- وسىدان 20 جىل بۇرىن ءوزىڭىز «تۇركى جازۋىنا كوشەيىك!» دەپ ۇران تاستاعان ەدىڭىز. ءالى سول پىكىرىڭىزدەسىز بە؟ الدە پىكىر وزگەردى مە؟
- ول راس. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى لەبى كىمدى دە بولسا ءبىر سەرپىلتىپ تاستادى عوي. وسىعان وراي، ءبىز دە الدەقاشان ءوشىپ كەتكەن كونە (ەجەلگى) جازۋىن قايتا جاڭعىرتىپ جاتقان ەۆرەي، موڭعول حالىقتارىنىڭ جانكەشتى ارەكەتى مەن ءبىر ۋىس قانا گرۋزين، ارميان حالىقتارىنىڭ ەلتاڭباسىنداي بولعان بىرەگەي ءالىپبيىن تىلگە تيەك ەتىپ، ءجۇز ەلۋ ميلليون تۇرىك حالىقتارىنىڭ قۇر الاقان قالعانى قالاي دەپ قىنجىلعانبىز. وكىنىشتىسى، تۇركى جۇرتىنىڭ قازىرگى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ جازۋ تاريحىن ون وراپ الىپ كەتەتىن، اتام زامانعى تاريحى بار جازۋى بولا تۇرىپ، «جازۋ-سىزۋسىز» جۇرت اتانعاندىعىندا بولىپ وتىر. ال، «جازۋ-سىزۋسىز» حالىق دەگەننىڭ ار جاعىندا «جابايى، مەشەۋ، تەلمىرىندى، ءتىلى دامىماعان» ت.ب. سياقتى «اتاقتار» تۇرعان جوق پا؟ مۇنىڭ ءوزى ەلدىڭ ەڭسەسىن باسىپ، ەردى ەزگە اينالدىرۋدىڭ تاپتىرماس قۇرالى بولىپ شىقتى. تىپتەن، كەشەگە دەيىن كەڭەس قۇرامىنداعى تۇركى حالىقتارى «ءوزىمىزدىڭ جازۋ-سىزۋسىز حالىق ەكەنىمىزدى الەمگە جار سالىپ ايتىپ، ورىس جازۋى كەلىپ جانىمىز قالعانىن» جارىسا جامىراي، ماقتانا مويىنداپ كەلگەن جوقپىز با؟ ەندەشە «كوك تۇرىك» جازۋىن جاڭعىرتۋ - ەرىككەن مەن ەسى كەتكەننىڭ ءىسى ەمەس، تۇرىك جۇرتىنىڭ الەمي قوعام الدىنداعى ەلدىك نامىس-ابىرويىن كوتەرەتىن ءىس.

- وسىدان 20 جىل بۇرىن ءوزىڭىز «تۇركى جازۋىنا كوشەيىك!» دەپ ۇران تاستاعان ەدىڭىز. ءالى سول پىكىرىڭىزدەسىز بە؟ الدە پىكىر وزگەردى مە؟
- ول راس. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى لەبى كىمدى دە بولسا ءبىر سەرپىلتىپ تاستادى عوي. وسىعان وراي، ءبىز دە الدەقاشان ءوشىپ كەتكەن كونە (ەجەلگى) جازۋىن قايتا جاڭعىرتىپ جاتقان ەۆرەي، موڭعول حالىقتارىنىڭ جانكەشتى ارەكەتى مەن ءبىر ۋىس قانا گرۋزين، ارميان حالىقتارىنىڭ ەلتاڭباسىنداي بولعان بىرەگەي ءالىپبيىن تىلگە تيەك ەتىپ، ءجۇز ەلۋ ميلليون تۇرىك حالىقتارىنىڭ قۇر الاقان قالعانى قالاي دەپ قىنجىلعانبىز. وكىنىشتىسى، تۇركى جۇرتىنىڭ قازىرگى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ جازۋ تاريحىن ون وراپ الىپ كەتەتىن، اتام زامانعى تاريحى بار جازۋى بولا تۇرىپ، «جازۋ-سىزۋسىز» جۇرت اتانعاندىعىندا بولىپ وتىر. ال، «جازۋ-سىزۋسىز» حالىق دەگەننىڭ ار جاعىندا «جابايى، مەشەۋ، تەلمىرىندى، ءتىلى دامىماعان» ت.ب. سياقتى «اتاقتار» تۇرعان جوق پا؟ مۇنىڭ ءوزى ەلدىڭ ەڭسەسىن باسىپ، ەردى ەزگە اينالدىرۋدىڭ تاپتىرماس قۇرالى بولىپ شىقتى. تىپتەن، كەشەگە دەيىن كەڭەس قۇرامىنداعى تۇركى حالىقتارى «ءوزىمىزدىڭ جازۋ-سىزۋسىز حالىق ەكەنىمىزدى الەمگە جار سالىپ ايتىپ، ورىس جازۋى كەلىپ جانىمىز قالعانىن» جارىسا جامىراي، ماقتانا مويىنداپ كەلگەن جوقپىز با؟ ەندەشە «كوك تۇرىك» جازۋىن جاڭعىرتۋ - ەرىككەن مەن ەسى كەتكەننىڭ ءىسى ەمەس، تۇرىك جۇرتىنىڭ الەمي قوعام الدىنداعى ەلدىك نامىس-ابىرويىن كوتەرەتىن ءىس.
الايدا، ءدال بۇگىنگى زاماندا قايتادان كونە تۇركى جازۋىنا ورالا قويامىز دەۋدىڭ رەتى كەلە قويمايتىنىنا كوزىمىز جەتكەن سوڭ، باستاپقى ويدان باس تارتقانىمىز دا راس. كونە تۇركى جازۋىنىڭ ءالىپبي تاڭبالارىن پايدالانۋ دا وڭاي بولمايدى. ويتكەنى، ولار تاستىڭ بەتىنە قاشاۋمەن جازۋعا يكەمدەلگەن. ونىڭ ۇستىنە كونە تۇركى جازۋىنىڭ ءالىپبي قۇرامى مەن جازۋ ەرەجەلەرى (فونولوگيالىق زاڭدىلىقتارى) تۇگەلدەي انىقتالىپ بولدى دەپ تاعى ايتا المايمىز. مىسالى، ەسىك قورعانىنان تابىلعان توستاعانشاداعى ساناۋلى تاڭبانى بەس-التى مامان  بەس-التى ءتۇرلى وقىپ، ورتاق ناتيجەگە كەلە الماي قويدى. وزگە كونە تۇركى ماتىندەرىنىڭ دە وقىلۋى وسى سىقىلدى. سوندىقتان كونە تۇركى جازۋىنىڭ قۇپياسى قۇپيا كۇيىندە قالىپ وتىر دەۋگە بولادى.
- بىراق، تۇبەگەيلى وزگەرتكەن جوقسىز عوي؟
- ارينە. كونە تۇركى جازۋىنىڭ فونولوگيالىق زاڭدىلىقتارىن، ءوز شاما شارقىمىزشا، نەگىزدەگەن بولدىق. سوعان وراي تاڭبالارىنىڭ مودەلىن دە ۇسىنىپ كوردىك. ەڭ باستىسى، كونە تۇركى جازۋى، بۋىن جازۋ بولۋ كەرەك، ءبىر تاڭبا ءبىر دىبىس دەپ وقىلىپ جۇرگەن جوبالارعا كۇمانمەن قاراۋعا تۋرا كەلەدى.
