التىنشى سايلانعان قر پارلامەنتىنىڭ ءتورتىنشى سەسسياسى اياقتالعانىنا ايعا جۋىق ۋاقىت بولدى. شىلدە ايىننىڭ باسىنان بەرى دەپۋتاتتار دەمالىستا ءجۇر. بەسىنشى سەسسيانىڭ باستالۋىنا ءالى ءبىراز ۋاقىت بار. وعان دەيىن ءبىزدىڭ زەينەتكەر دەپۋتاتتار الاڭسىز ەل قىدىرىپ، وتكەن جىلدى قورىتىندىلاي بەرۋىنە بولادى.

ءتورتىنشى سەسسيانىڭ اتقارعان قىزمەتىنە بەرىلەر باعا ەكى ءتۇرلى. كوپشىلىك «دەپۋتاتتار بۇل جولى دا بۇرىنعىداي قالعىپ-مۇلگىپ وتىرىپ ءبىر جىلدى وتكىزدى، ەشقانداي تىڭ تىرشىلىك تىندىرعان جوق» دەپ سانايدى. ال دەپۋتات مىرزالار ءوز ەڭبەكتەرىنە بەس دەگەن باعا بەرىپ وتىر. «پارلامەنتتىڭ ءتورتىنشى سەسسياسى وتە ماڭىزدى جانە تاريحي كەزەڭدە اسا قاجەتتى زاڭداردى قابىلدادى»، دەيدى ءماجىلىس سپيكەرى نۇرلان نىعماتۋلين.

سول سەكىلدى بەسىنشى سەسسيا تۋرالى بولجام دا ەكى ءتۇرلى. كەيبىرەۋلەر ەكى اي بويى الاڭسىز دەمالعان دەپۋتاتتار كۇز اينالا كەڭ كابينەتتەرىنە كەلىپ جايعاسىپ، بۇرىنعىداي ميمىرت تىرشىلىكتەرىنە قايتا كىرىسەدى دەيدى. ال كوپ ساندى ماماندار دەپۋتاتتار وسى جولى دەمالىسقا ەمەس، «كەلمەسكە» كەتتى دەپ ءجۇر. ولاردىڭ ويىنشا، كۇزدە پارلامەنتتىڭ التىنشى شاقىرىلىمى تاراتىلىپ، مەرزىمنەن بۇرىن سايلاۋ وتەدى.

سوڭعى پىكرىدىڭ سالماعى باسىم. بۇعان سەبەپ تە جوق ەمەس. ەڭ الدىمەن، جاقىندا عانا مەرزىمنەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتكىزىپ، تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى ەكىنشى ەل باسشىسىن سايلاپ الدىق. ەكىنشىدەن، سايلاۋدى مەرزىمنەن تىس وتكىزۋ – قازاقستاندىق سايلاۋلاردىڭ «سانىنە» اينالعالى قاشان؟!

جاقىندا سايلاۋ ناۋقانى وتەرىنە تاعى ءبىر تەمىردەي فاكت – تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءسوزى. 29 شىلدە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ءبىرىنىش ورىنباسارى باۋىرجان بايبەكتى قابىلداعان نازارباەۆ ءسوز اراسىندا سايلاۋعا دايىندالىڭدار دەگەندى ايتىپ قالدى.

«پارتيا حالىققا جاقىن بولىپ، ونىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بىلۋگە جانە وعان قولداۋ بىلدىرۋگە ءتيىس. سونداي-اق، پارتيامىزدىڭ كادرلىق قۇرامىن مۇقيات زەرتتەۋ قاجەت. «Nur Otan» ءوز جۇمىسىن ودان ءارى جەتىلدىرۋدى جالعاستىرا بەرۋى كەرەك.

الدا باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى بار، ساياسي كەڭەستىڭ كەزدەسۋى بار، بولاشاقتا ءوڭىر-وڭىرلەردى ارالاپ، پارتيانى الدىمىزدا كەلە جاتقان ەلەكتورالدى ماسەلەلەرگە دايىنداۋىمىز كەرەك»، دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

پارتيا توراعاسىنىڭ وسى سوزىنەن-اق «نۇر وتاننىڭ» سايلاۋ ناۋقانىنا دايىندىقتى باستاعانىن بايقاۋعا بولادى. جارايدى، كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋ ءبىز ءۇشىن ادام تاڭعالاتىن جاڭالىق ەمەس دەدىك. ەندەشە، كەزەكتى كەزەكتەن تىس سايلاۋ ناۋقانى قالاي وتپەك؟ وعان قانشا پارتيا قاتىسادى، كىمدەر جەڭىپ، كىمدەر جەڭىلەدى؟ ەندىگى ماسەلە وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە وربىسە كەرەك...

