نواھ ءحاراريدىڭ «سانالى ادام»: ادامزاتتىڭ قىسقاشا تاريحى» اتتى كىتابىن وقي وتىرىپ اۆتوردىڭ توڭكەرىسشىل كوزقاراستارى مەن ەرەكشە قابىلەتىنە ءتانتى بولاسىڭ. ماتىندە وقيعالار جەلىسى حرونولوگيالىق تارتىپپەن شەبەر قيۋلاسىپ سونى پىكىرلەرى تەرەڭ پايىممەن ادىپتەلگەن. ءحاراريدىڭ بەينەلى ءتىلى ەجەلگى ادامدار قاۋىمىن ءباز-ءبىر قالپىندا كوز الدىڭا اكەلىپ وي يىرىمدەرىمەن الىسقا جەتەلەيدى.

الايدا قۇبىلاسى دارۆينيزم ىلىمىنە باعىتتالعان ءماتىن جولدارىن وقىعان سايىن پاراللەل قارسى ۇيقاستار وي تاقتاسىندا تىزبەكتەلە بەردى. ءدال سولاي كەزىندە ينتەللەكتۋالدى ورتادا ءوزىن توڭىرەكتەگەن ويلارمەن كەلىسپەگەن يبن رۋشد «تەرىستەۋدى تەرىستەۋ» ەڭبەگىن قولعا العان ەدى.      

ەجەلگى ادامداردىڭ جاڭا مەكەندەردى قونىستانۋ جورىعىنىڭ باستى جولسەرىگى رەتىندە ونىڭ اش قۇرساعى مەن تابەتىن الدىڭعى قاتارعا قويامىز. ازىق ىزدەۋ جولىندا كەزىككەن جىرتقىش اڭ-قۇستان، مەنشىك قۇقى جولىندا سەبەزگىلەپ ويانعان «مەنىكى» سەزىمى تۋدىرعان ءوزى سەكىلدىلەرمەن جاۋلاسىپ قالۋ قورقىنىشى، تۇپتەپ كەلگەندە جەكە باسىنا تونەتىن قاۋىپ ۇرەيى كۇردەلى الەۋمەتتىك قۇرىلىمدارعا بىرىگىپ، قاۋىمداسا ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەدى. قاۋىمدىق قۇرىلىس الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى تۋىنداتىپ وتباسى ينستيتۋتىنىڭ بەرىك ىرگەسىن قالادى. ال اجال الدىنداعى دارمەنسىزدىك مارتەبەلى سەزىمدەردى وياتتى.

العاش ادام اتانىڭ ۇرپاقتارى قابىل باۋىرى ابىلدى ءىشىن ورتەگەن قىزعانىش سەزىمىنىڭ بۋىمەن ۇرىپ ءولتىرىپ قاندىقول اتانعالى بىرنەشە مىڭجىلدىقتار ءوتىپ ۇلگەردى. ادامزاتتىڭ دامۋ تاريحىندا وسى قيسسا ءدىن  قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۋاعىزىندا العاش قان توگىلگەن وقيعا رەتىندە باياندالادا. سول زاماتتا باۋىرىنىڭ جانسىز كەۋدەسىن قايدا جاسىرارىن بىلمەي الاسۇرعان قابىل جەمتىگىن جەرگە كومگەن قارعانىڭ ارەكەتىن قايتالاپ باۋىرىنىڭ دەنەسىن جەرگە جاسىراتىنى جايىنداعى قيسسا كەڭ تارالعان. جەر بەتىنە جاماندىق اتاۋلىنىڭ دانەگى سەبىلگەن وسى كەز ادام ىشىندەگى اپجىلاندى وياتقانىمەن بىرگە ونىڭ سانا دەڭگەيىنىڭ پەردەسىندە جۇلقي اشىپ تاستامادىما. بۇل ءجايت تەك اقىل-وي تومەندىگىنە عانا مەڭزەمەيدى سونىمەن بىرگە بولمىسقا ءۇڭىلۋ، تىرشىلىكتى تۇسىنۋگە جاسالعان العاش قادام ەدى دەپ پايىمداي الامىز. ادامزات دامۋ تاريحىن ءدىني فيلوسوفيا سالعان بەلدىك بويىمەن تاراتاتىن بولساق ءدال وسى ءجايت جالپى ادامزات اقىل-ويى نەشە مىڭ ەۆوليۋتسيادان ءوتىپ بۇگىنگى بيىگىنە جەتكەندىگىن ايشىقتاپ تۇر ەمەس پە. ءبىزدىڭ ون ءبىر جىلدىق وقۋ باعدارلاماسى، ودان كەيىنگى باكالاۆر دارەجەسى ءۇشىن تەر توگۋىمىز جالپى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى سايىپ كەلگەندە ءتۇپ تۇقياننان بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى جيناقتالعان ءىلىم-ءبىلىمنىڭ قالىڭ قويماسىن الدىمىزعا جايىپ سالىپ تۇرعان جوق پا؟ ميىمىزداعى قىرتىستاردىڭ قاتپارلانا تۇسكەندىگى ءۇشىن ارعى اتا-بابالارىمىزعا قارىزدار ەكەندىگىمىزدى ءبىر ساتكە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. بۇل بەينەلى تۇردە ەستافەتا ويىنىن ەسكە سالادى. قۇرامى بىرنەشە ادامنان تۇراتىن ەكى توپ بايگە سىزىعىنا دەيىن وزىنە بەلگىلەپ بەرگەن شەڭبەردەن شىقپاستان ءبىر-ءبىرىنىڭ قولىنان العان دوپپەن مارە سىزىعىنا دەيىن ۇمتىلۋشى ەدى عوي. ادامزات اقىل-ويىنىڭ دامۋ تاريحىدا بىرنەشە كەزەڭنەن ءوتىپ قوردالانعان ءبىلىمنىڭ، تاجىريبەنىڭ ارقاسىندا قورشاعان ورتانى يگەرۋى دە تەرەڭدەي ءتۇستى. كۇندەلىكتى تۇرمىستا تۋىنداعان ماسەلەلەر ءوزىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن ىزدەۋگە جول اشىپ بەيتانىس جەرلەردى مەڭگەرۋگە يتەرمەلەدى. ادامدى العا جەتەلەگەن نەگىزگى فاكتور ونىڭ اسقازانى بولدى. قارنى اشقاندا قويارعا جەر تاپپاي قول سوزىم جەردەگى جەۋگە كەلەرلىك جەمىس اتاۋلىنى قىلعىتا وتىرىپ ءوزىنىڭ وزەن جاعالاي بىرنەشە شاقىرىمدى ارتتا قالدىرعانىن سەزبەي دە قالدى. وسىلايشا كەڭ القاپتار مەن جازىقتار ارتتا قالا بەردى. جەمىس اعاشىنداعى قولجەتپەس جەردە وسكەن وسكىندى ءتۇسىرۋ ءۇشىن العاش قولدانىلعان تال شىبىقتارى كەيىن ەپتى قولدا جان-جانۋاردان قورعانۋ ءۇشىن قاجەتتى قارۋعا اينالىپ ۇلگەردى. ادام اتادان تاراعان ۇرپاق ءوسىپ-ونەم دەگەنشە دە مىڭجىلدىقتار ءوتىپ جاتتى. قاۋىمداعى ادام سانىنىڭ ءوسۋى، «اسقازان» سۇرانىسىنىڭ ارتۋى جاڭاشا ماسەلەلەردى تۋىنداتتى. بوس قۇرساق جاڭا بەلەستەردى باعىندىرۋعا يتەرمەلەپ تەرىمشىلىك پەن قوسا اڭشىلىق قاسيەتتەرگە ەپتەيلى ادام ساناتتارىن العا شىعاردى. تۇرمىس تۋدىرعان كاسىپتىڭ بەرەرى كوپ ەدى. اۋلانعان جەمتىك قاۋىمنىڭ تابەتىن قاناعاتتاندىرا وتىرىپ كەزەكتى جاڭا مىندەتتەر لەگىن العا تارتتى. وزەن-كول جاعالاعان العاشقى ادام وكىلدەرى كەزىككەن جانۋاردى قۋىپ كەلىپ كەتكەندە ايدالاعا شىعانداپ شىعىپ ءىز شالۋ ادىسىنە داعدىلانا باستادى. ءسويتىپ دالا كەزىپ ءجۇرىپ بەلگىلى ءبىر مەكەننىڭ اۋماعىن جادىنا ساقتاي وتىرىپ ايسىز تۇندە جول تاۋىپ جۇرە الاتىن جاعدايدا جەتتى. وسى ۋاقىتتا ءوزى سەكىلدى اڭشىلار توبىمەن جولاي جولدارى توعىسقان جاعدايدا «مەنشىك» سەزىمى ۋشىعىپ ءبىر-ءبىرىن قىناداي قىرۋعا ازەر بولدى. ءسىرا مەنشىك ۇعىمى وسىنداي جاعداياتتاردا تۋىنداسا كەرەك. دەگەنمەن ول كەزەڭدەردە بۇلشىق ەت مەنشىك قۇقىعىن انىقتايتىن ەدى. ال مەنشىك قانقاساپتىڭ باستاۋىندا قالىپ جەڭىمپاز يەگە بۇيىردى. ەجەلگى ادامداردان ادىلەتتىلىك جايىندا سۇرار بولساڭ كۇشكە نەگىزدەلگەن ءپالساپاسىن سوعارى انىق قوي. ورتا عاسىرلارداعى ادىلەتتىلىك قانعا-قان زاڭدىلىعى ارقىلى سيپاتتالدى. كاپيتاليست ءۇشىن ادىلەتتىلىك مەنشىگىنە قول سۇقپاۋشىلىق دەپ ءتۇسىنۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ كۇنىمىزدە قۇقىقتىق مەملەكەتتە بارلىعى زاڭ شەڭبەرىندە عانا شەشىمىن تابادى. ايتسەدە كۇش كورسەتىپ قالۋ فاكتورلارىندا جيە كەزدەستىرۋگە بولادى. ونى ارعى تەگىمىزگە تارتىپ تۋعان تابيعيلىعىمىزدان كورەمىز.

العاشقى ادام ءۇشىن وزەن بويى تەك تىرشىلىكتىڭ كوزى عانا بولىپ قويماي جاڭا گەوگرافيالىق مەكەندەردى اشۋ جولىنداعى العىشارتتاردىڭ ءبىرى بولدى. اعىن-سۋدىڭ وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي باعىتتالۋى قونىستانۋ ءۇردىسىن انىقتاپ وتىردى. الىستان مۇنارتىپ كورىنگەن كوكجيەك ەجەلگى ادامداردى تامساندىرا اقىل-ويىن الىسقا جەتەلەگەندە شىعار. استاتوك جەمىس-جيدەكتەر مەن ءتۇس اۋا سۋسىنداۋ ءۇشىن سۋاتتارعا قۇلايتىن جانۋارلار ءۇيىرى وزەن-كولدەردىڭ ماڭىزدىلىعىن ارتتى. ونىڭ ۇستىنە كەزىگەتىن جىرتقىش اڭدار الەۋمەتتىك قۇرىلىمنىڭ وزەگىن بۇرىنعىدان الدەقايدا كۇردەلەندىرە ءتۇستى. مەنشىكتەن تۋىنداعان جانجال مەن جىرتقىش اڭداردان قورعانۋ ءوزارا بىتىراڭقى الەۋمەتتىك جۇيەنى قاۋىمداسا ءومىر سۇرۋگە ۇيرەتتى. سىرتقى جاۋلاردان قورعانۋ قاۋىمنىڭ تىرشىلىگىن جالعاستىرا وتىرىپ ءوزىن ساقتاپ قالۋداعى باستى ماسەلەگە اينالدى. قاتال ءارى وزگەرمەلى ورتادا جان ساقتاپ قالۋ سەزىمى بىرتىندەپ الەۋمەتتىك قاتىناستارعا سەبەپكەر بولدى دا ول ۇجىمدىق ساناعا نەگىز قالادى. ال ول بولسا قاۋىم ىشىندەگى ساتىلى-يەرارحيالى تىزبەكتى دۇنيەگە اكەلدى.

جەر بەتىندەگى ادام قاڭقا سۇيەكتەرىنىڭ ءار جەردەن تابىلۋى ولاردىڭ جاس شاماسىن انىقتاۋدى كەيىنگە شەگەرە بەرەدى. قازىرگى عىلىم بەكىتكەن ەرتە پالەوليت داۋىرىنە دەيىندە ادامزاتتىڭ العاشقى وكىلدەرىنىڭ جەر باسۋى مۇمكىن عوي. بۇل سالادا تابىلعان ارتەفاكتتاردى جۇيەلەپ تىزىمدەيتىن ورتالىق جۇمىستارى ءالى دە باياۋ. سەبەبى ءار ەلدىڭ عىلىمي مەنشىككە دەگەن وتكىر تالاپتارى مەن يميدجدىك جوبالارى ادام بالاسىنىڭ جەر بەتىندەگى جاسىن ءدال انىقتاۋعا كەدەرگى بولۋى دا كادىك. سول سەبەپتى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى مىڭجىلدىقتار تاريحى ءالى بىرنەشە ەسە جازىلاتىنىنا كۇمانىم جوق. ءبىر نارسە ايقىن. العاشقى وكىل شىعىس جەرىندە تىرشىلىك قۇرىپ ونىڭ ءزاۋزاتتارى باتىسقا قاراي اۋا جايىلعاندىعى. سەبەبى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنان بولەك شىعىستا اشىلعان العاشقى وركەنيەت ورىندارى عالىمداردى وسى تۇجىرىم توڭىرەگىندە توپتاسۋعا ماجبۇرلەدى. تيگر مەن ەۆفرات قوس وزەن ارالىعىن ءجايلاپ تۇڭعىش مەملەكەت قۇرعان شۋمەرلەر وزىنە دەيىن جيناقتالعان ءىلىم-ءبىلىم ارقاسىندا ءبىر ورتالىقتان باعىناتىن ەل بولا ءبىلدى. ال ەگيپەت پيراميدالارى سول ءداۋىر ادامدارىنىڭ عىلىمدا العا وزىپ ساۋلەت ونەرىنىڭ تاڭعاجايىپ ۇلگىلەرىن دۇنيەگە اكەلگەندىگىن بار عالامعا جار سالۋدا.

عىلىمي ورتادا ەجەلگى ادامداردىڭ «جابايىلىعى» تۋرالى قوزدىرعىشتار ءجيى-ءجيى باس كوتەرىپ گيپوتەزاعا اينالۋدىڭ شاق الدىندا تۇر. ەندىگى جويقىن اقپاراتتىق شابۋىل الدىندا دارمەنسىزدىك تانىتقالى تۇرعان سانالى ادام تەورياسى جان ساقتاۋ بولىمىنەن بىراق شىقپاسا بولعانى. شىن مانىسىندە ءتۇر-تۇرپاتى جابايى كورىنگەن ادامنىڭ جان-دۇنيەسىدە جابايى بولدىما.  وسى ساۋال كوز الدىڭدا كولدەنەڭدەپ جاڭا مىندەتتەر جۇكتەيدى. ول ءۇشىن ءوزىڭدى مىڭداعان جىلدارعا كەيىنگە تاستاپ جاپان تۇزدە شىبىن جاننىڭ قامى ءۇشىن العاشقى قادامىڭدى نەدەن باستايتىندىعىڭا وي جۇگىرتىپ كورشى؟ بارشا تىرشىلىكتىڭ باستاۋى سۋى بار جەردى ىزدەپ كەتەر ەدىڭىز عوي. قاتتى قارنىڭ اشسا ءشوپ-شالامعا قاراماي قىلعىتا وتىرىپ دالا بۇلدىرگەنى مەن جيدە اعاشىن ىزدەپ جان ساۋعالاۋدى ويلايسىڭ. قارنىڭ قاناعات تاپپاسا جول ءۇستى قويان، كيىك ءىزىن شالىپ تاعى ءبىراز ۋاقىتىڭ زىمىراي شىققانىن سەزبەي قالاسىڭ. ايتەۋىر اقىرىندا ايدالادا جاڭا تولدەگەن كيىك لاعىن وپ-وڭاي ۇستاپ الىپ ەندى بورشالايىن دەسەڭىز سويۋعا قۇرالىڭىز جوق. قايتپەك كەرەك؟ ارينە كەسكىنى كەلىسكەن تاستى قۇرال رەتىندە پايدالانىپ الگى ولجاڭدى تاعام ەتىپ ازىرلەۋگە قام جاسايسىڭ. ايدالادا ساقال-مۇرت، شاشىڭ جەلبىرەي ءوسىپ، دەنەڭدى تۇك باسقان كەيىپتە كيىكتىڭ ءتولىن باۋىزداپ وتىرعان ساتىڭىزدە قازىرگى زامانداسىڭىز ۇستىڭىزدەن تۇسسە ءسىز جايىنداعى العاشقى ويى قالاي ءوربيتىنى ايتپاسادا تۇسىنىكتى شىعار. كوپ نارسەگە بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن قاراپ دۇرىس ۇڭىلە الماي جۇرگەنىمىزدە سودان بولار.

ەڭبەك قۇرالدارى جاسالعان ماتەريال نەگىزدەرىنە قاراپ داۋىرلەردى (پالەوليت، مەزوليت، نەوليت) حرونولوگيالىق شەكارالارعا ءبولىپ قاراۋ ولاردى ۇباق-شۇباق ءبىرتۇتاس كەزەڭدەر دەگەن وي ەلەس بەرەدى. ەجەلگى ادامداردىڭ اقىل-ويى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن باياۋ دامىعانى بەلگىلى. ءبىر-ءبىرىنىڭ اراسىن مىڭداعان شاقىرىمدار ءبولىپ تۇرعان قاۋىمداردا اقپارات الماسۋ باياۋ جۇرگەن ەدى. ءبىرىنىڭ تۇرمىستاعى ىلگەرىلەۋشىلىگى ەكىنشىسىنە جەتەم دەگەنشە ونداعان ءتىپتى جۇزدەگەن جىلدار ارا سالدى. ماسەلەن تاۋ بوكتەرلەرىن مەكەندەگەن ەجەلگى ادامدار تاستىڭ قۇرامىنداعى ەرىتىندىلەردى ءوزىنىڭ جازىق دالانى مەكەندەگەن زامانداستارىنا قاراعاندا ەرتە ءبىلىپ مەڭگەرگەن. ءسويتىپ قۇرامى مىس پەن قالايىنىڭ قوسىندىسىنان تۇراتىن قولا ءداۋىرى ساحناعا شىعىپ جۇزجىلدىقتارعا سوزىلدى. جەردىڭ ءبىر ەندىگىندە قولادان تۇرمىستىق بۇيىمدار مەن قارۋ-جاراق ءوندىرىپ جاتقاندا كەلەسى ءبىر قياندا تاستان جاسالعان قارۋ-جاراق اسىنعان ادامدار كۇنەلتىپ جاتتى. بوتاي تۇراعىنان تابىلعان جىلقىنىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىنە قاراپ عالىمدار العاش اتتىڭ قولعا ۇيرەتىلگەن جەرى قازاقستان دەپ تۇجىرىم جاساۋدا. قالاي بولعاندا دا بۇل قازاقستان جەرىن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ اراسىندا جىلدام بايلانىس ورناتۋعا جول اشقان وقيعا بولدى. ال جەزقازعان وڭىرىنەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە قولا داۋىرىنە جاتاتىن ۇستاحانا ورىندارىنىڭ تابىلۋى وسىعان دەيىن قالىپتاسقان ستەريوتيپتەردىڭ كۇلىن اسپانعا شىعاردى.

العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس ادامدارىنىڭ ساناسىنا ەنۋگە تىرىسۋ تەك ولار قالدىرعان زاتتاي جابدىقتار مەن بەينەلى مۇسىندەرى ارقىلى عانا مۇمكىن. جورامالداردان قۇرالعان پايىمدار جاساۋ نىسانانىڭ وندىق جۇيەسىن قاق ورتاسىنا كوزدەگەنمەن قيىستاۋ كەتەتىن تاجىريبەسى ورتانقول ساداقشىنىڭ ءىسى سەكىلدى. ونى مويىنداۋ كەرەك...

نۇرعيسا كءوشەروۆ  

Abai.kz