ەگەر كونە تۇركى جازۋىنىڭ ءالىپبي قۇرامى مەن جازۋ ەملە-ەرەجەسى دۇرىس انىقتالسا، وندا تانىمدىق ءدارىس رەتىندە اۋديتوريالارعا ۇسىنۋعا بولادى. ويتكەنى، كونە تۇركى جازۋىنىڭ زاڭدىلىقتارى قازىرگى تۇركى (قازاق) ءتىلىنىڭ وزىندىك زاڭدىلىقتارىن بولاشاق ءتىل ماماندارىنا ءتۇسىندىرۋدىڭ تاپتىرماس لابوراتوريالىق ۇلگىسى بولىپ تابىلادى.
وعان قوسا، تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ءرامىز ۇلگىسىن ويلاستىرىپ جاتىرمىن. سەبەبى، جازۋ دەگەن - حالىقتىڭ بولمىس-ءبىتىمىن، مادەنيەتىن، تاريحىن كورسەتە المايدى. وسى سەبەپكە بايلانىستى، تۇركى حالىقتارىنا ورتاق تۋ، ەلتاڭبا، ءانۇران بولۋى كەرەك دەپ ۇيعاردىم. قازىر كوتەرىپ جۇرگەن ماسەلەم - وسى. مىسالىعا، تۇركى حالىقتارىنا ورتاق نە بار؟ ءبىرىنشى، ءتاڭىرى. ياعني، كوك اسپان. وسىعان وراي كوگىلدىر تۋ بولسا. تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن قوساتىن ەكىنشى نە؟ ول - كوك ءبورى. وسى ءبورىنىڭ سۇلباسىن تۋدىڭ ءبىر جەرىنە ورنالاستىرساق دەگەن نيەت بار.
قازىر تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن ساياسات قوسا المايدى. ءبىرازى ەۋروپا، ەندى ءبىرشاماسى رەسەيدىڭ، قالا بەردى قىتايدىڭ قۇرامىندا بولعاندىعى ەسەپتى، ساياسات بۇل ماسەلەنىڭ اۋىلىنان الىس. ءدىن قوسا المايدى. ويتكەنى، مۇسىلمانى بار، حريستيانى بار، بۋدداسى بار، ارقايسىسى ءبىر-ءبىر الەم. جازۋ دا قوسا المايدى. كيريليتسا، اراب تاڭباسى، لاتىنمەن جازىپ جاتىر. سول ءۇشىن دە تۇركى حالىقتارىن قوساتىن نارسە، ءوزىمىزدىڭ توتەمدەرىمىز. ءبىز ۇسىنعالى جاتقان ەلتاڭبا ۇلگىسىندە كوك ءبورى مەن ايدىڭ سۋرەتى بولادى. ياعني، ايعا قاراپ ۇلىپ تۇرعان ءبورىنىڭ سۋرەتى تۇرادى. ەلتاڭبانىڭ دا نەگىزى كوك ءبورى بولماق. كوپتەگەن كونفەرەنتسيالاردا كورسەتكەن ۇلگىلەرىم بار. ال ءانۇراننىڭ ۇلگىسىن سوناۋ ماعجاننان دا، احمەتتەن دە الۋعا بولادى. قازاق توپىراعى اقىندارعا كەندە بولماعان. بۇكىل تۇركى جۇرتى كوك اسپان مەن كوك بورىگە قاتىستى اڭىزدى جاپپاي مويىندايدى. رەسەي تۇرىكتەرىنە جارتى ايدى اپارىپ كورسەتەتىن بولساق، ولار ونى قابىلدامايدى. بۋددا دىنىندەگىلەردىڭ وزىندىك ۇستانىمى بار دەگەندەي. تۇركى حالىقتارىن ءبىر-بىرىنەن شاشىراتىپ جىبەرەتىندەي سەبەپتەردەن گورى، باسىن بىرىكتىرەتىن سەبەپ بولار ەدى دەپ پايىمدايمىن. تۇركى حالىقتارىنىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن، كوك ءبورى مەن كوك ءتاڭىرىنى جاتىرقامايدى.
ويتۇرتكى رەتىندە ۇلكەن ءبىر ەڭبەك دايىنداپ، ۇسىنايىن دەپ وتىرمىن.

-تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ جاڭا مەتوديكاسىن ۇسىنعانداردىڭ اراسىندا ءسىز دە بارسىز. سىزدىكى - قانداي ءادىس. بۇل ءۇردىس جالعاسىن تاپتى ما؟ شاكىرتتەر تاربيەلەگەن بولارسىز...
-  يا، ونىڭ دۇرىس. مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى كوتەرىلگەن العاشقى جىلدارى ءبارىمىز، قولىمىزدان كەلگەنىنشە، قازاق ءتىلىن دۇرىس وقىتۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىردىك. مەن سول كەزدە مىنانى بايقادىم. مىسالى، وزگە ۇلت وكىلدەرىنە ارنالعان كەز كەلگەن قازاق ءتىلى وقۋلىعىن الساڭىز، باس سالىپ گرامماتيكانى وقىتۋدان باستايدى. سوزدىكتى الساق، ىشىندە كەم دەگەندە 5-10 مىڭ نەمەسە ودان دا كوپ ءسوز بولادى. ورىستىڭ مەكتەپ قابىرعاسىنداعى بالاسى ءوزىنىڭ انا ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن زورعا مەڭگەرىپ جاتقاندا، وعان اپارىپ، قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن ۇستەمەلەيمىز. ەرەسەكتەر ءوزىنىڭ انا ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن الدەقاشان ۇمىتىپ قالعانىنا قاراماي، قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن ۇسىنامىز. سوندىقتان، باسقا امالىن ىزدەستىردىم. «قازاق ءتىلىن گرامماتيكاسىز وقىتۋ» دەگەن ءادىستى ۇسىندىم. «وندا قالاي بولادى؟» دەگەن سۇراق تۋادى. ءسوزدىڭ، سويلەمنىڭ، ءتىپتى، ءماتىننىڭ ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر مودەلدەرى بولادى. قاراپ وتىرساق، قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى-نەگىزگى كۇندەلىكتى ءوزىمىز سويلەپ جۇرگەن مودەلدەرىنىڭ سانى شامامەن 13-15 قانا ەكەن. سول 13-15 مودەلدى مەن كىتابىما ءتۇسىردىم. گرامماتيكالىق ەرەجە، ونىڭ مىسالدارى دەگەن تىپتەن بولمايدى. بۇل - قازاق ءتىلىن گرامماتيكاسىز وقىتۋدىڭ ءبىر امالى. ءالى دە بولسا وقۋلىقتار، ىقشام سوزدىكتەر مەن كورنەكى قۇرالدارىن شىعارۋمەن شۇعىلدانۋدامىن.
90-جىلدارى ءبىز بۇعان قاتتى كىرىسكەنبىز. مەكتەپ اشتىم. شاكىرتتەر دە كوپ بولدى. الايدا، اياقسىز قالدى. دەمەۋشى مەن مۇمكىندىكتىڭ جوقتىعىنان بۇل ءۇردىس جالعاسىن تاپپادى. اۋديتوريادا وقىتۋ ماسەلەسى، قازىر وسىلايشا توقتاپ تۇر. دايىنداعان ءبىراز شاكىرتتەرىم دە قازىر بەت-بەتىمەن كەتىپ قالدى.
بىراق، مەن ادىستەمەنى استاناداعى «رۋحانيات» ءتىل ۇيرەتۋ ورتالىعىنا، وزگە دە وبلىس ورتالىقتارىنا، مۇمكىن بولعان جەرلەردىڭ بارىنە جىبەرىپ وتىرمىن. وبلىس-وبلىستاردا سەمينار وتكىزىپ، مۇعالىمدەرمەن كەزدەسىپ، بۇل ءادىستىڭ جولدارىمەن تانىستىرىپ ءجۇرمىن.
بۇل ماسەلە قايتادان كوتەرىلەدى. قايتادان قولعا الىپ جاتىرمىز عوي ەندى. قازىر ءسال سايابىرسىپ قالدى. قايتا باستاۋ ءۇشىن، ءبىرىنشى كەزەكتە تەلەارناعا بەرسەم بە دەپ وتىرمىن. باياعىدا كتك تەلەارناسىندا، 2-3 جىل وسى مەتوديكاممەن «قازاق ءتىلىنىڭ 365 ساباعى» باعدارلاماسىن جۇرگىزگەنمىن. كەزىندە، قوعامدا ۇلكەن رەزونانس تۋعىزعان-تىن. كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان ورىستار مەنى تانىپ، حال-جاعداي سۇراساتىنداي حالگە جەتكەن ەدىك.
ەندى رەسپۋبليكالىق تەلە-راديو، باسپاسوزدەردەن وسى ۇلگىنى حالىققا ۇسىنساق. وعان كوپ ۋاقىتتىڭ كەرەگى جوق. قازىرگى ءتىل ۇيرەتۋ باعدارلامالارى 15-20 مينۋت جۇرگىزەدى عوي. ءبىز كتك-دا، نەبارى، 4-5-اق مينۋت سويلەيتىنبىز. ءتىل ۇيرەتۋ دەگەن - ويىن ەمەس. ول - اۋقىمدى ءارى جاۋاپكەرشىلىگى مول جۇمىس. ال تەلەارناداعىلار ونى ويىنعا اينالدىرىپ العان.
بارلىق تەلەارنالارعا كۇنىنە 4-5 مينۋت قازاقشا سويلەۋدىڭ گرامماتيكاسىز ۇلگىلەرىن بەرىپ وتىرۋدى مىندەتتەپ قويسا. سوندا ءبىر جىل بويى ۇزبەي جۇرگىزىلگەن ساباق كادۋىلگى وقۋ كۋرسى بولىپ شىعا كەلەدى. تىڭداۋشى 5 مينۋتتان ارتىققا شىدامايدى، سوندىقتان ساباقتى 15-20 مينۋتقا سوزىلعان ويىنعا اينالدىرۋعا بولمايدى. كۇندەلىكتى شىعىپ جاتقان گازەتتەر دە بەتىنىڭ كىشكەنە ءبىر بۇرىشىن بەرىپ وتىرسا. مۇنداي شارا ىسكە اسۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك نۇسقاۋ كەرەك قوي. ءبىزدىڭ ايتقانىمىزدى كىم تىڭدايدى دەيسىڭ.

- لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى نەگە «جازۋ رەفورماسىنا اينالدىرۋ كەرەك» دەپ ءجۇرسىز؟
- كەز كەلگەن ءتىلدىڭ جازۋى قاتىپ-سەمىپ قالعان ەملە-ەرەجە ەمەس. سوندىقتان دا مەملەكەت مەزگىل-مەزگىل جازۋىنا وزگەرىستەر ەندىرىپ، جەتىلدىرىپ جاتادى.
قازىرگى ءالىپبيىمىزدى «قازاق ءالىپبيى» دەپ اتاۋدىڭ ەش رەتى جوق. ويتكەنى، ول «قازاق ءالىپبيى» ەمەس، «قازاق-ورىس ءالىپبيى»، تىپتەن اقيقاتىن ايتىپ «ورىس-قازاق ءالىپبيى» دەسە دە بولادى. ويتكەنى ءالىپبيىمىز ءبىر ءتىلدىڭ ەمەس، الدەقاشان قوس ءتىلدىڭ ءالىپبيى بولىپ ورنىعىپ الدى.
ورىس جازۋىنا بايلانىستى العان جارتىكەش-جارامساق ەملەمىز بەن ءالىپبيىمىزدىڭ انا تىلىمىزگە تيگىزگەن بۇگىنگى زاردابىن كورە وتىرىپ، ءالى دە بولسا ورىس جازۋىندا قالامىز دەۋدىڭ ەندى رەتى كەلە قويماس. ونىڭ ۇستىنە، رەسەيدىڭ وزىندەگى ورىس ءتىلى ماماندارىنىڭ ىشىندە دە لاتىنعا كوشەيىك دەگەن اكادەميالىق دەڭگەيدەگى پىكىر قالىپتاسىپ كەلەدى. تىپتەن، ورىس جازۋىندا قالا قويعاننىڭ وزىندە، وعان تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك. ال، وعان وزگەرىس ەندىرەمىز دەسەك، ونىڭ داۋى لاتىننىڭ داۋىنان دا اسىپ تۇسەتىنىنە ەش كۇمان جوق. سونان سوڭ، اراعا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت سالىپ، اراب الىپبيىنە قايتا ورالىپ جاتۋدىڭ تاعى ءجونى جوق. ويتكەنى، قازىرگى ۇرپاق ءۇشىن اراب جازۋى كوپ بەيتانىس جازۋدىڭ ءبىرى عانا. ال لاتىن جازۋى قالاي-قالاي دەگەندە دە، الەمي اقپارات جەتىستىگىنىڭ بىردەن-ءبىر قۇرالى بولىپ قالدى.  ونىڭ ۇستىنە، ەگەر لاتىنعا قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىن باپتاپ وتە الساق، قازىرگى جازۋىمىزداعى ءتىل بۇزار باسى ارتىق تاڭبالار مەن ەملە-ەرەجەلەر جول-جونەكەي وزىنەن-ءوزى ءتۇسىپ قالادى. جازۋ رەفورماسى دەگەنىمىز - وسى.
تىپتەن، ءالىپبي اۋىستىرۋدى بىلاي قويعاندا، قازاق جازۋىن ءبىر سارالاپ الاتىن مەزگىل جەتكەندىگىن كوپشىلىك، ونىڭ ىشىندە ءتىل ماماندارى، ءبىلىپ تە، ءتۇسىنىپ تە وتىر. ەندەشە بۇل باعىتتاعى شارانى تەك ءالىپبي اۋىستىرۋ دەپ قاراماي، كەڭ قامتىپ، جازۋ رەفورماسىنا اينالدىرۋ قاجەت. سوندىقتان اڭگىمەنى تەك ءالىپبي اۋىستىرۋ توڭىرەگىندە عانا قالدىرماي نەمەسە ءبىر تاڭبانى ەكىنشى تاڭباعا قالاي اۋىستىرامىز دەگەنگە عانا سالماي، جازۋ توڭىرەگىندەگى وزگە دە ماسەلەلەردى قامتىپ وتىرۋ كەرەك بولادى. 
زامان تاجىريبەسى الەمي اقپارات كەڭىستىگىنە ءوتۋدىڭ توتە جولى رەتىندە لاتىن جازۋىن كورسەتىپ وتىر. الەمي اقپارات كەڭىستىگىنە جولىن تاۋىپ ەنە الماي قالعان ەلدەردىڭ دامۋ قارقىنى، ءسوز جوق، باسەڭ بولىپ قالماقشى. جازۋىن ساقتاپ وتىرعان  قىتاي مەن جاپوندى العا تارتپاي-اق قويالىق، ولاردىڭ دا عىلىمي-وندىرىستىك ءۇردىسى سول لاتىن نەگىزىندە دامىپ جاتىر.
تۋراسىنا كەلەتىن بولساق، ەگەمەندىكتىڭ ايعاق بەلگىسى سالتانات ۇستىندە كورىنەتىن دەربەس ەلتاڭبا، تۋ مەن ءانۇران بولسا،  كۇندەلىكتى مازمۇنىنىڭ ءبىرى - جازۋ. جازۋ دەگەندى تەك ءارىپ جيىنتىعى دەپ قاراماۋ كەرەك. جازۋ ءالىپبي، تاڭبا جانە ەملە-ەرەجەدەن قۇرالادى. ءالىپبي - ءتىلدىڭ دىبىس قۇرامى، تاڭبا - دىبىستىڭ قاۋىزى، ال ەملە-ەرەجە - ءالىپبي مەن تاڭبانىڭ ۇلتتىق دانەكەرى. ولاي بولسا، ءالىپبيى، تاڭباسى مەن ەملە-ەرەجەسى ۇيلەسكەن جازۋ ءتىل ەگەمەندىگىنىڭ ءبىر كەپىلى بولىپ تابىلادى.

- قىساڭداردى الىپ تاستاپ قولدانۋ ءتاسىلىن ۇستاناتىن ەرعالي سەرىك باۋىرىڭىزدىڭ جوباسىنا  قانداي ءۋاج ايتاسىز؟
-  مەن بۇل جەردە ەشكىمنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ جاتپايمىن.
مۇنداي شەشىمنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار. قازىرگى كەزدە لاتىن الىپبيىنە ءوتۋدىڭ ونداعان جوباسى بار. ءبىر جوبانى ءبىر كىسى، ەندى ءبىر جوبانى ۇجىم بولىپ ۇسىنىپ جاتقان اۆتورلاردىڭ سانى جۇزدەن استى. سوندا بۇل - نەعىپ قاپتاپ كەتكەن «بايتۇرسىنوۆتار»؟ تىپتەن قازاق تىلىندە قانشا دىبىس بار ەكەنىن بىلمەي جاتىپ، جوبا ۇسىنىپ جاتقاندار بار. ءارىپ پەن دىبىستىڭ ايىرماشىلىعىن بىلمەي جاتىپ، دىبىس پەن ءارىپتى شاتاستىرىپ جاتىپ، جوبا ۇسىنىپ جاتقاندار بار. قازىرگى الىپبيىمىزدەگى 42 تاڭبانى، قايتسەم كومپيۋتەر تۇيمەتاقتاسىنىڭ 26 تۇيمەشەسىنە سيعىزامىن دەپ الەك بولىپ جاتقاندار تاعى بار. جوبا ۇسىنۋشىلاردىڭ ءبارى دەرلىك، ءالىپبي اۋىستىرۋدى كيريلشە ءبىر تاڭبانى لاتىنشا ەكىنشى تاڭباعا الماستىرۋ عانا دەپ ۇعىپ وتىر. بۇل - ءالىپبيدىڭ باس قاتىرمايتىن ەڭ وڭاي تۇسى. سوندىقتان دا ۇسىنىلعان جوبالاردا ەشقانداي تىلدىك دايەكتەمە جوق. سەبەبى، ءالىپبي اۋىستىرۋ ءبىر تاڭبانى ەكىنشى تاڭبامەن الماستىرۋ عانا ەمەس. ەڭ باستىسى، ءالىپبي اۋىستىرۋ دەگەن سوقىر (مەحانيكالىق) كوشىرمە ەمەس.
ءالىپبي اۋىستىرۋدىڭ ءۇش دەڭگەيى بار: ءبىرىنشى - ءالىپبي دەڭگەيى، ەكىنشى - تاڭبا دەڭگەيى، ءۇشىنشى - ەملە-ەرەجە دەڭگەيى. ەگەر ءبىز ءالىپبي قۇرامىن وزگەرتەتىن بولساق، وندا ونىڭ ار جاعىنداعى تاڭبا جانە ەملە-ەرەجەلەرىنە دە وزگەرىس ەندىرۋىمىز كەرەك. تاڭباعا وزگەرىس ەندىرەتىن بولساق، وندا ونىڭ ەملە-ەرەجەگە اسەرى قانداي بولماق، الدىمەن سونى ويلاپ الۋىمىز كەرەك. بۇل - ءتىل ماماندارى مەن ادىسكەرلەردىڭ شەشەتىن ماسەلەسى.
قازىرگى كەزدەگى لاتىن الىپبيىنە وزبەكستان، تۇركمەنستان جانە ءازىربايجان تولىق كوشىپ الدى. ىرگەمىزدەگى وزبەكستاندى كۇندە كورىپ، كۇندە ءبىلىپ وتىرمىز، ارىدەگى ءازىربايجاندا جاقىندا بولىپ قايتتىق. كوشەنىڭ ءبارى لاتىنشا جازۋ، ەشكىم ەشنارسەدەن جاڭىلىپ نەمەسە اداسىپ جاتقان جوق.
الايدا، بۇل جەردە ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى بار. تۇركى رەسپۋبليكالارىنىڭ لاتىن الىپبيىنە وتكەنى دۇرىس، ال قالاي ءوتتى، ول - ءبىر باسقا ماسەلە. ولار ءالىپبي اۋىستىرۋدى ساياسي شاراعا اينالدىرىپ جىبەردى، ءسويتىپ اسىعىستىق جاسادى. سوندىقتان ءالىپبي اۋىستىرۋ جازۋ رەفورماسىنا اينالمادى. كەزىندە ول رەسپۋبليكالاردىڭ دا تاڭبا سانى سول قىرىقتىڭ ۇستىندە بولدى. لاتىنعا وتكەن كەزدە سول «ايتۋلى قىرىق ەكىدەن» باستارىن بوساتىپ الماي، كەڭەس داۋىرىنەن قالعان مۇرانى تۇگەل قامتۋعا تىرىستى. سونىڭ ناتيجەسىندە ولاردىڭ ءالىپبي قۇرامى ارتىپ كەتىپ، تاڭبا تۇرلەرى كۇردەلەنىپ، ەملە-ەرەجە جۇيەسى قيىنداپ كەتكەن تۇستارى بار. سوندىقتان دا ولار جاڭا جازۋىنا جول-جونەكەي وزگەرىستەر ەندىرىپ، جازۋ رەفورماسىنا قايتا-قايتا ورالىپ جاتىر.
ال ءبىز بولساق، سول لاتىنعا بۇرىن وتكەن رەسپۋبليكالاردىڭ تاجىريبەسىن بايقاپ الۋىمىز كەرەك بولدى. ونداي جوسپار ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا ورىندالدى. ولار جىبەرگەن قاتەنى ءبىز قايتالاماۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن، ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىس قۇرامىن قوسپاسىز، تازا كۇيىندە انىقتاپ الۋىمىز كەرەك (قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىس قۇرامى بىزدە الدەقاشان انىقتالىپ قويىلعان، جوعارىداعى ينستيتۋت قورجىنىندا دايىن تۇر).
ەندى جوعارىداعى قىساڭ داۋىستىعا بايلانىستى. قىساڭ ى داۋىستىسىن جازبايىق دەگەن ۇسىنىس سوناۋ 20-30 جىلدارى دا ۇسىنىلعان بولاتىن. سوندىقتان جاڭالىق ەمەس. مەنىڭ ويىمشا قازاق (تۇركى) ءتىلى ءۇشىن داۋىستىنى ءتۇسىرىپ جازۋ دەگەن بولمايدى: ءسوزدىڭ مورفەم قۇرامى مەن بۋىن قۇرامى بۇزىلادى، تاسىمال جىگى بۇلىنەدى. سونان سوڭ داۋىستىنى ءتۇسىرىپ جازۋ ادىستەمەلىك تۇرعىدان ءتيىمسىز، جاڭىلتپاش ەرەجەلەر كوبەيىپ كەتەدى.
جالپى، داۋىستىنى ءتۇسىرىپ جازۋ ارقىلى تاڭبا مەن قاعاز بەتىن ۇنەمدەيمىز دەگەن پىكىر دۇرىس ەمەس. ەملە-ەرەجە ۇنەم ءۇشىن ەمەس، ءتىلدىڭ ايتىلىم ۇلگىسىن دۇرىس ساقتاۋ ءۇشىن قۇراستىرىلادى. جانە دە بىرعانا ى داۋىستىسىن قىسقارتۋدان ۇنەم بولمايدى. ەگەر ى داۋىستىسىن قىسقارتىپ جازاتىن بولساق، وندا سول توپتاعى ءى، ۇ، ءۇ داۋىستىلارىن دا قىسقارتۋ كەرەك. ەگەر ولاي جاسايتىن بولساق، وندا قاي ءسوزدىڭ قالاي وقىلاتىنى بەلگىسىز، بىلىق-شىلىق ەرەجە سوندا پايدا بولادى. مۇنىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك دالەلدەمەسىنە بۇل جەردە توقتالىپ جاتپايمىز.

-ءبىزدىڭ سايتىمىزدا سەزد اقىمبەك لاتىنعا كوشۋدىڭ تيىمدىلىگىن دالەلدەپ، ءوزىنىڭ ورامدى ويلارىن ورتاعا سالسا، يسحان بەيبىت بۇل ماسەلەنىڭ كەرى جاعىن كورسەتىپ بەردى. لاتىنعا كوشۋدىڭ تيىمدىلىگى بار ما، جوق پا؟ ءسىزدىڭ ويىڭىز نەندەي؟
- بىرەۋ بىرەۋدى جاقسى كورىپ نەمەسە جەك كورگەنى ءۇشىن ەمەس، اقيقاتتىڭ تۇبىنە جەتۋىمىز كەرەك. ءبىز قازىرگى جازۋىمىزدى رەفورمالاۋىمىز كەرەك. ونىڭ ايقاي-شۋى، جوعارىدا ايتتىم، لاتىنعا وتكەننەن جامان بولادى. جۇرتتىڭ كوزى ورىس جازۋىنا ۇيرەنىپ قالعان. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە كەلگەندە قارسىلار بار، بولعان، الداعى ۋاقىتتا دا بولادى. بىراق، ءبىز وعان ءمان بەرمەۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ لاتىنعا وتەتىنىمىزگە كۇمان جوق. ەرتە مە، كەش پە سولاي بولۋى زاڭدى. ورىستاردا «ءبىز - ۇلى مەملەكەتپىز» دەگەن ۇعىم بار. ولار قازىر لاتىندى جولاتپاي وتىر. ءتۇبى ولار دا كوشەدى لاتىنعا. ويتكەنى، اقپاراتتىق قۇرال، جاڭا تەحنولوگيا وسىنى تالاپ ەتۋدە. قالتا تەلەفوندى، عالامتوردى پايدالانساق تا، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى كەدەرگىگە تاپ بولۋدامىز. ول نە دەگەن ءسوز؟ ەگەر ءبىز لاتىنعا كوشەتىن بولساق، قازىرگى جازۋىمىزداعى بارلىق قيىنشىلىقتار مەن كەدەرگىلەر، جاڭساق ەرەجەلەر مەن تاڭبالار بىردەن جويىلىپ كەتەدى. سوندا ارنايى قاتىپ قالعان قاعيدانىڭ كەرەگى جوق. وتەمىز بە، وتپەيمىز بە دەگەن ماسەلەنى تالقىلاپ، اۋرەلەنۋدىڭ قاجەتى جوق.
سەزد اقىمبەك - ءبىزدىڭ شاكىرتتەرىمىزدىڭ ءبىرى. قازاق فونەتيكاسىن دۇرىس ءتۇسىنىپ جۇرگەن، سول سالادا ءدارىس بەرىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرى. قازاق فونەتيكاسىنىڭ بىلگىرى، پروفەسسور مارقۇم ساپارحان مىرزابەكوۆتەن ءدارىس العان مامان. جازۋ رەفورماسىنا دەگەن ىنتاسىن تولىق قولدايمىن. ءالىپبي قۇرامىن، تاڭبالاردى، ەملە-ەرەجەسىن  دۇرىستايمىز. ءتول ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىقتارىنا يكەمدەپ كەلتىرەمىز. قازىرگى جازۋىمىزدا 40-تان اسا  ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىعىنا قايشى ەرەجەلەر بار. سودان قۇتىلامىز.
ال لاتىنعا قارسىلاردىڭ ءوز دالەلدەمەلەرى بار، وعان كەزىندە باسپا بەتتەرىندە ءوز جاۋابىمىزدى بەرگەن بولاتىنبىز.

- ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، مۇرالارىمىزدى جوعالتىپ الامىز با دەگەن پىكىر شە؟
- بۇل - قارسى توپتىڭ ءبىرىنشى ايتاتىن ءۋاجى. كيريلشىلەردىڭ دايەگى - بۇرىنعى ورىس جازۋى نەگىزىندەگى جازبا مۇرالارىمىزدان ايرىلىپ قالامىز، ەرتەڭ ولاردى ەشكىم وقي الماي قالادى دەگەن قاۋىپ ەكەنى راس. ورىس جازۋىن بۇگىن-ەرتەڭ ەشكىم ءوشىرىپ تاستايىن دەپ وتىرعان جوق. مامانداردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا كيريل جازۋى لاتىن جازۋىمەن ون-ون ەكى جىل قاتار جۇرەدى. وقۋلىقتار جىل رەتىمەن بىرتە-بىرتە لاتىن جازۋىنا كوشىرىلىپ وتىرادى. ادەبي شىعارمالار مەن كوپشىلىك عىلىمي ەڭبەكتەر دە سول رەتپەن جاڭا جازۋعا اۋىسىپ وتىرادى. بۇرىنعى جارىق كورگەن شىعارمالارىمىزدى ءبارىبىر قايتا باسپاي وتىرا المايمىز عوي. مىسالى، «اباي جولىن»، ۇلى اقىننىڭ شىعارمالارىن ت.ب. قايتا باسپاي وتىرا المايمىز عوي، قايتا باسامىز جانە ونى لاتىن الىپبيىمەن تەرەتىن بولامىز. ەندەشە ولار لاتىن ۇلگىسىندە تولىق بولماسا دا جەتكىلىكتى تۇردە ۇزبەي جالعاسا جاريالانىپ وتىرادى. قازىرگى ۇرپاق كەم دەگەندە جارتى عاسىر كيريلدى ۇمىتپايدى عوي، ەندەشە ورىس جازۋىمەن كوزىن اشقان ۇرپاق، جازبا مۇراعاتتارىمىز وقىلماي، ماقۇرىم قالامىز دەپ ۋايىمداماي-اق قويايىق.
قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى وقىلماي قالادى دەگەن دە كۇمان بار. ونىڭ دا جاۋابىن جازۋشىنىڭ اۋزىمەن قايتارايىق. ءالىپبي ماسەلەسىنە قاتىستى ءبىر «دوڭگەلەك ۇستەل» ۇستىندە بەلگىلى جازۋشىمىز قابدەش ءجۇمادىلوۆ «وقىلاتىن شىعارما قاي الىپبيمەن جازىلسا دا وقىلادى، وقىلمايتىن شىعارما قاي الىپبيمەن جازىلسا دا وقىلمايدى» دەپ قىسقا قايىرىپ ەدى. ادەمى جاۋاپ. ەندەشە جاقسى شىعارما لاتىن الىپبيىمەن دە وقىلا بەرەتىن بولادى، تەك شىعارما جاقسى بولسىن.
ەندەشە ادەبي شىعارمالار وقىلماي قالادى دەگەن پىكىر دۇرىس ەمەس. قازىرگى كەزدە ءازىربايجاندا، وزبەكستاندا ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. ەسەسىنە اعىلشىندى جاقسى بىلەدى. اناۋ وقىلماي، مىناۋ وقىلماي قالادى دەگەن - بەر جاقتاعى جەڭىل-جەلپى سەبەپ.

-اۋىلداعى باۋىرلارىمىز قينالىپ قالماي ما؟
- «ەگەمەن قازاقستانعا» بەرگەن سۇحباتىمدا ايتتىم. اۋىلداعى قازاقتار قالاداعى قازاقتاردان بۇرىن ۇيرەنىپ الادى. اۋىل بالالارى ماتەماتيكاعا قانداي جۇيرىك؟! قالاعا كەلگەندە تەك ورىسشاعا بايلانىستى قينالۋى مۇمكىن. لاتىن تاڭباسىن ۇيرەنۋ قيىن دەگەن بەكەر اڭگىمە. ويتكەنى، ەرەسەك ادامدار ءبىر ءشايدىڭ ۇستىندە ۇيرەنىپ الادى. كەرەك دەسەڭىز، وسى كۇنگى ەرەسەك ۇرپاقتىڭ ىشىندە كەزىندە لاتىنشا وقىعاندارى بار. ارامىزداعى ءبىراز اعالارىمىز 39 جىلعا دەيىن لاتىنمەن وقىعان. قازىرگى بالالارعا لاتىن تاڭباسى مەكتەپتەن تانىس. سوندىقتان، لاتىندى ۇيرەنىپ الۋ دەگەن تۇك تە قيىن ەمەس.
قازاق حالقى لاتىنعا كوشسە، ورىستار ءبىزدى وقىماي قويادى دەگەن پىكىرگە كەلەر بولساق، ەگەر تاڭباعا قاراپ وقىر بولسا، نەگە ەلدىڭ ءبارى اعىلشىنعا شۇقشيا قالدى؟ جاسى دا، كارتەمىسى دە، ورىسى دا، قازاعى دا جاپپاي اعىلشىنعا كۇش جۇمساۋدا. تاڭباسىنا قاراپ ءتىل ۇيرەنبەسە كەرەك. بۇل جەردە مەن تاعى دا ادىستەمەگە توقتالا كەتەيىن. ورىس اعايىندار قازاق ءتىلىن شىن ىنتاسىمەن وقىسىن دەيتىن بولساق، گرامماتيكاسىز وقۋلىقتاردى قۇراستىرۋىمىز قاجەت. قازىر قازاقشا بۇلبۇلداي سايرايتىن اۋىلداعى ورىستار گرامماتيكامەن ۇيرەنگەن جوق قوي. سوندىقتان، ءبىز ءبىرىنشى كەزەكتە ادىستەمەنىڭ جۇيەسىن وزگەرتۋگە ءتيىسپىز. بەلگىلى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ ءبىر جينالىستا جاقسى ءسوز ايتقانى بار. «وقىلاتىن شىعارما قانداي تاڭبامەن جازساڭ دا، وقىلادى. وقىلمايتىن شىعارما، وقىلمايدى»، -دەدى. مىنە، ادەمى جاۋاپ.

- ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ وزىندە 2-3 جوبا بار دەيدى. سول جوبالاردىڭ تيىمدىلىگى قانشالىقتى؟
- نەگىزىندە، 2 جوبا. بىرەۋى - «ۇلتتىق جوبا» دەپ اتالادى. ول قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن قامتيدى: بارلىعى - 28 تاڭبا (نەگىزى - 26 دىبىس). قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىنىڭ سانىنا ساي. كەيبىر دىبىستاردىڭ تاڭباسىنا ۇستەمە دايەكشى قويىلادى.  ەندى، ەكىنشىسى - «ينتەرنەت جوبا». كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتاسىنان شىعاتىن جوبا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ دايەكشى قويۋ ۇلگىسى پايدالانىلادى. ءسوزدىڭ باسىنا دايەكشى قويىلعاندا ءسوز قۇرامىنداعى دىبىستار جىڭىشكە اۋەزبەن وقىلادى.
ۇلتتىق جوبا بويىنشا كومپيۋتەرگە ەنگىزۋ ءۇشىن ارنايى باعدارلاما جاساۋعا تۋرا كەلەدى. ال، ول - وتە قىمبات كورىنەدى. ينفورماتيكتەردىڭ قارسى ۋاجدەرى وسى. قارجى جەتىسپەي قالادى-مىس. تۇركى اعايىندارعا بارىپ، بايانداما جاساعاندا، ولاردىڭ بىزگە ايتقان كەڭەستەرى مىناداي: «سىزدەر لاتىنعا وتىڭىزدەر! Microsoft باعدارلامانى ءوزى ءۇشىن جاسايدى. ويتكەنى، ول ساتۋ كەرەك». ينتەرنەت-جوبا بويىنشا پەرنەتاقتاداعى تاڭبالار سول قالپىندا قالادى. تەك قانا دايەكشى قوسىلادى. سوندا باس-اياعى 22-اق تاڭبا بولىپ شىعادى. ءتىلىمىزدىڭ ءتول ۇلتتىق زاڭدىلىقتارىن پايدالانىپ، رەتتەستىرەر بولساق، ونىڭ شەشىمىن تابۋدىڭ جولى كوپ.
بۇل جوبالاردىڭ اۆتورىنىڭ ءبىرى - مەن. تاعى دا پروفەسسور نۇرگەلدى ءۋالي، كوبەي حۇسايىن  بار. وسىنداي ءبىر توپ ماماندار دايىنداپ وتىرمىز.
تاعى ءبىر وزگەشەلىك ەنگىزىپ، وزگە جوبانى ءوزىم دايىنداۋدامىن. بۇل جوبادا حالىقارالىق لاتىن تاڭبالارىمەن ۇيلەس كەلىپ قالاتىن تاڭبالاردىڭ وقىلۋىن رەتتەۋ كەرەك بولىپ وتىر. بۇل - بولاشاقتىڭ ءىسى.
بۇگىنگى كۇندە 100-دەن اسا جوبا ءتۇستى.  ولاردىڭ بارلىعى تىكەلەي پرەزيدەنتتىڭ اتىنا جولدانادى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مينيسترلىككە جىبەرەدى. مينيسترلىك ءبىزدىڭ ينستيتۋتقا، ينستيتۋت لاتىن ءالىپبيىن زەرتتەپ جۇرگەن نەگىزگى مامان رەتىندە ماعان جىبەرەدى. سول جوبا اۆتورلارىنىڭ جىبەرىپ وتىرعان ۇلكەن قاتەلىگى 42 تاڭبانى تۇگەل اۋىستىرامىز دەيدى. ولار ءبىر تاڭبانى ءبىر تاڭباعا اۋىستىرىپ، نەشە ءتۇرلى جولمەن ويلارىنا كەلگەنىن ۇسىنادى. ەملە، ەرەجەگە دە قارامايدى. ءالىپبي قۇرامى، تاڭبا سانى، كوزتانىمعا اسەرى، ادىستەمەلىك ءجونى ت.ب. جازۋ تەورياسىنا قاتىستى جايتتاردى ەسكەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. جوبالارىن ۇسىنعان اۆتورلاردىڭ ىشىندە كىم جوق دەسەڭىزشى؟! ونىڭ اراسىندا اكادەميك تە، قۇرىلىسشى دا بار.