ەلىمىزدە ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ وكىلەتتىك مەرزىمى — بەس جىل. دەمەك، 2016 جىلى سايلانعان التىنشى شاقىرىلىم 2021 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەۋى كەرەك ەدى. ول مەرزىمدى كۇتە المايتىن سەكىلدىمىز. ايتا كەتەرلىگى، قازىر جۇمىس ىتسەپ تۇرعان التىنشى سايلانىمنىڭ ءوزى كەزەكتەن تىس سايلانعان بولاتىن.

ءماجىلىس كونستيتۋتسيالىق زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن سايلاناتىن ءجۇز جەتى دەپۋتاتتان تۇرادى. ونىڭ توقسان سەگىز دەپۋتاتىن سايلاۋ جالپىعا بىردەي، تەڭ جانە توتە سايلاۋ قۇقىعى نەگىزىندە جاسىرىن داۋىس بەرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. ءماجىلىستىڭ توعىز دەپۋتاتىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى سايلايدى.

2007 جىلى وتكەن پارلامەنتتىك سايلاۋعا 7 ساياسي پارتيا قاتىستى. الايدا «نۇر وتان» رەسپۋبليكالىق حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى عانا 7 پروتسەنتتىك بارەردى ەڭسەرە الدى. ءسويتىپ، «نۇر وتانعا» پارلامەنت ماجىلىسىنەن 98 ورىن بۇيىردى. پالاتاداعى قالعان 9 ورىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى سايلاعان دەپۋتاتتارعا بەرىلدى.

2012 جىلعى سايلاۋعا دا جەتى پارتيا قاتىستى. ولاردىڭ ۇشەۋى سايلاۋشىلاردىڭ 7%-دان استام داۋىسىن جيناي الدى. ولار: «نۇر وتان» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى (80,99%), «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى (7,47%), قازاقستان كوممۋنيستىك حالىق پارتياسى (7,19%). ءسويتىپ، پارلامەنت ماجىلىسىنە «نۇر وتان» پارتياسىنان - 83 دەپۋتات، «اق جول» پارتياسىنان – 8 دەپۋتات، قكحپ-دان 7 دەپۋتات ءوتتى. بۇعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنان سايلانعان 9 دەپۋتاتتى قوسامىز.

ال 2016 جىلعى سايلاۋدا «نۇر وتان» پارتياسى 82,20%، «اق جول» پارتياسى 7,18%، قكحپ-سى 7,14% داۋىس جيناپ، پارلامەنت ماجىلىسىنە ءوتتى. بۇل جولى «نۇر وتاننان» - 84, «اق جول» مەن قكحپ-دان – 7 دەپۋتاتتان سايلاندى. ال «اۋىل» پارتياسى 2.01%، جسدپ - 1.18%، «بىرلىك» پارتياسى 0.29% داۋىس جيناپ، بەلگىلەنگەن ماجەگە جەتە المادى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنان بۇرىنعىداي 9 دەپۋتات ءماجىلىس تورىنە جايعاستى.

ەگەر بيىل كەزەكتەن تىس پارلامەتتىك سايلاۋ وتەتىن بولسا ءبىز ءسوز ەتكەن جوعارداعى ءۇش سايلاۋدان وزگەشە ەشتەڭە بولا قويماس. «نۇر وتاننىڭ» باسىم داۋىسپەن جەڭەتىنىنە سەنەتىندەر كوپ. ۇلتتىق، حالىقتىق ماسەلەلەردى ءبىرشاما كوتەرىپ جۇرەتىن «اق جول» دا 7%-دىق مەجەنى باعىندىراتىن بولار. اسسامبلەياعا بەرىلگەن 9 مانداتتى ءدال قازىر قايتىپ الۋعا قۇلشىنىپ وتىرعان ەشكىم جوق. دەمەك، بۇلار دا ماجىلىستەن كەتە قويمايدى.

ال «قازاقستاننىڭ حالىقتىق-كوممۋنيستىك پارتياسى» تاعى دا ماجىلىستەن ورىن تابا ما دەگەن سۇراق ماڭىزدى بولىپ تۇر. ءبىزدىڭ بيىك بۇل پارتيانى تورگە شىعارىپ سىيلاپ وتىرعانىمەن، قاراپايىم حالىقتىڭ ىقىلاسى تومەن.

قىزىل كوممۋنيستەر باسقارعان قىزىل يمپەريادان تاۋەلسىزدىك الىپ، ماڭگىلىك ەل بولۋدى ماقسات ەتكەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانىندا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ وتىرعانىنا كوز جۇما بەرۋگە ەندى بولمايدى دەيتىندەر كوپ. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە تىيىم سالىنعان بۇل پارتيانىڭ ەلىمىزدە ەركىن جۇمىس ىستەپ، پارلامەنتتە وتىرعانىنا تاڭعالماۋعا بولمايدى.

