ء(ازىل اڭگىمە)

...ەسىكتىڭ الدىندا اياعىمدى ايقاستىرىپ، ايدالاعا قاراپ ويلانىپ وتىرسام، گوزالدىڭ كەتىك بالاسى جەتىپ كەلدى. 

–اعا، ءسىزدى كوكەم شاقىرىپ جاتىر! – دەدى تاناۋى دەلديىپ. تىكسىنىپ قالدىم.

–ماس پا؟

–ساۋ.

–ۇيدە كىم بار؟

–اڭكىش كوكەم ەكەۋى شاي ءىشىپ وتىر.

تۋاسى، گوزالدان اۋلاق جۇرگەن ابزال. اكەسى - جەزدەمىز، ەلدى شۋلاتقان ءدايىس ەدى. «قاسقادان - توبەل تۋادى، قوتىردان - قىرشاڭقى تۋادى» دەگەندەي، بۇل دا كوكسوققاننىڭ ءبىرى. اششى سۋدان قوتارىپ، «قۋانىشتى» كەلە جاتسا، بەرەكەڭدى بەس تيىن ەتەدى. باۋىرمالدىق تانىتىپ، بەتىڭە اۋزىن الا ۇمتىلادى. سىلەكەيلەپ، سىلىكپەڭدى شىعارادى. تاناۋىنان دا بىردەمەلەر تامىپ كەتە مە-اۋ، قايدام، ايتەۋىر، قۇتىلا الماي دىڭكەڭ قۇريدى. اتىن ەستىگەننەن قاراداي شوشىپ وتىرعانىم سوندىقتان. «شاقىرعان جەردەن قالما» دەگەن قاعيدا باسىما قاڭعىپ كەلە قالدى دا، سۇيرەتىلىپ ورنىمنان تۇردىم. ۇيىنە كىرىپ بارسام، اڭكىش ەكەۋى شىنىندا جايباراقات شاي ءىشىپ وتىر، كادىمگى دەنى ساۋ ادامدار سەكىلدى. مەنى كورىپ، گوزال:

–ناعاشەكە، تورگە شىق،– دەپ ارى قاراي قوپارىلا قۇلادى. بۇل دا بولسا ءىلتيپاتى شىعار دەپ ءىشىم جىلىعانمەن، سەسكەنىسىم دە شەكارادا تۇر.  ءتۇرى جامان الباستىنىڭ. وتىرىسىن قاراشى، شوككەن تۇيە سەكىلدى. باس دەگەنىڭ اناۋ - بۇجىر - بۇجىر تاۋدان قۇلاعان قويتاستاي. ايتاباقتاي بەتى مىناۋ - ۇساق مال ءجۇرىپ وتكەن قاتقاقتاي، ويدىم - ويدىم، جىرا - جىرا  بىجىناعان بىردەڭە. كەپتىرىپ قويعان تەرى سەكىلدى ەكى جاعىندا ەربيىپ تۇرعانى قۇلاعى بولۋى كەرەك. ماڭدايىن جارىپ شىعىپ، ءبىر جاعىنا ويىسا قۇلاعان مۇرنى اۋىز دەگەن اپانىنا ەنتەلەي ءتونىپ تۇر. و توبا! وسى پوشىمىنا سايكەسسىز ەبەدەيسىز تەسىلە سالعان كىشكەنە كوزى تاس قاراڭعىدا ۇزاقتان كورىنگەن جارىقتاي قيمىلسىز جىلتىراعاندا، زارەڭ ۇشادى. ءۇستى - باسىنا قاپ جاۋىپ، بەت اۋماعى تۇسىن توسىن جۇرتقا كورسەتە قالسا، «بۇل قانداي جانۋار؟!» – دەپ كىم بولسا دا شوشىنار ەدى. ەكى-ءۇش كۇنگە دەيىن جايسىز ءتۇس كورۋى دە مۇمكىن.  ۇسقىنىنىڭ ۇزىن ىرعاسى وسىنداي.

مىنەزى مە؟ ايتپا! اسىر - تاسىر، سويقان -سودىردىڭ ناعىز ءوزى. «باسىڭدى قىرت كەسىپ الىپ، وزىڭمەن - ءوزىڭدى سويلەستىرىپ قويايىن با؟ – دەپ وتتاپ، قولىن وراقشا ءيىپ، ولاي -بۇلاي سەرمەگەندە تاجال تاقالعان شىعار دەرسىز. وسىنداي قىلىعىنىڭ «راحاتىن» ءوزى دە، وزگەلەر دە تالاي كوردى-اۋ. «قىرت كەسەم پەرى» دەگەن جاناماسى سول ادەپسىز ادەتىنەن جابىسقان بولۋى كەرەك. 

–دوستارىم! – دەدى گوزال بايسالدى داۋىسپەن. مۇنىسىنا اڭكىش ەكەۋمىز قايران قالدىق. مەن زەرىكتىم. تالايلارمەن الىستىم، تالايلارمەن سالىستىم. بىراق، ءبىر شەرىم تارقاماي قۇسا بولىپ ولەتىن بولدىم. قايتەيىن،،. وسى توتەپ بەرەدى-اۋ دەگەندى قويىپ قالسام، توڭقالاڭ اسادى. تارتىپ قالسام تالىپ قالادى. بۇل اۋماقتاعى توبەلەسكە «تابەتى» باردىڭ ءبارىن سىپىرا ساباپ، تاۋىستىم. قۇلاق شەكەمنەن قۇلاشتاي ۇرىپ، قۇرىشىن قاندىراتىن ءبىر ناقۇرىسىتىڭ شىقپاعانى ما؟ –دەپ الگى گۇرىلدەپ جايىن اۋزىن جالپىلداتىپ، جامباستاي جاتتى. «وسپاداردىڭ ويىن قاراشى! اڭگۇدىكتىڭ اڭگىمەسى قالاي-قالاي؟ اتاڭانالەت الباستى-اۋ، باسىڭنان باقانمەن ۇرماسا، جۇدىرىققا بوي بەرۋشى مە ەدىڭ. «باقا باتپاعىن ساعىنار» دەپ كوپ توبەلەسىنىڭ ءبىرىن اڭساپ وتىرعاننان ساۋ ما؟ ءار كەۋدەدە ءبىر قيال دەگەن وسى، ءا!» ءوزى پالە، ويىمىزدى تاپ باستى-اۋ، دەيمىن، ەندى گوزال جىلدام - جىلدام سويلەسىن: 

–ىرىگەن اۋىزدان شىرىگەن ءسوز شىعادى دەپ ابەس ويلاماڭدار، يت تە بولسا قۇرداسسىڭدار عوي، مەنىڭ جۇدىرىعىما شىدايتىن بىرەۋدى تابىڭدار، شەرىمدى تارقاتايىن، – دەپ مىنا پەرى ۇھىلەگەندە اۋزىنان جالىن شىققانداي بولدى. –داريانىڭ ارعى بەتىندەگى شىلقاماي دەگەن اۋىلدا سەمسەر دەگەن توبەلەسكىش بىرەۋ شىقتى دەيدى. سونىمەن مەنى ءبىر ۇشىراستىرىڭدار. سودان  قايران بولماسا، ارماندا كەتىپ ءولىپ كەتەرمىن. باسكە ءۇش اياقتى موتوتسيكلىمدى تىكتىم. سەندەر دە قۇر قالمايسىڭدار. ۋھ! – دەگەنى جالىنىشتى ەستىلدى. مىنانىڭ ويىنى ەمەس ەكەن، شىن ويى ءبىر سويقاندى باستاعالى وتىر. 

–قىرىقتان اسىپ باراسىڭ «ءبورى قارتايسا، يتكە كۇلكى بولار» دەگەن، جاستاردان تاياق جەپ، كۇلكىگە ىلىنەرسىڭ،– دەپ ساقتىق ايتپاقشى ەدىك، بالەگە ءوزىمىز قالا جازدادىق. وراقتان قالعان قامىستاي بەتىنىڭ ءار جەرىندەگى تۇگى بىلەۋدەي-بىلەۋدەي بولىپ ەجىرەيە تۇرەكەلدى. ءتۇيۋلى جۇدىرىعى كەلىدەي كەرتيدى. 

...اش پالەدەن، قاش پالە، سونىڭ دەگەنى بولدى، ۇزاتپاي كورشى اۋىلداعى جىندىپاشقا «پەرەگوۆورعا» بارىپ كەلدىك. گوزالدىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ايتقان جۋان جۇدىرىعى «ءا» دەسەڭ «ءما» دەپ تۇرعان قودار بولۋى كەرەك، توبەلەستىڭ حابارى تيىسىمەن كوزى توبەسىنەن شىقتى. الاقانىن ىسقىلاپ، ساۋساقتارىن سىتىرلاتقاندا، وت شىققانداي ما؟! سەمسەر دەسە سەمسەردىڭ سىلتەي سالۋعا دايار ناعىز جالاڭىشى ەكەن.  

...ۇلكەن جولدان ۇزاقتاۋ شاڭتوبە دەگەن توبە بار ەدى. توبەلەس سول توبەنىڭ توبەسىندە وتەتىن بولىپ بەلگىلەندى.

كەلىسىلگەن مەرزىمدە ءبىز ءۇش موتوتسيكلمەن بارا قالدىق. ولار بىزدەن دە بۇرىن كەلىپ كۇتىپ وتىر ەكەن. انا الباستىنى كورىپ، جۇرەگىم ءدىر ەتە قالماسى بار ما، توبەنىڭ باسىندا «كاماز» - بەن بىرەۋ مۋسور توگىپ كەتكەندەي بىردەڭە ۇيەلەپ جاتىر. قاپ-قارا، سابالاق-سابالاق ءبىر بالە! تاناۋى تاڭقيىپ، ادامعا مۇرنىمەن قارايدى. ءوزى الىسا كەتۋگە دايىندالىپ، بەلىنە دەيىن شەشىنىپ العانىن قاراساڭىزشى. بورداقىدان شىققان بۇقاداي دەنەسى جىلتىلداپ تۇر. وپشىم، ديۋ دەگەنى وسىنداي-اق، بولار. ءبىزدىڭ پەرى انانىڭ جانىندا قىزدىڭ بالاسىنداي جيناقى كورىندى. ءبىر كەزدە انا سودىردىڭ  «سەكۋندانتى» كەلىپ، ءمانىستى ءتۇسىندىردى.

ء–بىزدىڭ ءداۋ «تانىمايتىن كىسىمەن ءاي-ءشايسىز قالاي توبەلەسەمىن، اشۋىم كەلمەي تۇر» دەپ قىرسىعىپ وتىر، –دەدى. ءوزىن-ءوزى جۇلىپ جەپ، قىزدىرىنىپ تۇرعان گوزال مۇنى ەستىپ: – «تىلەپ العان بايىمدى، ەشكى تەۋىپ ءولتىردى» دەگەندەي، ارمانسىز ءبىر توبەلەسەم بە دەسەم، مۇنىسى نەسى؟ قورىقپاسىن. موتوتسيكلگە بۇزاۋلى سيىردى دا قوستىم، – دەپ ورنىنان سەكىرىپ-سەكىرىپ كەتىپ، تۇرعان جەرىنىڭ شاڭىن بۇرقىراتا شىعاردى.

–قورقىپ تۇرعان جوق. اشۋى كەلمەي سورلاپ وتىر. جىنى كەلسە ءماسىڭدى تىگىپ جىبەرەدى. ارلى-بەرلى بوقتاپ-بورالاپ، نامىسىنا تي، سونان سوڭ كورەسىڭ ازىرەتالىنىڭ ويىنىن، –دەپ سەكۋندانت ءارى كەتتى.

ارمانى ءبىر توبەلەس بولىپ، دىڭكەلەپ جۇرگەن گوزال اڭكىلدەپ، بۋراداي شابىنىپ، قارسىلاس ءديۋىنىڭ جانىنا ءاپ-ساتتە جەتىپ بارسىن. مىنە، قىزىق، الگى نەمە «ادام كەلدى، شىبىن كەلدى» دەمەستەن، گۇمپيىپ ساعىز شايناپ جايباراقات وتىرا بەردى عوي.

–بوقتا، اتا -باباسىنان  قويماي سىبا، – دەپ سۇلگىمىزدى جەلپىگەن اڭكىش ەكەۋمىز جانامالاي ات قوسىپ ءولىپ-ءوشىپ ءجۇرمىز. جەر تارپىپ تۇرعان گوزال:

– جالپىلداعان اۋزىڭنىڭ شەشەسىن..،– دەپ العاشقى «اتاكانى» باستاپ-اق جىبەردى. ءما، ساعان..، اناۋىڭ تۇك ەستىمەگەندەي، ساعىزىن شايناپ، تۇكىرىپ وتىرا بەرسىن. 

– داۆاي، تاعى دا، – دەپ دەم بەرىپ، ءبىز دە جانتالاسىپ جاتىرمىز. ءجۇن-ءجۇن جۇدىرىعىن ءبىر بىرىنە ىسقىلاعان ءبىزدىڭ سودىر:

ء–اي، قازاققا ۇقسامايتىن قوتىراش، شىق، جەكپە-جەككە، - دەپ ىرىلداعاندا اينالا جاڭعىردى. انا قارا ديۋ اشۋلانۋدىڭ ورنىنا كەڭك-كەڭك كۇلىپ الىپ: «ءوزىڭ ۇقساپ جەتىسىپ تۇرعان شىعارسىڭ»، دەسىن. سابىرلىسىن - اي، سابازدىڭ! قازاقتى قازاققا ۇقسامايسىڭ دەگەندى ەستۋ كىم بولسا دا قولىندا ولەتىن اق ءسوز عوي. «مالادەس، گوزال! ءبىر ۇپاي الدىڭ. داۆاي تاعى!»

–باسىڭدى قىرت كەسەيىن بە، نامىسسىز وگىز. سەن سياقتىلاردىڭ توپاستىعىنان بايلىعىمىزعا اركىم كوز الارتىپ، اياقاستى ەتىپ ءجۇر، – دەپ گوزال اڭگىمەنى ارىدەن قوزعادى. انا سودىردىڭ بەتى بۇلك ەتپەدى. ساعىزىن شاريك جاساپ ۇرلەپ، وزىمەن - ءوزى ءماز. «قۇدايا توبا! شىنىندا قانداي نامىسسىز؟!»  گوزەكەڭ بابىنا ەندى كەلە جاتقانداي بۋسانىپ بارىلداپ تۇر.

–سەن يتتە باۋىرمالدىق تا جوق. اركىمگە قوناقجايلىق تانىتىپ، ءيىلىپ توسەك، جايىلىپ جاستىق بولاتىن جاعىمپاز كوكسوققاننىڭ ءدال ءوزىسىڭ! ماسساعان! قالاي تاۋىپ ايتادى-ەي، مىنا جىندى. ال، الگى نەمە ءالى سيىر قۇساپ، مالجاڭداپ وتىر. –ونەر، ءبىلىم، مادەنيەتتەن ماقۇرىم قالعان ميعۇلا! - دەپ گوزال ودان سايىن ورشەلەندى. اناۋ انىق ماقاۋ ەكەن. بۇ سوزگە دە قۇلاعىن  قاقپادى. تىپتەن ماۋجىرايىن دەدى مە، كوزى ءجىپسيىپ كەتىپتى. كەڭىردەگى كەتپەن ساپتاي بولىپ تۇرعان گوزال:

– ءاي، جالماۋىز، ءتىلىڭ بار ما؟ – دەپ قىشقىردى.

–نۋ ي چتو؟–دەيدى انا اپەرباقان سامارقاۋ عانا. ءبىزدىڭ جۋان جۇدىرىعىمىز كۇيىپ كەتىپ جەرگە ءبىر تۇكىردى.

– مىنە، قازاق ءتىلىنىڭ وڭباي جۇرگەنى وسى! ولەيىن دەپ وتىرىپ، وزگە تىلدە شۇلدىرلەيسىڭ. ويباي-اي، ءتىلىڭ كەسىلگىر، نەگە قازاقشا ءتىل قاتپايسىڭ؟!

–تۋ، ءارتىس ەمەسسىڭ بە ءوزىڭ؟ ادامنىڭ كۇلكىسىن كەلتىردىڭ-اۋ، اشۋىما تيەتىن بىردەڭە دەسەي، توبەلەسىپ جايىمىزعا كەتەيىك، –دەدى مىنا قىلىققا تىپتەن كوڭىلى كوڭشىمەگەن اناۋ تاڭىرايتىپ اسپانعا قاراپ.

–كوزقامانسىڭ!

–و نە نارسە؟

– ماڭگۇرتتەن دە جامان، ۇلتتىڭ جاۋى دەگەندى ءبىر جەردەن وقىعانىم بار.

–ە، ونىڭدى قويشى!

–قاتىنشا سالعىلاسىپ وتىرا بەرەسىڭدەر مە؟ توبەلەستەرىڭدى تەز باستاڭدار. قىزىق كورەمىز دەپ كەلىپ، شارۋامىزدان قالدىق قوي، ءجۇدا! «تاز تارانعانشا توي تارقايدى» بولدى عوي مىنالارىڭ،– دەپ تىقىرشيدى اڭكىش.

ءا دەگەننەن ۇستاسا كەتپەگەن سوڭ، اپتىقتارى باسىلىپ قالعان با، ەكى جۋان جۇدىرىعىمىز ەندى قاتارلاسا وتىرىپ، تەمەكى شەگۋگە كىرىستى. قاپ! انا پەرى «تاعى ءبىر توبەلەسەتىندى تاۋىپ بەر» دەپ ميىمىزدى شىرىتەتىن بولدى-اۋ، دەگەن ۋايىم ءتۇستى ماعان.

–شىلقاماي اتالاتىن اۋىلدارىڭنىڭ اتى ءتاپ-ءتاۋىر بولعانىمەن، تارتقان  تەمەكىڭ بولماعىر بىردەڭە عوي، – دەپ ءتۇتىنىن بۋداقتاتتى گوزال. وسى كەزدە  مانادان ماڭقيىپ وتىرعان سەمسەرگە جان كىرگەندەي، جاقتىرماي الارا قارادى.

–تۋ، تەمەكىڭ ساسىپ كەتىپتى عوي، وزدەرىڭ سەكىلدى،– دەدى گوزال تەمەكى قالدىعىن شيىرا اتىپ جىبەرىپ. وسىنى ەستىسىمەن لەزدە بەت-اۋزى قىزارا باستاعان انا گۇجبان: «نە دەدىڭ؟» – دەپ گۇرىلدەدى باتپاققا تىعىلعان زيل ماشيناسى سەكىلدەنىپ.

–تەمەكىڭ ساسىق دەيمىن، –دەدى گوزال جايباراقات قانا. وسى كەزدە انا قارا  ديۋ بىرەۋ ءبىز تىعىپ العانداي ورنىنان قارعىپ تۇرماسى بار ما؟

–نە دەپ وتتاپ تۇرسىڭ؟ ساسىق! ءبىزدىڭ رۋدى ماسقارالاپ تۇرسىڭ با؟  اۋىلىمىزدى ءاجۋالاپ، رۋىمىزدى مۇقاتىپ بىلشىلداپ قويمايسىڭ عوي، ءوي، اكەڭنىڭ..، دەپ تۇتىگىپ كەتتى. مانادان ءتۇپ-تامىرىمەن سىباپ گوزالدىڭ كەلتىرە الماي تۇرعان اشۋى وسى شىعار دەپ شامالادىق. جىنىن جان-جاققا تاراتىپ جىبەرىپ، قۇر قول وتىرعان ءبىزدىڭ اپەرباقان قاپەلىمدە ساسىپ قالىپ:

–نە بولدى سونشا؟ – دەي بەردى.

–ساسىق، ساسىق، دەپ مازاق ەتتىڭ. رۋىم-ۇرانىم! رۋىمنىڭ اتىن بىلعاتپايمىن! وڭكەي جامانتاي، كورەسىلەرىڭدى كورسەتەيىن، – دەپ انا ديۋ ءبىزدىڭ پەرىگە تاپ بەردى. بۇل دا جان دارمەن قوپارىلا تۇرىپ، جاعالاسا كەتسىن. اسپان جەرگە، جەر اسپانعا شىققانداي زىرك-زىرك. «ارىستاندى-قاراباستىڭ» جەلى ازىناعانداي اينالا توپالاڭ. «تاۋدا ارقار سۇزىسسە، ۇيدەگى تەكەنىڭ ءمۇيىزى سىرقىرايدىنىڭ» كەرى كەلىپ، كوز الدىمىزداعى مىنا سويقان دەلەبەمدى قوزدىرسىن. بار كۇشىمدى جۇدىرىعىما جيىپ، يت تالاستىرعانداي ىرىلداسىپ، ىرسىلداپ الىسىپ جۇرگەن ەكى داۋگە قاراي تۇرا جۇگىردىم. «اۋزىن تەرىس جاعىنان شىعارىپ جىبەرەيىن جامان نەمەنىڭ». 

ءيا، سودان گوزالعا ءال بەرمەي جۇرگەن انا اپەرباقاننىڭ قۇلاق شەكەسىن وڭتايلاي بەرگەنىم ەسىمدە، سول زامات بىردەڭە «تىق» ەتە قالعانداي بولعانى تاعى دا ەسىمدە، اياق-قولىم اسپاندا جالپىلداپ قالىقتاي ۇشقانىم دا ەسىمدە، قۇيرىعىممەن جايلاپ «پوسادكا» جاساپ، جەرگە قونعانداي بولدىم-اۋ. وسى ساتتە اڭكىش سەكىلدى بىرەۋ اۋزى ءبىر جاعىنا قيسايىپ، ۇستىمنەن جەلپىلدەپ ۇشىپ وتكەندەي بولدى. ودان سوڭ تۇك تە ەسىمدە جوق. ءبىر كەزدەردە ەسىمدى جيعاندايمىن، شالقامنان سۇلاي قۇلاعان ەكەنمىن. اڭكىشىم ەكى بۇكتەلىپ، جانىما جايعاسىپتى. «مىڭ اسقانعا ءبىر توسقان» دەگەندەي تۋا تاياق جەپ قورمەگەن گوزال جىندى دا اۋزى پىرىم-پىرىم، ەتپەتىنەن ءتۇسىپ جايراپ قالىپتى. ارمانىنا جەتتى دەگەن وسى شىعار، وڭدىرماي ساباپتى سابازىڭدى.

ءبىر كەزدە ەسىن جيناعان ءبىزدىڭ پەرى اۋزى-باسى شاڭ-شاڭ بولىپ، ءتىسىن قىشىرلاتىپ:

–توقتا! دەدى جاندالباسالاپ، – قۇمارىم تارقامادى-اۋ. قايتا شىق، جەكپە-جەككە! – دەپ قۇيرىعى مۇزعا قاتقان قاسقىرداي جان داۋسى شىقتى. قايتسىن ەندى! «ەردى نامىس ولتىرەدى...» دەگەن وسى! اسىرەسە قازاقى نامىستى ايتساڭىزشى...

نۇرماحان ەلتاي

Abai.kz