جوبا اۆتورلارىنىڭ ىشىندە پاتەنت الىپ، جاساعان جوبالارىنا وزدەرىنىڭ اتىن قويىپ، دۇركىرەتىپ، جالاۋلاتىپ جۇرگەندەر قانشاما؟! ولاردىڭ ىشىندە ءسوز تۇسىنەتىندەرى دە، تۇسىنبەيتىندەرى دە بار. داۋ-جانجال شىعاراتىندارى دا كەزدەسەدى. وسىدان 5-6 جىل بۇرىن ساناعانىمدا 80-نەن استام جوبا ەدى، قازىر 100-ءدىڭ ۇستىنە شىقتى.
وزبەك، تۇرىكمەن، ءازىربايجاندار اسىعىپ ءوتتى لاتىنعا. ورىستاردىڭ ىقپالىنان تەزىرەك قۇتىلۋ ءۇشىن اپاي-توپاي ءوتتى دە كەتتى. كوپ نارسەنى ەسكەرمەدى. قازىر ولار قايتادان وتكەنگە شەگىنىس جاساپ، شيكى تۇستارىن قايتا جوندەۋدە. ءبىز اسىقپاي، اپتىقپاي، عىلىمي شەشىم قابىلدادىق. نەگىزىندە، ءبىز عىلىمي شەشىمى دۇرىس ءالىپبي دايىنداپ جاتىرمىز.
ءۇشىنشى جوبا دەگەن ماسەلەدەن شىعادى. ول -ورىس ءتىلدى ماماندارىمىزدىڭ جوباسى. ءبىزدىڭ «مىي» دەگەن ءسوزىمىز ولاردا «مي» دەپ جازىلادى. وسىلايشا ءسوزدىڭ اۋەزى وزگەرىپ كەتكەن. ءوزىم ستۋدەنتتەرگە ساباق بەرەمىن. ءدارىس بارىسىندا ادەيى «مي» دەپ جازىپ قويامىن. ءبارى «مي» دەپ وقيدى. «مىي» دەپ ايتۋ قالدى قازىر. مۇنداي كەرەعارلىق ءتىلدى بۇزىپ جىبەرەدى. مەن ءتىلدىڭ قۇرىلىمى مەن اۋەزىن بۇزىپ بارا جاتقان ءبىر-اق مىسال كەلتىرىپ وتىرمىن.
اۋىل ساۋاتسىز قالادى دەپ كەمسىتۋدىڭ دە كەرەگى جوق، اۋىل قالاداعى ءسىز بەن بىزدەن بۇرىن ۇيرەنىپ الادى. كومپيۋتەردىڭ تاپشىلىعىن العا تارتىپ تا كەرەگى جوق. وسىدان بار بولعانى بەس-التى جىل بۇرىن ءوزىمىز ۇركە قارايتىن كومپيۋتەرىمىز بۇگىندە بالالاردىڭ ويىنشىعىنا اينالىپ كەتكەن جوق پا؟ ءانى-ءمىنى دەگەنشە اۋىل كوركىنىڭ ءبىرى كومپيۋتەر بولادى.
ەرتەڭگى كۇنى ساياسي شەشىم قابىلداناتىن بولسا، جوبالاردىڭ ءبارى جاريالانىپ، تالقىعا تۇسەتىن بولادى.

- ينستيتۋتتىڭ الداعى ۋاقىتقا جوسپارلارى قانداي؟
- ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا الداعى كۇزدە 50 جىل تولايىن دەپ وتىر. قازىر عىلىمعا، ونىڭ ىشىندە قوعامدىق عىلىمدارعا ۇلكەن كوڭىل بولىنۋدە. ءتىلدى دامىتۋ باعدارلاماسى قابىلدانعالى جاتىر عوي. قوعامدىق عىلىمداردىڭ ىشىندە تاريح، ەكونوميكا، ەتنوگرافيا، ادەبيەت، ت.ب. ينستيتۋتتار بار.
قازىرگى جاعداي سونىڭ كوپشىلىگىنە ءتان جاعداي. ايلىق از. جاس عالىمداردىڭ ءۇيى جوق. ءبىلىمدى جاس ماماندار ايلىعىنىڭ ازدىعىنان، بىزدەن قاشقاقتاپ، قارجىسى كوپ جۇمىسقا مويىن بۇرۋدا. ءتىپتى، پروفەسسورلار دا ورىن سۋىتىپ جاتادى. وسىنداي قيىنشىلىقتار بار.
دۇنيەجۇزىندە قازاق ءتىلىن زەرتتەيتىن ينستيتۋت بىرەۋ-اق قوي. ءتۇبى ينستيتۋتتىڭ جاعدايى جامان بولمايدى. ينستيتۋتىمىزدا 10 شاقتى ءبولىم بار. ءار بولىمدە 4-5-تەن ادام بار. بۇرىن 7-8-دەن بولاتىن ەدى. قىسقارىپ، قالعانى وسى. تىرلىك ىستەپ جاتىرمىز. تىرشىلىك باردا، ناتيجە بولادى دەگەن سەنىمىمىز كامىل. مەملەكەت ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىن ساياسات ءۇشىن بولسا دا ۇستايدى عوي.

-ءتىل بىلىمىندەگى تولعاعى جەتكەن ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن نەگە شەشپەيدى؟ قاۋقارسىز با؟
- ينستيتۋت تازا عىلىمي-تەوريالىق ەڭبەكپەن شۇعىلدانادى. سوندىقتان دا دايىن ەڭبەكتەر كوپشىلىكتىڭ قولىنا جەتە بەرمەيدى دە، كوپشىلىك وقىمايدى. سوسىن ول جاپپاي جۇرتشىلىققا قاجەت تە ەمەس. مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە، جوو-نىڭ وقىتۋشىلارىنا، ارنايى مينيسترلىكتىڭ ماماندارىنا، ستۋدەنتتەرگە، ماگيستر، دوكتورانتتارعا اسا قاجەت.
«ينستيتۋت تۇك تە بىتىرمەۋدە» دەگەن جاڭساق ايتىلىپ جۇرگەن پىكىر بار. قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ 15 تومدىق تۇسىندىرمە سوزدىگىنىڭ سوڭعى 2 تومى عانا قالدى شىقپاعان. وسى سوزدىكتى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنان باسقا قاي مەكەمە جاساي الار ەدى؟ باسقا ەشبىر مەكەمەنىڭ قولىنان كەلمەيدى.  باسىندا 120 000 ءسوز دەپ جوسپارلاعانبىز. كەيىننەن 150 000 ءسوز بولدى. بۇل ءبىر عانا ءبىزدىڭ ينستيتۋتتىڭ قولىنان كەلەتىن نارسە. قازاقتىڭ 50 000 ءسوزى ەنگىزىلگەن ورفوەپيالىق، ورفوگرافيالىق سوزدىكتەرى، جەر-سۋ اتاۋلارى مەن قازاق ەسىمدەرىنىڭ انىقتاعىشى، ت.ب. پالەنباي باسپا تاباق بولىپ شىعىپ جاتىر. بۇل سوزدىكتەردى ۋنيۆەرسيتەتتەر، مينيسترلىكتەر، وزگە اكىمشىلىكتەر دايىنداي المايدى. تىزە بەرسەك، كوپ. ءبىز ءتىلدىڭ ىرگەلى ماسەلەلەرىن شەشەمىز. ءبىر جەردە جيىن بولىپ جاتسا، مىنبەرگە نەمەسە الاڭعا ايقايلاي الا جۇگىرمەيمىز. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز ەمەس بۇل. ونىمەن قوعام قايراتكەرلەرى، ساياساتتانۋشىلار اينالىسسىن.