بىراق، بۇل پارتيانى ءبىزدىڭ بيلىك ءدال قازىر ماجىلىستەن الاستاتا قويۋى ەكىتالاي. كۇنى كەشە وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا وسى پارتيانىڭ اتىنان ۇمىتكەر بولعان جامبىل احمەتبەكوۆ 1.82% داۋىس جيناپ، جەتى ۇمىتكەردىڭ ىشىندە التىنشى ورىن الدى. وسىنىڭ ءوزى بۇل پارتيانىڭ كۇنى باتا باستاعانىن انىق اڭعارتىپ وتىر. سونىڭ وزىندە ەل بيلىگىندەگى كونە كوممۋنيستەر ەسكى تانىستارىن ءالى تۇمسىعىنان سۇيرەپ، ساياسي ساحنادان الىستاتپاي وتىر.

قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە وسك-عا رەسمي تىركەلگەن ساياسي پارتيالار:

«نۇر وتان» پارتياسى،

«بىرلىك» ساياسي پارتياسى،

«اق جول» قدپ،

«اۋىل» حدپپ،

قازاقستاننىڭ حالىقتىق-كوممۋنيستىك پارتياسى،

«جسدپ».

پارلامەنتتىك سايلاۋدا بۇل جولى دا وسى پارتيالار باق سىنايتىن بولار. «نۇر وتان» مەن «اق جول» بۇرىنعىداي وزا شابۋعا دايىن. ال قحكپ-سىن ەندى ماجىلىسكە جىبەرۋ مەملەكەتتىگىمىزگە سىن دەپ وتىرمىز. ونىڭ ۇستىنە پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا وتە تومەن ناتيجە كورسەتىپ، ەلدەگى ساياسي ورنى تومەندەي باستاعانىن بايقاتتى. كەرىسىنشە، «اۋىل» پارتياسىنان قاتىسقان ۇمىتكەر بۇلاردان ءۇش ەسە كوپ (3.04%) داۋىس جينادى. دەمەك، پارلامەنتتىك سايلاۋدا دا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ الدىن وراپ كەتۋگە مۇمكىندىكتەرى بار. ەگەر قازىرگى بيلىكتەرگى كونە كوممۋنيستەردىڭ قحكپ-عا بۇيرەگى بۇرىپ جۇرمەسە.

(سالىستىرۋ ءۇشىن، بۇرىنعى وداقتاسىمىز، قازىرگى تاڭدا دەموكراتيالىق تۇرعىدان بىزدەن كوش ىلگەرى وزىپ كەتەن ۋكراينانىڭ پارلامەنتتىك سايلاۋى جايلى ايتا كەتەيىك. بۇل ەلدە جاقىندا عانا وتكەن سايلاۋعا 22 ساياسي پارتيا قاتىسقان. ال ونىڭ بەسەۋى راداعا ءوتتى. ايتا كەتەرلىگى، بۇلاردا 225 دەپۋتات پارتيالىق جۇيەمەن، تاعى 225 دەپۋتات ماجوريتارلى جۇيەمەن سايلانادى.)

ءسوز سوڭىندا ايتپاعىمىز، ەگەر بيىل شىنمەن پارلامەنت تاراپ، ءماجىلىس سايلاۋى وتەر بولسا، جاڭادان سايلانار دەپۋتاتتاردىڭ جاس ەرەكشەلىگى مەن يدەولوگياسىنا ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك. بۇل جەردە قىزىل يمپەريانىڭ قالدىعىنداي كوممۋنيستىك پارتياعا ماجىلىستەن ورىن بەرمەۋ كەرەك ەكەنىن ايتتىق.

ەكىنشى ءبىر ماسەلە، ءبىزدىڭ ماجىلىستەگى دەپۋتاتتاردىڭ جاس قۇرامى وتە ەگدە. انىقتاپ ايتاقاندا، 107 دەپۋتاتتىڭ 33-ءى الدەقاشان زەينەتكەرلىك جاسقا تولعان. ولاردىڭ اراسىندا 81 جاستاعى ۆلاديسلاۆ كوسارەۆ، 74 جاستاعى قۋانىش سۇلتانوۆ، 72 جاستاعى تۇرعىن سىزدىقوۆ سىندى اقساقالدار مەن 68 جاستاعى گۇلجان قاراقۇسوۆا، 64 جاستاعى ەكاتەرينا نيكيتينسكايا قاتارلى اجەلەر دە بار. سول ءۇشىن ەلدەگى نەگىزگى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا زەينەتكەرلەردى قاپتاتا بەرمەي، جۇمىس ىستەۋگە جىگەرى بار جاستاردى تارتۋ كەرەك. «جاستار جىلىندا» پارلامەنتىمىز «رۋحاني جاڭعىرىپ» زەينەتكەرلەر مەن كوممۋنيستەردەن قۇتىلسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى...

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz