«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بيىلعى 4-ناۋرىزداعى سانىندا ەلباسى كىتاپحاناسىنىڭ ديرەكتورى ءامىرحان راحىمجانوۆ ءوزىنىڭ «تولعان ەل تاريحىن تاسپەن جازادى» اتتى ماقالاسىندا «قوبىلاندى باتىر كەسەنەسىن تۇرعىزۋدا جيرەنقوپادا اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمى ەلەۋسىن ساعىندىقوۆتىڭ باستاۋىمەن جۇمىس اتقارعان ونىڭ ورىنباسارى وڭداسىن سەيىلۇلى ءورازاليننىڭ دە ەڭبەگىنىڭ ەرەن ەكەنىن اتاعىم كەلەدى» دەپ جازعان. 

وڭداسىن سەيىلۇلى اكىم بولىپ كەلگەن كەزدە ءوزى ەڭبەك ەتكەن ريكا تا تەلەارناسىندا بولىپ، قىزمەتتەس بولعان وسى ارنا ديكتورى گۇلبارشىن اققاتوۆامەن جىلىۇشىراي جۇزدەسىپ، ءوزىنىڭ قالىپتاسۋىنا سول كەزەڭدەردەگى ەڭبەگى دە اسەر ەتكەنى تۋرالى ونىڭ سوزدەرى «ەۆريكا» گازەتىندە باسىلدى.

ءوزىمنىڭ «ۇلىلىقپەن جۇزدەسۋ» كىتابىمدا (اقتوبە، 2013 ج.) مەن ونىڭ 1992 جىلى دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ ءى-قۇرىلتايىنا قاتىسقان اقتوبەلىك دەلەگاتتار اراسىنداعى سۋرەتىن جاريالاپپىن. وسىنىڭ ءبارى وڭداسىن سەيىلۇلىنىڭ ومىردەگى كەيبىر ساتتەرىن بايانداۋعا سەبەپ جانە ارقاۋ بولدى...

جاقىندا پرەمەر-مينيستر دۇنيەجۇزىلىك بانك ەلىمىزدىڭ قالالارى مەن وڭىرلەرىندە بيزنەس جۇرگىزۋ جەڭىلدىگى رەيتينگىلەرىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا الماتى قالاسى مەن ماڭعىستاۋ جانە اقتوبە وبلىستارىنداعى جەتىستىكتەرىن ەرەكشە اتاپ وتكەن بولاتىن. اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمى وڭداسىن ءورازاليننىڭ ءوزىنىڭ بيزنەستەگى العاشقى قادامدارىن ريكا تۆ كومپانياسىندا باستاعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلە بەرمەيدى.

ايتا كەتكەن ءجون، «ريكا-تۆ» تەلەكومپانياسى (ورىسشا رەكلامنو-ينفورماتسيوننوە كوممەرچەسكوە اگەنتستۆو) رەسپۋبليكادا تۇڭعىش 1990 جىلى ۇيىمداستىرىلىپ، 1992 جىلى حابارلارىن تاراتا باستاعان تاۋەلسىز ەلدىڭ باق اراسىنداعى تۇڭعىش قارىلعاشى بولاتىن.  

جالپى "ەۆريكا" نىڭ باس رەداكتورى ۆيكتور گەربەردىڭ ايتۋى بويىنشا توقسانىنشى جولداردىڭ باسىندا تۇڭعىش تاۋەلسىز تەلەارنانى اشۋ جوباسىنا دەمەۋشىلىك جاساپ العاشقى قارجىنى فەرروسپلاۆ زاۆودىنىڭ ديرەكتورى،بۇل كۇندەرى ۋكراينادا تۇراتىن نيكيتا ۆارفولومەەۆيچ نوۆيكوۆ بولگەن بولاتىن.ونىن جۇبايى ليۋبوۆ نيكولاەۆنا بۇرىنعى كومسومول جەتەكشىلەرى مەربولات كۇنباەۆ پەن وڭداسىن ورازالين العاشقى كەزدەسۋدە بىلىكتى جانە اقىلدى ادامدار رەتىندە اسەر قالدىرعانىن.ىلە شالا ولارمەن بىرگە جاپونياعا بارىپ كەرەكتى جابدىقتاردى الىپ كەلگەندەرىن ەسىنە الادى ەكەن، سول جىلدارى ول زاۆودتا سىرتقىەكونوميكالىق بايلانىس سالاسىن باسقارعان. اعىلشىن تىلىنە جەتىك ونداسىن ءورازاليننىڭ بۇل شەتەلگە تۇڭعىش ءىسساپارى بولاتىن. ال 1991-جىلدىن 31 جەلتوقسانىندا مەربولات كۇنباەۆ، وڭداسىن ورازالين جانە مۇرات بايدىللاەۆتار وسى تەلەارنانىڭ تۇساۋىن كەسكەن بولاتىن.  

بولاشاق وبلىس اكىمىنىڭ ون جىلعا جۋىق ەڭبەك جولى وسىندا ءوتىپ ەدى. 

«ءبىز وسى تەلەكومپانيانىڭ ومىرگە كەلىپ، اياعىنان تۇرۋ ساتتەرىنە قاتىستىق، - دەدى وڭداسىن سەيىلۇلى وسى كەزدەسۋدە. - ەگەر ول وتىز جىلعا جۋىق حالىققا ويداعىداي قىزمەت ەتىپ كەلە جاتسا، سول سول كەزدەگى ەنتۋزيازم مەن جاپپاي قۇلشىنىستىڭ جەمىستەرى. ءبىز شىندىعىندا كۇنى-ءتۇنى تەلەكومپانيادا بولعان ەدىك. مەن وسىندا بيزنەستىڭ الىپپەسىمەن تانىستىم. ءوز سالاما ساي مەن كوبىنەسە بيزنەس جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋمەن اينالىستىم. دەگەنمەن دە بۇل شىعارماشىلىق پەن بيزنەستىڭ ۇشتاسقان ۋاقىتى بولاتىن.   

و.ورازالين «ريكا» تۆ تەلەكومپانياسىندا. سول جاقتا گ. اققاتوۆا

وسى تەلەارنادا بولاشاق وبلىس اكىمىمەن قىزمەتتەس بولعان قازىرگى تاڭداعى بىردەن ءبىر ديكتور گۇلبارشىن اققاتوۆا شىن مانىندە وسى ۇجىمنىڭ شەجىرەشىسى ەكەن. قىزىقتىرعان ساۋالدارىمىزعا تولىق تا تۇجىرىمدى جاۋاپتار تاۋىپ وتىردى. «وسى تەلەارنا قۇرىلعاننان بەرى جاڭالىقتار ديكتورى بولىپ كەلەمىن،- دەيدى ول. – وڭداسىنداردىڭ شاقىرتۋىمەن وبلىستىق تەلەارنادان اۋىسىپ، 1992 جىلى 16 ماۋسىمدا جاڭالىقتار جۇرگىزىپ ەدىم، ءالى سول قىزمەتتەمىن. كەزدەسۋگە كەلگەن وبلىس اكىمى وڭداسىن سەيىلۇلىمەن قول بەرىپ امانداسىپ، جۇزدەسكەندە تەرەڭ تولقىنىس ۇستىندە بولىپ، ءبىر ءسات قىزمەتتەس بولعان ۋاقىت كوز الدىمنان كينولەنتاداي سىرعىپ وتكەنى راس. وڭداسىن ءوزى ايتقانداي، بيزنەس سالاسىمەن تولىعىراق اينالىسسا دا، ونىڭ شىعارماشىلىققا جەتىك تالعامپاز ادام ەكەنىن كوردىك. 

