورعالاعان تىشقان دا كورگەن جوقپىز عوي.

-بۇرىن بولعان. وسى ماڭدا ورگەن قويداي مىڭعىرىلىپ جاتاتىن. قۇرتتىق قوي، ءبارىن – دەدى دە، جايلىباي تەرەڭ كۇرسىندى.

ءسويتتى دە، «ءيا، قۇرتتىق» دەپ ەستىلەر-ەستىلمەس سىبىرلادى دا، قاباعى ءتۇيىلىپ، تەرەڭ ويعا شومدى. ءجۇزىن مۇڭ تورلاپ، ءبىرتۇرلى سازارىپ كەتكەندەي بولدى. سولاي ۇزاق وتىردى دا، تاعى دا اۋىر كۇرسىندى. سالدەن سوڭ عانا:

-ال، ەندى وسىندا تۇنەپ، تاڭ اتا قوزعالايىق!

-جاڭبىر باسىلدى عوي. جىلجي بەرمەيمىز بە؟

-جول-جونەكەي مي باتپاق بولىپ ەزىلىپ جاتقان جەرلەر كوپ. قاراڭعىدا بايقاماي باتىپ كەتسەك، شىعۋىمىز قيىن بولادى.

كولىكتەن ءتۇسىپ، تىسقا شىقتىق. ءبىز توقتاعان ءدوڭنىڭ ءۇستى تاستاقتاۋ جەر سەكىلدى. جاڭبىر سۋى تەز ءسىڭىپ كەتكەندەي كورىندى. تومەندە بولماشى ساي-سالانىڭ كەيبىر جىقپىلىمەن جاڭبىر سۋى بۇلاق ىسپەتتى اعىپ جاتقان باياۋ عانا سىلدىرى قۇلاققا ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. اناندايتىن جەردە شۇڭقىر-شۇڭقىردا تولعان سۋدان كولشىكتەر پايدا بولعانى جاڭا تۋعان اي ساۋلەسىنە جالتىراپ كورىنەدى.

جاڭبىردان كەيىنگى دالانىڭ تۇپ-تۇنىق ساف اۋاسىن تۇششىنا جۇتىپ تۇرمىن. كۇنى بويعى ۇزاق جولدا ماۋجىراعان دەنەنى لەزدە سەرگىتىپ، ەڭسەنى باسقان شارشاۋدى دەرەۋ جۇلىپ اكەتكەندەي بولدى.

جايلىباي ەكەۋىمىز ماشينادان قاعاز قاپشىققا سالىنعان سەكسەۋىل جاڭكالارىن ءتۇسىرىپ، وت جاعىپ، شاي قايناتۋدىڭ قامىنا كىرىستىك.

ورتاعا جايعان شاعىن داستارحانىمىزدا جايلانىپ وتىرىپ، ءىشىپ-جەدىك. دالانىڭ شايىن قۇشىرلانا سوراپتاپ، ۇزاق وتىردىق. اس-سۋدىڭ قامىنان كەيىن جايلىباي سەكسەۋىل اعاشىنىڭ  شىرتىلداپ جانىپ جاتقان جالىنىنا كوز تىگە وتىرىپ، تەمەكى شەكتى. وتتىڭ جارىعى بەت-البەتىن انىق كورسەتىپ تۇر. قاباعى ءتۇسىپ، ەڭسەسىن باسقان الدە ءبىر اۋىر مۇڭنان ارىلا الماعان كۇيى ويلانىپ قالىپتى. ءوز ويىمەن وڭاشا قالعان شوپىرىم مەنىڭ بار-جوعىمدى دا ۇمىتىپ كەتكەندەي كورىندى.

تەمەكىسىنىڭ شوعى تۇقىلىنا دەيىن جەتىپ سونگەندە عانا ونىسىن جالىنى باياعىدا باسىلىپ، شوعى قىزارىپ جاتقان وتقا قاراي شەرتە سالدى دا باسىن كوتەردى. مۇلگىگەن تىنىش دالانى، سەكسەۋىل شوعىن، قاراڭعىلىق جايلاعان ءتۇن جانە قاڭتارۋلى جيپ پەن الدىندا وتىرعان مەنى جاڭا عانا كورگەندەي اينالدىرا شولىپ شىقتى دا:

-سوناۋ جەتپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا مەن ءدال وسى سەنىڭ جاسىڭداعى جاس جىگىت ەدىم. ۇيلەنگەنىمە ازعانا جىل بولعان، ەكى بالام بار، استىمدا سۋداي جاڭا «ۋاز-69» ماشيناسىن مىنگەن، اۋىلدى اۋىزعا قاراتقان سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ شوپىرىمىن.

كەنەتتەن اشىلىپ سويلەگەنىنە قاراعاندا، كۇنى بويى اۋىر ويعا باتىرعان، كوڭىل تۇكپىرىندە جاسىرىنىپ جاتقان ءبىر سىرىن جايىپ سالۋعا بەكىنگەنى شىعار دەپ ۇمىتتەنىپ، ءسوزىن ۇزبەۋگە تىرىسىپ، وعان جاقىنداپ وتىردىم دا اۋزىنا قارادىم.

-ول تۇستا ءبىزدىڭ سوۆحوزدىڭ دۇرىلدەپ تۇرعان شاعى. بەرىسى اۋداننان، ارىسى وبلىستان ۋاكىل دەلىنەتىن باسشى-قوسشىلار لەك-لەگىمەن اعىلىپ كەلىپ جاتادى. ولاردىڭ نە ماقساتپەن كەلەتىندەرىندە ءبىزدىڭ شاتاعىمىز جوق. بار بىلەرىمىز، باستىقتىڭ تاپسىرماسىمەن اپاراتىن جەرگە جەتكىزىپ، قايتادان امان-ەسەن اكەلۋدى عانا بىلەمىز. ۋاكىل اتاۋلىنىڭ ءبارى اڭ اۋلاۋعا قۇمار كەلەدى. ولاردى توبىمەن ەرتىپ، كەمىندە بەس-التى ۋازيك، ءبىرلى-جارىم جۇك ماشينامىز بار، شۇبىرىپ وسى كيىكتىگە كەلەمىز.

مۇنداعى مىڭعىرىلعان اقبوكەندى كورگەندە الگى جارىقتىقتاردىڭ كوزدەرى شىراداي جانىپ، ەستەرىنەن اداسا جازدايدى. ءاي-شايعا قاراماي تىم-تىراقاي قۋا جونەلەدى. ۋازيكتىڭ برەزەنت كايۋتاسىن الىپ تاستايمىز. جان-جاعى اشىق. مەن سەكىلدى شوپىرلارعا بەرىلەتىن بۇيرىق جىلدامدىقتى بارىنشا ارتتىرىپ، كيىكتىڭ جۋان ورتاسىنا بارىپ كىرۋ. قولدارىندا مىلتىقتىڭ نەشە اتاسى بار پالەلەر جان-جاققا وتتى قارۋلارىن كەزەپ بىتىرلاتا بەرەدى. ونداي كەزدە اسا مەرگەندىكتىڭ دە، ءتىپتى، كەرەك دەسەڭ، كوزدەپ اتۋدىڭ دا قاجەتى شامالى. ويتكەنى، توبىمەن قاشىپ بارا جاتقان اقبوكەنگە مىلتىقتىڭ اۋزىن قاراتىپ اتا بەرسەڭ، بىرىنە بولماسا، بىرىنە داريتىنى بەلگىلى نارسە عوي.

ءسويتىپ، بىرنەشە شاقىرىمعا سوزىلعان ءار جەردە وماقا اسىپ قيمىلسىز قالعان اقبوكەندەردى جيناپ اكەلىپ، تەرىسىن سىپىرۋ، سويىپ، ەتىنەن قۋىرداق قۋىرۋ، كاۋاپ جاساۋ الگى 5-6 شوپىرعا جۇكتەلەدى. ۋاكىلدەر اراسىنان كەيبىرى كيىك ەتىن جەكە-جەكە مۇشەلەتىپ، تۇزداتىپ الىپ قالاعا اكەتىپ تە جاتادى. اۋىلداعى قۇرالايدى كوزگە اتاتىن مەرگەن جىگىتتەردەن ءبىرلى-جارىمىن ەرتىپ ءجۇرۋدى دە باستىقتار ادەتكە اينالدىرعان. ولارعا كوبىنەسە جاپان تۇزدە كەزدەسىپ قالاتىن يت-قۇس اتۋ مىندەتتەلگەن. بىراق، قىزىق كورۋ ءۇشىن اقبوكەن اتۋعا دا جۇمساپ جاتادى. ۋاكىلدەر اراسىندا شىن اڭشى نەكەن ساياق. ءتىپتى، مىلتىقتى قالاي ۇستاۋدى بىلمەيتىندەر دە بار. سوعان قاراماستان دۇرمەككە ەرىپ دالاقتاپ شابۋعا ءبارى قۇمار كەلەدى.

بىردە رەسپۋبليكادان با، ءتىپتى، وداق كولەمىندەگى مە، ناقتى ەسىمدە جوق، الدە ءبىر ءىرى مەكەمەدەن بىرەۋ كەلدى. ايتەۋىر سول دوكەيدى قاپتاعان نوكەرلەرىمەن اۋداندىق پارتكوم ءبىرىنشى حاتشىسى ءوزى ەرتىپ كەلگەنى ەسىمدە. الگى دوكەي اقبوكەن دەگەننىڭ قانداي اڭ ەكەنىن كورگىسى كەلىپتى جانە مەرگەندىگىمەن كوزگە تۇسكەن جىگىتتەردىڭ ونەرلەرىن تاماشالاۋدى ءجون دەپ تاۋىپتى. اۋداننان ولاردىڭ ەرتە كەلگەن ءتورت اڭشىسى دا بار ەكەن. ولاردىڭ قاتارىنا ءبىزدىڭ اۋىلدان جانۇزاق ەكەۋىمىز قوسىلدىق. ول مەكتەپتە مۇعالىم. ەكەۋىمىز بالا كەزدەن بىرگە وسكەنبىز ءارى سىنىپتاس دوستارمىز عوي.

سونىمەن ءبىر قورا ادام ءدال وسى كيىكتىگە جەتتىك. جول بويى ءار جەردە ءبىر ايالداپ، توقتاعان سايىن داستارحان جايىلىپ، ىشىمدىك ءىشىلىپ دەگەندەي كوبى قىزۋ. ماس بولىپ تانتىرىكتەپ زورعا جۇرگەندەرى، ماشينا ىشىندە پىرىلداپ ۇيىقتاپ جاتقاندارى دا بارشىلىق.

كولىك تىزگىنىندە بولعاندىعىمدى سىلتاۋ ەتىپ، ءوز باسىم اراققا جولامادىم. جالپى، ەجەلدەن ىشىمدىككە ۇيىرلىگىم جوق اداممىن. ءوز باسىم ءبىر عانا وقپەن كيىكتەر ءۇيىرى ىشىندەگى ەڭ سەمىز بوكەندى اتىپ، جالپ ەتكىزدىم دە، سونى سويىپ قۋىرداق دايىندايمىن دەگەن سىلتاۋمەن قايتىپ وق اتپادىم. جالپى، اڭ-قۇستىڭ وبال-ساۋابى بارىن بۇرىننان سەزەتىن، ونى اياۋسىز اۋلاۋدى ونشا قۇپتامايتىن اداممىن.

كەشكىسىن اڭعا شىققانداردىڭ ءبارى ورالىپ، قاز-قاتار تىگىلگەن شاتىرلارعا ورنالاستى. اس-سۋ، ىشىمدىك اتاۋلى يت باسىنا توگىلەدى. جاقىن ماڭداعى جىلقىشىلار مەن تۇيەشىلەر دە قىمىز، شۇباتتىڭ نەشە اتاسىن اكەلگەن. نەسىن ايتاسىڭ، تۇنىمەن توي-دۋمان دەرسىڭ. باسشىسى بار، قوسشىسى بار، ءبارى جانۇزاقتى ماقتاۋمەن بولدى. ونىڭ مەرگەندىگىنە تامسانعان جۇرت قانشا كيىك سۇلاتقانىنىڭ سانىنا جەتە الماي تاڭددانىپ جاتتى. ساناپ قولىنا سالعان وقتىڭ ءبىرى دە زايا كەتپەگەنىنە قايران قالىستى.

جانۇزاقتىڭ بۇرىن-سوڭدى ىسىك-جەلىگىن بايقاماعان ەدىم. بۇل جولى ول قاتتى ماقتانىپ، ءتىپتى ماسايراپ كەتتى. ەرتەڭىندە تاعى دا ءبىر وق زايا كەتىpمەي قانشا كيىك ات دەسە، سونى ءبارىن اتامىن دەپ جەلپىنىپ وتىر.

-جاكە، اڭنىڭ كيەسى بولادى. بەتالدى قىرا بەرگەن ءجون بولماس – دەپ ەدىم، ول مەنى ونشا جاقتىرماعانداي بولدى. سوسىن، ارى قاراي ءتىس جارمادىم. ىشتەي  «مەيلى، ءوزى ءبىلسىن» دەدىم دە قويا سالدىم.

بىراق، سول ءبىراۋىز ءسوزىمنىڭ كەيىن وزىمە قانشالىقتى زاۋال توندىرەرىن سول ساتتە قايدان بىلەيىن.

وسىلاي دەدى دە جايلىباي قالتاسىن اقتارىپ، قوراپتاعى تەمەكىسىن شىعارىپ، ءبىرىن ەرنىنە قىستىردى. قالتاسىنان سىرىڭكە ىزدەپ، تاپپادى. ءبىراز سيپالاقتادى دا،  جانىپ بىتە باستاعان وتقا قاراي ەڭكەيىپ، سەكسەۋىلدىڭ شوعىمەن شىلىمىن تۇتاتتى.

تەمەكىسىن قۇشىرلانا سورىپ، ءۇن-ءتۇنسىز ءبىرشاما ۋاقىت وتىردى. شىلىم قىستىرعان ساۋساقتارىندا بولماشى ءدىرىل بايقالادى. ىشتەي قاتتى تولقىپ وتىرعان سەكىلدى. ءوڭى سۇرلانىپ كەتتى دە، تەرەڭ دەم الدى. وعان «سودان كەيىن نە بولدى» دەپ سۇراۋعا ءداتىم جەتپەدى. ءسال ءوز-وزىنە كەلسىن، بىردەن باستاعان اڭگىمەسىن اياقتاماي قويماس دەگەن ويدا بولدىم. تەمەكىسىن تارتىپ بىتىرگەنشە اۋىز اشپادى.

سول ساتتە توبەمىزدەن ءبىر گۇرىلدەگەن دىبىس ەستىلدى. ەكەۋىمىز دە شالقايىپ اسپانعا قارادىق. ءبىر ءتۇيىر بۇلتسىز شايداي اشىق، جۇلدىز جامىراعان تۇنگى اسپاندا ارتىنا ۇزىننان ۇزاق اق تۇتىننەن جول تاستاپ، ءبىر ۇشاق سامعاپ بارادى ەكەن. تىم بيىكتەگى ۇشاقتىڭ كولەمى قارعاداي  عانا بولىپ كورىنىپ، قاس-قاعىم ساتتە وتە شىققانىمەن، داۋسى ارتىندا قالىپ قويدى. يەن دالادا كوكتى ءتىلىپ وتكەن ۇشاقتى كوزبەن شىعارىپ سالعان ەكەۋىمىز شالقايعان باسىمىزدى ەندى عانا تىكتەدىك تە ءبىر بىرىمىزگە قارادىق.

-قاي-قايداعى بىردەمەلەردى ايتىپ، سەنى جالىقتىرىپ جىبەرگەن جوقپىن با؟ – دەپ، جايلىباي ماعان تەسىلە  قارادى.

-و، نە دەگەنىڭىز، جاكە! كۇنى بويى ءۇن-ءتۇنسىز وتىردىڭىز. مىنا اڭگىمەڭىزگە شىنىن ايتسام، قاتتى قىزىعىپ وتىرمىن.

-قايبىر وڭعان اڭگىمە دەيسىڭ. اسا قاتتى ەسكە الۋدى قالاماۋشى ەدىم. بۇگىن ءالسىن-ءالسىن ويىما ورالا بەردى. جاڭبىر قۇيىپ كەتكەن سوڭ ءدال وسى اراعا كەلىپ، ايالداۋعا تۋرا كەلگەنىمىزدى ايتپايسىڭ با، و قۇدايدىڭ قۇدىرەتى-اي! اقىرى، باستاعان ەكەنمىن، بۇل اڭگىمەنى ەندى، اياقتاي سالايىن – دەدى دە، جايلىباي تاعى ءبىر تەمەكى تۇتاتىپ الىپ، سارناپ سويلەپ كەتتى:

-سونىمەن، ەرتەڭىندە تاعى دا كيىك اتۋ باستالدى. ءبارىنىڭ استىندا جەڭىل كولىك. اقبوكەندەردىڭ ۇيىرىنە اش قىسقىرشا لاپ قويدىق. مەنىڭ ۋازيگىمە الگى قالادان كەلگەن دوكەي، اۋداندىق پارتكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جانە تاعى ءبىر جاس جىگىت جايعاسقان. ەكى باستىقتىڭ قولىندا ءبىر-ءبىر مىلتىق بار. ماعان «جاقىندا، جاقىندا!» دەپ ايعايلايدى. جاقىنداپ-اپ بارامىن. ەكەۋى الما كەزەك اتادى. بىراق، وقتارى ەش دارىمايدى. توپتاسا جانۇشىرىپ قاشىپ بارا جاتقان كيىكتەردىڭ كەلەسى جاعىندا جانۇزاق وتىرعان كولىك زۋلاتىپ بارا جاتىر. ولار ءۇش-ءتورت بوكەندى اتىپ ءتۇسىردى. ءبىزدىڭ ەكەۋ دە قالىسپاي كەزەكتەسە اتىپ ەدى، وقتارى دارىمادى. وزدەرىنىڭ تيگىزە الماعاندارىن مەنەن كورەتىن سەكىلدى. ەكەۋى دە «جاقىنداساڭشى، گازدى باسساڭشى، ماششينانى سەلكىلدەتپەي دۇرىس ءجۇرشى!» دەسىپ، ماعان داۋىس كوتەرىپ زىركىلدەيدى. جولسىز جەرمەن ماشينانى سەلكىلدەتپەي قالاي جۇرەسىڭ. ونىمەن دوكەيلەردىڭ شارۋاسى جوق. ارعى قاپتالداعىلار اتقىلاعاندا، بوكەندەردى باۋشا ءتۇسىرىپ جاتىر. بۇل الگى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ سۇرمەرگەنى جانۇزاقتىڭ ءىسى ەكەنىن سەزىپ كەلەمىن. وبال-ساۋاپتى بىلەتىن يماندى جىگىت سەكىلدى ەدى. كەشەگى ماداق ونى ابدەن ەسىرتىپ جىبەرگەن سەكىلدى. اقبوكەندەردى بەينە ءبىر قاس جاۋىنا تيگەندەي-اق جۋساتىپ جاتىر.

سوعان ىشتەرى تارىلعان ەكى دوكەي اتقان وقتارىنىڭ ءبىرى دارىماعانىنا مەنى كىنالاپ، ناليدى. ونىسىنا مەنىڭ دە جىنىم كەلە باستادى. اقىرى، اقبوكەندەرگە ءبىرشاما جاقىنداپ كەلدىم دە، ەكەۋىنە ايتتىم:

-مىلتىقتارىڭىزدىڭ ءبىرىن وقتاپ ماعان ۇستاتىڭىزدارشى!

بىرەۋى مىلتىعىن ۇسىنا قويدى. قاتتى جىلدامدىقپەن كەلە جاتسام دا، ءرۋلدى جىبەرە سالىپ، لەزدە اتىپ قالدىم. كيىكتىڭ ءىرى دەنەلى ءبىر تەكەسى وماقا استى. مىلتىقتى قايتارا سالىپ، جالماجان رۋلىمە جارماسىپ، گازدى باسىپ ءبىر توپ اقبوكەننىڭ سوڭىنا ءتۇستىم. جاقىنداپ جەتە بەرگەنىمدە قالادان كەلگەن دوكەي مىلتىعىن ۇسىندى. وڭ قولىممەن الىپ كوزدەدىم دە اتىپ قالدىم. ءدوپ تيىگىپپىن. كابيناداعى ۇشەۋ ۋرالاپ ايعاي سالدى.

ءسويتىپ جۇرگەندە وڭ جاق قاپتالداعى ماشينا توقتاپ قالعان. ارتىمىزدان سيگنال بەرىپ تۇر. بۇرىلىپ قاراپ ەدىك. اناندايتىن جەردە قول بۇلعاپ شاقىرىپ جاتىر. ءبىز جەتكەنشە، جۇك ماشيناداعى ءبىر توپ ادام دا كەلىپ توقتادى. جاقىنداپ بارىپ توقتاپ ەدىك. شوپىر جىگىت جۇگىرىپ جەتتى:

-جايلىباي! قۇرىدىق! پالە بولدى!

-نە بولدى؟ – دەسىپ، تورتەۋىمىز دە ماشينادان سەكىرىپ تۇستىك.

-جانۇزاققا وق ءتيدى!

-ويباي، نە دەيدى!

جالماجان جۇگىرىپ جەتتىم. اينالا قورشاپ تۇرعان ادامداردىڭ اراسىنا بارىپ كىردىم. جانۇزاق جەردە جاتىر. ابىرجىعان ادامدار «اناۋ بار ما، مىناۋ بار ما» دەسىپ، قۇر بايبالام سالىپ، جۇگىرىسىپ ءجۇر. ءبىر شوپىر ماقتا جانە داكە بىردەمەلەر اكەلە جاتىر.

-ارامىزدا دارىگەر بار ما؟ – دەپ، ءبىرى ايعايلاپ ءجۇر. يەن دالادا اڭ اۋلاپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا قايدان دارىگەر بولا قويسىن.

-جانۇزاق، ساعان نە بولدى؟ – دەپ، تىزەرلەپ وتىرا قالىپ باسىن سۇيەدىم.

-جاكە...مەنى...كەشىر... – دەپ، ءسوزىن ءۇزىپ-ءۇزىپ بىردەمە ايتقىسى كەلدى دە اۋزىنان بۇرق ەتكىزىپ قان قۇستى. ماعان تەسىلە قاراعان كۇيى اۋزى اشىلدى دا قيمىلسىز قالدى. شەكە تامىرىن ۇستاپ كورىپ ەدىم، سوعۋىن توقتاتىپتى. اقشىرايىپ كەتكەن كوزىن الاقانىممەن جاپتىم دا، الدە بىرەۋدىڭ جاراقاتىن تاڭۋعا اكەلىپ ۇسىنىپ تۇرعان اق ماتاسىمەن بەتىن جاپتىم.

وتىرا قالىپ، وكىرىپ تۇرىپ زار ەڭىرەدىم. سالدەن سوڭ ورنىمنان اتىپ تۇرىپ ءبىرىنشى حاتشىنى جاعادان الدىم دا:

-كيىكتەردە نە اكەڭنىڭ قۇنى بار ەدى؟ سونشاما اياۋسىز قىراتىنداي سەندەرگە نە بولدى؟ ىنساپ قايدا، جاۋىزدار؟ مىنا جانۇزاقتىڭ ولىمىنە كىم جاۋاپ بەرەدى؟ سەندەر قويماي ونى ماقتاپ-ماداقتاپ، اقبوكەننىڭ سوڭىندا سالىپ جەلىكتىرىپ قويىپ ەدىڭدەر. ال، نە بولدى؟ – دەپ ايعايعا باسىپ تۇردىم.

قاپتاعان نوكەرلەرى مەنى ۇستاپ، قولىمدى باستىقتىڭ جاعاسىنان زورعا ايىرعانى ەمىس-ەمىس ەسىمدە. سابىرعا شاقىرىپ، دۋىلداسىپ جاتقانداردىڭ ەش ءبىرىنىڭ ءسوزىن ۇقپادىم. ماس ادامشا تەڭسەلىپ، «وڭباعان جاۋىزدار، اڭنىڭ كيەسى اتتى ونى» دەي بەرىپپىن.

اۋىلعا جەتكەنىمىزدە الدىن الا بىزدەن بۇرىن جەتكەن باستىقتار مارقۇمنىڭ تۋىستارىنا حابار بەرىپ ۇلگەرىپتى. بۇكىل اۋىل بولىپ، «وي، باۋىرىمداپ» قارسى الدى. ەڭ سوراقىسى، اۋداننان سول ساتتە كەلىپ جەتكەن ميليتسيا ماشيناسى بىزگە تاقاپ كەلىپ، مەنى كولىكتەن شىعا بەرگەنىمدە تابانىمدى جەرگە تيگىزبەستەن تۇتقىنداپ، الىپ كەتۋى بولدى.

-نەگە؟

بۇل سۇراقتىڭ قالاي اۋىزىمنان شىعىپ كەتكەنىن ءوزىم دە اڭعارماي قالدىم. مۇنى كۇتپەسە كەرەك، تومەن قاراپ اڭگىمە ايتىپ وتىرعان جايلىباي باسىن كوتەرىپ، ماعان جالت قارادى دا:

-جانۇزاققا مەنىڭ وعىم ءتيدى دەپ ولار ميليتسياعا الدىن الا حابارلاپ قويعان ەكەن. اۋىلعا دا سولاي دەپ جەتكىزگەن. ونىمەن قويماي ءبىرىنشى حاتشىنى ساباماق بولدى دەگەن ايىپتى دا قوسا جۇكتەپ قويعان.

سونىمەن، اۋدان ورتالىعىنداعى ۋاقىتشا قاماۋ يزولياتورىندا ەكى اي بويى جاتىپ، تەرگەلدىم. سۇرايتىندارى جاتتاندى نارسەلەر: «جانۇزاقپەن ارالارىڭدا وشپەندىلىك بولدى ما؟»، «جانۇزاققا قانداي ماقساتپەن ەسكەرتۋ جاسادىڭ؟»، «نەگە اڭنىڭ كيەسى بار، بەتالدى اتپا» دەدىڭ؟»، «ەگەر اتۋدى قويماساڭ ءوزىڭدى مەن اتامىن دەپ ەسكەرتۋ جاساعانىڭ راس پا؟».

مىنە، وسىنداي بولىپ كەتە بەرەدى. قاماۋدا جاتقان كەزىمدە ايەلىم مەن ءىنىم كەلىپ كەتىپ ءجۇردى. ولاردىڭ كورگەن قورلىقتارى مەنەن دە سوراقى ەكەن. جانۇزاقتىڭ ىنىلەرى مەن جاقىن تۋىستارى مەنىڭ وتباسىم مەن باۋىرلارىما كۇن كورسەتپەيدى ەكەن. مەنىمەن اتالاس اعايىندار مەن قايىن جۇراعاتتارىمنىڭ بالا-شاعاسىن كورسە بولدى، «قانىشەردىڭ تۋىستارى» دەپ اتوي سالا جارماسىپ، ۇيلەرىنە قۋىپ تىعاتىن كورىنەدى. تىپ-تىنىش، مامىراجاي تىرلىك ەتىپ جاتقان اۋىلدىڭ بەرەكەسى قاشىپ، ابدەن الەككە تۇسكەندەرى ءتىپتى تاۋسىلمايتىن اڭگىمە.

تەرگەۋشىلەرگە دە، باسقالارعا دا ءوزىمنىڭ ەش كىناسىز ەكەنىمدى سان مارتە قايتالاسام دا ەڭبەگىم ەش كەتتى. سول جولى نەبارى ەكى-اق وق اتقانىمدى، ونىڭ ەكى اقبوكەنگە ءدال دارىعانىن سان رەت قايتالاسام دا ەشكىمدى يلاندىرا المادىم. كۋاگەرلىككە تارتىلعانداردىڭ ءبارى مەنىڭ مارقۇمعا وق تيەردەن ءبىر كۇن بۇرىن «اڭنىڭ كيەسى بار، بەتالدى اتپا» دەپ وعان ەسكەرتۋ جاساعانىمدى العا تارتا بەردى. سوسىن، ماشينا رۋلىندە وتىرىپ، ەكى رەت مىلتىق اتقانىمدى راستاعان قاسىمداعى ءۇش كۋاگەر ءسوز بىرىكتىرىپ الىپ، مەنىڭ وعىمنىڭ ەكى اقبوكەنگە دارىعانىن جوققا شىعارىپتى. ونى ولار سوتتا دا بەتتەرى بۇلك ەتپەستەن ايتقانىن قايتەرسىڭ. ءۇش بىردەي ادام كۋاگەرلىك ەتكەن جاعدايدا سوت سولاردىڭ ىعىنا جىعىلادى ەكەن عوي. مەنىڭ كىناسىزدىگىم، ەكى باستىقتىڭ قانشاما رەت اتقان قاڭعىعان وقتارى ەسەپكە الىنعان دا جوق.

اقىرى، سوت مەنى ابايسىزدا كىسى ءولتىرۋ بابى بويىنشا التى جىل باس بوستاندىعىمنان ايىرۋ جازاسىنا ۇكىم كەستى. وسىلايشا، «ايران ىشكەن قۇتىلدى، شەلەك جالاعان تۇتىلدى» دەگەننىڭ كەرى كەلدى. جارايدى، ول دا تاعدىردىڭ ماڭدايعا جازعانى شىعار. ءتارتىبىمنىڭ تۇزۋلىگىن، ەڭبەكقورلىعىمدى باعالاعان تۇرمە باسشىلارىنىڭ ۇسىنىسىمەن ءۇش جارىم جىلدان كەيىن بوستاندىققا شىقتىم. ونىڭ ءبارى ءوتتى دە كەتتى عوي، ەر جىگىت «تۋ دا ۇستايدى، تايىنشا دا باعادى» دەمەكشى، بۇل جالعاندا نە كورمەيسىڭ. ءومىر بولعان سوڭ ءبارى دە بولادى. بارىنەن قيىنى ءبىر مەكەندە، قۇلىن-تايداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن، بىتە قايناعان اۋىلداستار اراسىنا جىك ءتۇستى. كوڭىلگە جازىلماس جارا سالدى. بالا-شاعا ءۇرىم-بۇتاعىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر-بىرىمەن سالەمدەسپەيدى.

-سوندا، الگى دوكەيلەرگە ەشتەڭە بولعان جوق پا؟ – دەپ، سۇرادىم. جايلىباي شوپىرىم مىرس ەتتى دە:

-ولارعا نە بولۋشى ەدى. بۇل فانيدە ءۇرىپ ءىشىپ، شايقاپ ءوتتى عوي. يتتىكتەرى مەن جالاقورلىقتارى ءۇشىن باقيعا بارعان سوڭ جاۋاپ بەرىپ جاتپاسا، كىم بىلەدى. كەيىن اعايىننىڭ اراسىنداعى دۇردارازدىقتىڭ سالدارىنان تۋعان اۋىلىمىزدا تۇراقتاۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولدى. بوستاندىققا شىعىپ كەلگەن جىلى قالاعا كوشىپ كەتكەنبىز. بۇگىن جول بويى وسى وقيعالار تىزبەكتەلىپ قايتا-قايتا ويعا ورالىپ مازا بەرمەدى. ساعان ايتقان سوڭ ءسال جەڭىلدەپ قالعانداي بولدىم. ۇزەڭگى جولداس بولىپ بىرگە شىققانىڭ كوڭىلگە مەدەۋ. جارايدى، مەن ماشيناعا بارىپ توسەك سالايىن. جاي بولىپ كەتتى. تاڭ اتقانعا دەيىن مىزعىپ الايىق – دەپ، جايلىباي كولىككە قاراي اياڭدادى.

ورنىمنان تۇرىپ، سانسىز جۇلدىز جىمىڭداعان اسپانعا كوز سالدىم. تىم-تىرىس كوسىلىپ جاتقان، شەگى كورىنبەيتىن كەڭ دالانىڭ اۋاسىن مولىنان جۇتىپ، تەرەڭ تىنىس الدىم. جانۇشىرا جورتقان كيىكتەر ءۇيىرىن جانتالاسا قۋىپ، اياۋسىز اتقىلاعان ادامدار توبىرىن كوز الدىمدا ەلەستەتتىم.

-قانەكي، ىنىشەك! دەمالايىق! – دەگەن جايلىباي شوپىردىڭ مەيىرىمگە تولى ءۇنى كيىكتىنىڭ تۇنگى دالاسىندا جاڭعىرىپ ەستىلگەندەي بولدى.

قۋاندىق شاماحايۇلى

Abai.kz