مەن بەرگى بەتىندەگى ەڭبەكتەردى عانا ايتىپ وتىرمىن. جاپپاي قاراستىرساق، ول - قىرۋار ەڭبەك.

- ال ينستيتۋتتا ءتىلدىڭ الەۋمەتتىك جاعى قالاي قاراستىرىلۋدا؟ الەۋمەتتىك-لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ جاتىر ما؟ ءتىلدىڭ قوعامدىق قىزمەتى عىلىمي نەگىزدەلدى مە؟
- بىزدە كەزىندە سونداي زەرتتەۋمەن اينالىساتىن ءبولىم بولعان. قيىندىقتارعا بايلانىستى ءبىراز بولىمدەر جابىلىپ قالدى. الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا ءبولىمى بىلتىر عانا اشىلىپ، ارنايى ماماندار الىنىپ جاتىر. ءتىل ماماندارىنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسى ءوز الدىنا. ونىڭ سىرتىندا ءتىل ۇيرەتۋ ماسەلەسى قولعا الىنىپ جاتىر. مەنىڭ الگىندە توقتالىپ كەتكەن ادىستەمەم دە وسىعان سايادى. ءبىزدىڭ تىكەلەي مىندەتىمىز بولماسا دا، وسىنى جاساپ وتىرمىز. ونىڭ ۇستىنە قازاقشا-ورىسشا-اعىلشىنشا، اعىلشىنشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىكتەر، تەرميندەر سوزدىگى، قوعامدىق عىلىمدار تەرميندەر سوزدىگى سياقتى ەڭبەكتەردىڭ بارلىعى ءتىلىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن كەڭەيتۋدىڭ، ەل اراسىنا شىعارۋدىڭ امالدارى بولىپ تابىلادى. قايسىبىر باق بەتىنەن، ەفيردەن ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ ماقالالارى تۇسكەن ەمەس. ماسەلەنىڭ الەۋمەتتىك جاعىن دا، ادىستەمەلىك جاعىن دا، عىلىمي تۇسىن دا  قاراستىرۋدامىز. ءوزىمىزدىڭ «ءتىلتانىم» دەگەن عىلىمي جۋرنالىمىز بار. «انا تىلىنە» بارىپ، ءوزىڭنىڭ عىلىمي ماقالاڭدى بەرە المايسىڭ عوي. سوندىقتان، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ جاعداياتىن ءسال باسقاشا قاراۋ كەرەك. ول الاڭعا ۋلاپ-شۋلاپ شىعا كەلەتىن قوعامدىق قوزعالىس ەمەس. قايتالاپ ايتامىن، ءبىز وندايدان الشاقپىز.

- ءسوز سوڭىندا نە الىپ-قوسارىڭىز بار؟
- مەن ارۋاقىتتا ءبىر-اق نارسەگە قارسىمىن. «قازاق ءتىلى قۇرىپ بارادى، جاعدايى ناشار، مەملەكەتتىك ءتىل قىزمەتىن اتقارا الماۋدا» دەگەن ىسپەتتى پىكىرلەردەن ەستىگەن قۇلاق تالادى. ءيا، مەملەكەتتىك ءتىل قىزمەتىن تولىقتاي اتقارا الماي جاتقانى راس. ونى مەنسىز دە ءوزىڭ ءبارىن ءبىلىپ وتىرسىڭ. ءبىز كەزىندە ابدەن قاتىپ قالعان، ءوزىنىڭ توتاليتارلىق زاڭدىلىعى بار ەل بولدىق. حالىق تا سوعان ابدەن بوي ۇيرەتتى. قازىر مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ بارلىعىندا دەرلىك ءورىستىلدى قازاقتار وتىر عوي. جاپ-جاس جىگىتتەر. شەتىنەن «شالاقازاقتار». ولاردى كەمسىتكەنىمىز ەمەس، قازاق تىلىنە شورقاق ەكەندەرى ايدان انىق قوي. تىپتەن، بىلمەيتىندەرى دە جەتىپ ارتىلادى. ولار ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ - ۇلكەن كەدەرگى بولىپ ەسەپتەلەدى. قازاق تىلىنە كەدەرگى ورىستاردان ەمەس، بيلىكتەگى تۋعان ءتىلىن تانىمايتىن جاپ-جاس جىگىتتەردەن كەلىپ وتىر. ويتكەنى، ولاردىڭ قىزمەتتىك وسۋگە مۇمكىندىكتەرى جەتەرلىك. ال اۋىلدىڭ جاسى ونىڭ ءبىر پۇشپاعىنا دا جەتە الماۋدا. بۇعان ەشكىمنىڭ داۋى بولماسىن، ويتكەنى، بۇل - اقيقات شىندىق. مۇنىڭ ءبارى بىرتە-بىرتە ورنىنا تۇسەدى.
ورىس اعايىنداردىڭ قازاق تىلىنە دەگەن قۇلقى تاسىپ تۇرماعانى بەلگىلى. بىراق قازاق ءتىلىن ۇيرەنە الماۋدىڭ باستى سەبەبى باسقادا. ول - ورىس اعايىندارعا ۇسىنىپ وتىرعان ادىستەمەلەرىمىز بەن وقۋلىقتارىمىز. ازىرگە ءبىز وزگە ۇلت وكىلدەرىن قازاق تىلىندە سويلەۋگە ەمەس، ولارعا قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق ەرەجەلەرىن جاتتاتىپ الەك بولىپ جاتىرمىز. ەگەر ءبىز قازاق تىلىندە سويلەۋدىڭ ادىستەمەسى مەن وقۋلىقتارىن دۇرىستاپ ۇسىنا الساق، وندا، ءسوز جوق، ناتيجە باسقا بولعان بولار ەدى. وكىنىشكە قاراي، ازىرگە ولاي بولماي وتىر.
ال، لاتىن ءالىپبيى ۇلت ارازدىعىن تۋدىرادى دەگەننىڭ تىپتەن ءجونى جوق. ۇلت تاتۋلىعى مەن ۇلت ارازدىعى جازۋعا ەمەس، تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ بابىنا بايلانىستى. جازۋى تۇگىل، ءتىلى ءبىر حالىقتاردىڭ ءوز ارا قىرقىسىپ جاتقانىن كورمەي وتىرعان جوقپىز عوي. ەندەشە ۇلىستار تاتۋلىعى مەملەكەت ساياساتىنا بايلانىستى. ەلىمىزدىڭ ەسەلى دامۋ قارقىنى مەن ورنىقتى ۇلت ساياساتى كىمگە دە بولسا ايان. تۇرمىس-تىرشىلىك مۇددەسى قازاقستانعا قاراپ تۇرسا، ەشبىر ۇلت-ۇلىس ونىڭ جازۋىنا وكپەلەپ تەرىس اينالمايدى.
جۇنىسبەك ءالىمحان،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Cۇحباتتاسقان ءمولدىر كەنجەباي

www.mtdi.kz سايتى