ونىڭ باسشىلىعىمەن جانە تىكەلەي ارالاسۋىمەن ءبىزدىڭ ارنادا باقىت ەشباەۆا «اتامۇرا» باعدارلاماسىن ءتۇسىرۋدى باستاعانى ەسىمىزدە. وڭداسىن سول تۇستا قايتا جاڭارىپ، كەڭ ءورىس الا باستاعان اقىندار ايتىسىن تولىق ءتۇسىرىپ، تەلەارنامىزدا كورسەتۋگە دە مۇرىندىق بولدى. سول كەزدە دەنى مول ورىستار «قىزىقتىرۋ تۋدىرعان بۇل نە ايتىس دەگەن؟» دەپ سۇرايتىن. وعان جاۋاپ رەتىندە وڭداسىن سەيىلۇلى ورىس تىلىندەگى «پاتەفون» باعدارلاماسىنا ايتىستى ەنگىزىپ، ءسۋبتيترلى اۋدارماسىن كادردە جازعىزىپ، وزگە ءتىلدى كورەرمەندەرگە جەتكىزگەنى دە ۇمىتىلماس شاق.

ونىڭ باسشىلىعىمەن وپەراتورىمىز راديك ماقسۇموۆتىڭ وبلىستىڭ كيەلى جانە قاسيەتتى جەرلەرىن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءى-قۇرىلتايىنا اپارىپ تانىستىرعانى ناعىز ۇلتجاندىلىق ەمەس پە؟!   

«وسى وڭداسىن ورازالين مەن راديك ماقسۇموۆتىڭ ءتۇسىرىپ اكەلگەن قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك ءى-قۇرىلتايىنىڭ باستان-اياق قىزىقتى جانە تاريحي وقيعالارىنىڭ تولىق نۇسقاسىن ءبىز ريكا-دا كورسەتتىك. ولاردى ءوزىم دايىنداپ، وڭداسىنعا بەرگەنمىن، مۇمكىن وندا ساقتالعان دا شىعار، بۇل جونىندە ول وتە مۇقيات بولاتىن»،- دەپ ەسىنە الادى گۇلبارشىن قۇرمانتايقىزى. 

بولاشاق ءوڭىر باسشىسى ىرگە تاسىن قالاسقان ريكا تەلەارناسى وسى كۇندەرى تاحاۋي احتانوۆ كوشەسىندەگى وبلىستىق تەلەارنا ورنالاسقان عيماراتتان باستالادى. ونىڭ «ايان» اقپاراتتىق باعدارلاماسىنىڭ رەداكتورى سەرىك ەرعالي بولاتىن. تىلشىلەرى — بازارحان ايماعامبەتوۆ، سەرىكتىڭ ءوزى جانە گۇلنار قاراشاەۆا. جۇرگىزۋشى ديكتور گۇلبارشىن اققاتوۆا بولىپ 1992 جىلى ماۋسىمنان حابارلارىن باستاعان ەكەن. باعدارلاما «تاۋلىك» بولىپ وزگەرىپ، ونى ۇزدىكسىز 27 جىل بويى شىمكەنت مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى، ءوزى دە ونەرپاز جان گۇلبارشىن قۇرمانتايقىزى جۇرگىزىپ كەلەدى.

گۇلبارشىن سول ءبىر قيىندىعى مەن قىزىعى مول جىلدارى وسى تەلەارنادا ديماشتىڭ اكەسى، ورىمدەي جاس ستۋدەنت قانات ايتباەۆتىڭ دا وڭداسىننىڭ قول استىندا قىزمەت ەتكەنىن، ءوزىنىڭ العاشقى كليپى جەرگىلىكتى كومپوزيتور قايىرعالي قوجانباەۆتىڭ انىنە جازىلعان «ارمان جاستىقتى» قازىرگى اباي، ول كەزدەگى وكتيابر بۋلۆارىندا تۇسىرگەنىن تىلگە تيەك ەتتى. 

- يا، سونداي ءبىر قىزىق كەزەڭ بولعان. اۋەلى وڭداسىن سەيىلۇلىنان ينستيتۋتتا تاعىلىم الدىق. از ۋاقىت ريكا-دا قاراماعىندا قىزمەتتەس بولدىم. سول كەزدە تەلەوپەراتور راديك ماقسۇموۆ مەنىڭ «ارمان جاستىق» تۇڭعىش كليپىمدى ءتۇسىرىپ، وسى سالاداعى تۇساۋىمدى كەسكەن. سول جىلدارى وبلىس ونەرپازدارى قاتارىندا وڭداسىن سەيىلۇلىمەن بىرگە دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءى-قۇرىلتايىنا قاتىسۋ باقىتىنا يە بولىپپىز،- دەپ قىسقاشا ەسىنە ءتۇسىردى بۇگىندە ەسىمى تورتكۇل دۇنيەگە تانىمال ءانشى-پروديۋسەر قانات ايتباەۆ — ديماشتىڭ اكەسى.

قانات ايتباەۆ تۋرالى وسى جولداردى جازىپ وتىرعاندا بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، حالىق ءارتىسى مۇرات احماديەۆتىڭ «بۇرىندا انە، مۇرات احماديەۆ كەلە جاتىر دەيتىن، قازىر انە، ءدىلناز احماديەۆانىڭ اكەسى كەلە جاتىر دەيتىن بولدى، قىزىمنىڭ اتىشۋلىلىعىن ەسكەرىپ...» دەگەن سوزدەرى ەرىكسىز ەسىمە ءتۇستى. ءبىز دە قازاقتىڭ ءانىن الەمگە تانىتقان ديماشتى اكەسىمەن قاتار اتاماي وتە المادىق.

- ەلىمىزدەگى تۇڭعىش تاۋەلسىز تەلەكومپانيا اقتوبەلىك ريكا قۇرىلعاندا ونىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىنا قىزىقپاعان جۋرناليست كەم دە كەم شىعار. مۇندا ءبىزدىڭ وبلىستىق اتۆ تەلەارناسىنداعى ك-700 سىندى الىپ اپپاراتۋرالاردان ەرەكشە ىقشام دا ساپالى تۇسىرەتىن جاپوندىق اپپاراتۋرالار بولاتىن. سولارعا ىشتەي قىزىعىپ جۇرگەن مەنى وڭداسىن ورازالين جۇمىسقا شاقىرعاندا بىردەن كەلىستىم،- دەپ ەسكە الدى بەلگىلى مادەنيەت قايراتكەرى، سول كەزدەگى تەلەرەجيسسەر باقىت ەشپاەۆا.- مەن تۋرالى بەلگىلى ديكتور يۆان ۋشانوۆتىڭ بالاسى، سوندا قىزمەت ىستەيتىن يگور ۋشانوۆ جىلى لەبىز ايتقان بولار دەپ ويلايمىن قازىر. مەن وڭداسىن سەيىلۇلى ريكا-دا از ۋاقىت جۇمىس جاساپ، كوپ ءىس تىندىردى دەپ ويلايمىن. 

بىردە وڭداسىنعا جولىعىپ، «ەل، جەر تاريحى تۋرالى «اتامۇرا» باعدارلاماسىن باستايىق» دەپ ەدىم، ول قۋانا كەلىسە كەتتى. قاسىما تالانتتى تەلەوپەراتور راديك ماقسۇموۆتى قوستى. 

مىنە، ارادا كوپ جىلدار ءوتتى. بىراق، مەن رەجيسسەردىڭ ويىن ايتپاي تانيتىن جانە ءدال تاباتىن راديكتەي وپەراتور كەزدەستىرمەدىم. وسىلايشا «اتامۇرانىڭ» باستالۋىنا وڭداسىن سەيىلۇلى قامقورشى بولدى. 

سول ۋاقىتتا تەلەارنامىز كولىككە تاپشى. تاريحتى تەرەڭ بىلەتىن مامان تاعى قاجەت. ال، مۋزەيدە كولىك بولاتىن. مەن ىرىسجان اپامىز ىلياسوۆاعا باردىم. ءسويتىپ، كولىك تە، بىلگىر كەڭەسشى دە تابىلا كەتتى. «بولار ءىستىڭ باسىنا، جاقسى كەلەر قاسىنا» دەگەن وسى شىعار.

ءبىز ءوز كەزەگىمىزدە راديك ماقسۇموۆتىڭ قاتىسۋىمەن تۇسىرىلگەن اۆتورلىق توپتىڭ «باتىردىڭ سوڭى — ەسەت»، «المات تامى»، «ءمانى اۋليە»، «جامانشىڭ قۇپياسى»، «بوكەنباي شوقىسى»، «جانىس بي، بايعابىل، توقسانباي تامدارى» جانە باسقا قۇندى دۇنيەلەردى مۋزەي قورىنان تاۋىپ، ءبىر جاساپ قالدىق.

ولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەۋ ءۇشىن بولەك ءبىر ءسوز ارنايىق.

قازىرگى تاڭدا گۇلبارشىن جانە راديك ماقسۇموۆتار ورال قالاسىندا تۇرادى. سول توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا گۇلبارشىن دا اقتوبە تەلەارناسىندا قىزمەت اتقارعان. ونى — ءبىرىنشى، ال اققاتوۆانى — ەكىنشى گۇلبارشىن دەپ اتايدى ەكەن قۇربىلارى شاتاستىرماس ءۇشىن. 

ماقسات-مۇراتتارى ءبىر ادامدار وسى ونەر ورداسىندا ءبىرىن-ءبىرى ۇناتىپ، وتباسىن قۇرادى، قازىر قىزدارى بوي جەتىپ قالدى. 

باسپاسوزدەرى رەسمي مالىمەت بويىنشا، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءى-قۇرىلتايىنا 200-دەن اسا جۋرناليستەر، 50 تەلەكومپانيا قاتىستى دەپ سانالادى. ال، اقتوبە وبلىسىنان بولاشاق وبلىس اكىمى وڭداسىن سەيىلۇلى ورازالين باستاعان ريكا-تۆ تەلەكومپانياسى بيرەسمي بولسا دا، وسى ءوڭىردىڭ تۋىن كوتەرگەن ەكەن. 

جوسپار بويىنشا قۇرىلتايعا وڭداسىن، مەن جانە سەرىك ەرعالي بارۋىمىز كەرەك بولاتىن. بۇل تەحنيگىمىز الەكساندر ابراموۆتى ساناماعاندا. اقتوبە اۋەجايىندا، ءدال سامولەتكە وتىرار الدىندا سەرىكتەن «وتباسى جاعدايىندا كۇتپەگەن وقيعا بولىپ قالدى، الماتىعا ۇشا المايمىن» دەگەن حابار جەتىپ، تاس توبەدەن ۇرعانداي بولدى. وسى مەزەتتە وڭداسىن: «ونى مەن ءوزىم الماستىرامىن، اپپاراتۋرانى سامولەتكە تيەيىك» دەگەن ۇسىنىس ايتتى. قانشا جاپوندىق ءونىم بولسا دا، ىشىندە ۇلكەن مونيتور بار، اپپاراتۋرا، قۇرال-سايماندارىمىز جەڭىل ەمەس-ءتى. وڭداسىن، مەن جانە ساشا ابراموۆ بىرلەسىپ زاتتاردى تراپپەن سالونعا تيەدىك. سونداي كەز بولدى: ءبىز ءبارىمىز بەساسپاپ ەدىك. مەن تەك قانا وپەراتور ەمەس، مونيتوردى دا قاراپ، كەرەك بولعاندا كولىگىمىزدىڭ دە جۇرگىزۋشىسى بولىپ كەتەتىنمىن. 

وڭداسىن دا سولاي، بيزنەسىمەن قوسا شىعارماشىلىق تا وعان جات ەمەس ەدى. سول كەزدەگى ءوزىم تۇسىرگەن قاي تاقىرىپ بولماسىن، وڭداسىننىڭ يدەيالارى ەدى. ءبىز وزىمىزبەن بىرگە جوعارىداعى باقىت ەشباەۆا، رىسجان ىلياسوۆالارمەن دايىنداعان حابارلاردى، ولاردىڭ بىرنەشە كىشىگىرىم شاعىن كوشىرمەلەرىن الىپ كەتتىك. سول اتاكەنتتە الەكساندر اۋماقتى مونيتور ورناتتى. جاڭىلىسپاسام، مۇنداي قوندىرعى وزگەلەردە بولعان جوق، كوپشىلىگى بىزگە كەلىپ قارايدى. 

كوپ قىزىعۋشىلىق تۋدىرعان دۇنيەلەردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ىرعىزدا تۇسىرگەن «المات تامى»، «جامانشىڭ قۇپياسى» جانە ەسەت باتىر تويى تۋرالى تۇسىرىلىمدەر بولعانى ەسىمىزدە. كوپتەگەن شەتەلدىك قانداس اعايىندار كوزدەرىنە جاس الىپ، تىزەلەرىن بۇككەن ەدى سول كەزدە. ال، وڭداسىن ولارعا اعىلشىن تىلىندە، ول وسى ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن بولاتىن، تۇسىنىكتەمە بەرىپ جاتتى. 

بۇل تۇسىرىلىمدەر كورەرمەندەرگە ۇناعانى سونشالىق، ولار ءبىزدى قوناقۇيدەگى بولمەلەرىمىزدەن دە تاۋىپ الىپ، سول ءبىز اپارعان شاعىن ديسكىلەردى بولماشى باعامەن ساتىپ الىپ تا كەتكەن-ءدى. ارتىنان حاباردار بولعانىم، قۇرىلتايعا سول المات تامىندا جەرلەنگەن داڭقتى ادامداردىڭ ۇرپاقتارى ارادا الپىس سالىپ، قازاقستانعا تۇڭعىش ورالعان ەكەن عوي. 

ءبىز قۇرىلتايدا بۇكىل ءىس-شاراعا قاتىسىپ، تۇسىرىلىمدەر جاساپ، اقتوبە حالقىنا كورسەتتىك. سول العاشقى قۇرىلتايدا دەلەگاتتار ەلىمىزدىڭ كيەلى جەرلەرىنە باس يگەندەرى تالاي جازىلىپ كەلەدى. 

ءبىز وڭداسىن ەكەۋمىز تۇركىستانعا بارعانىمىز ەسىمدە. پويىزدا بىزگە تۇركيالىق ازاماتشالار جولداس بولدى. ولارمەن دە وڭداسىن اعىلشىنشا تەز ءتىل تابىسىپ كەتكەن بولاتىن.   

ءبىر قىزىعى، بىزدە اككرەديتاتسيا دەگەن بولعان جوق. دەگەنمەن دە، ءتيىستى ورگاندار قىزمەتكەرلەرى كەيدە تەكسەرىپ قالىپ، دەگەنمەن اپپاراتۋرالارىمىزدى كورىپ، كەشىرىمىدىلىكپەن قارايتىن. 

بىردە رەسپۋبليكا سارايىندا مەن ءتىپتى شاقىرىلعان فينليانديا پرەزيدەنتىنىڭ ورنىنا وتىرعانىم بار. ارينە، ورىندى بوساتۋعا تۋرا كەلدى. جالپى، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقان سول ءبىر كەز، بولاشاق وبلىس اكىمى وڭداسىن ورازالينمەن وتكىزگەن تاريحي شىعارماشىلىق ءىسساپار ماڭگى ۇمىتىلماق ەمەس، دەپ قورىتىندىلادى ءسوزىن راديك ماقسۇموۆ. 

- راديك، ءسىز ەندى وڭداسىن سەيىلۇلىن وبلىس اكىمى بولىپ تاعايىندالۋىمەن قۇتتىقتاعان بولارسىز!- دەپ سۇرادىق ءبىز.

- جوق، ونىڭ رەتى كەلمەدى. ونىڭ ۇستىنە مەن وزگە وبلىستا تۇرامىن عوي،- دەپ جاۋاپ بەردى ول.

راديك تۋرالى اڭگىمەمىزدى ونىڭ ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اقتوبە وبلىسىنا جاساعان تۇڭعىش ءىسساپارلارىن تۇسىرگەن اۆتور ەكەندىگىن ايتۋمەن اياقتاعان ءجون بولار. ەلباسىمىزدىڭ 1993 جىلى اقتوبە وبلىسىنا كەلگەنى تۋرالى ۆيدەوسيۋجەتتى مەن «ەكسپرەسس-ك» سايتىندا جاريالاسام، ەلوردالىق ارىپتەستەرىم ونى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ وبلىس وڭىرىنە كەلگەن سوڭعى ءبىر ءىسساپارى كەزىندە جاريا ەتتى. سول ءىسساپار تۋرالى ءتۇسىرىلىمنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى راديك ماقسۇموۆتى تاۋىپ الىپ، ءماز بولدىم.

ءبىزدىڭ ۋاقىتتا نۇرسۇلتان نازارباەۆتى ءتۇسىرۋ ونشا قيىندىققا سوقپايتىن، جاقىن كەلۋگە دە بولاتىن، سەبەبى تەك ءۇش كانال اتۆ، ريكا جانە پرەزيدەنتتىڭ جەكە وپەراتورى تۇسىرەتىنبىز. سوڭىنان وپەراتورلار سانى جيىرمادان ارتقاندا، بۇل ەندى سوڭعى كەزدەر بولاتىن، بۇل جۇمىس قيىنداي ءتۇستى.                                                                                                                           

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى پرەزيدەنتتىك كورتەجگە ىلەسىپ جۇردىك تە، كەيىننەن ەكى اق "زاپوروجەتسپەن" ولاردى كۇتىپ الۋعا كوشتىك، دەپ ەسىنە الادى راديك. شالباي قۇلماحانۇلىمەن الماتىعا تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر جىلدىعىن تويلاۋىن تۇسىرۋگە باردىق. ءبىزدى مەيرامحاناعا شاقىرعان بولاتىن. ماعان بەرىلگەن نۇسقاۋ تەك قۇلماحانوۆتىڭ جانە زامانبەك ءنۇروادىلوۆتىڭ توستتارىن ءتۋسىرۋ سوسىن توقتاتۋ بولاتىن. مەن سولاي ستەدىم دە. كوڭىلى كوتەرىڭكى شالباي قۇلماحانۇلى، كەز كەلگەن قازاقتاي،ءان سالۋدان دا كەنجە ەمەس ەكەنىن كورسەتىپ شىرقاي جونەلدى. ونىڭ داستارحان باسىنداعى ءانىن دە مەن ءتۇسىرىپ العام. وسى كاسسەتاعا قايتاردا ۆاگوندا اۋداننان كەلگەن بولگار ءانساملىنىڭ كونتسەرتىن جازىپ العانمىن. رەداكتسياعا ورالعاسىن "پاتەفونداعى" ارىپتەستەرىمە مەندە جاقسى نومەر بار دەپ ەدىم، ولار وسى بولگارلاردىڭ انشىلەرىمەن بىرگە شالباي قۇلماحانۇلىنىڭ دا ءانىن قوسىپ جىبەرگەنى. ەرتەڭىنە ول مەربولات كۇنباەۆتى جانە بارلىق "پاتەفونشىلاردى" وزنە قابىلداۋعا شاقىردى.وزىمىزبەن بىرگە ۆيدەواپپاراتۋرامىزدى دا العانبىز.

قانە كورسەتىڭىز، دەدى ءوڭىر باسشىسى. كورىلىمنەن سوڭ ول ماعان، بۇنىڭىز نە راديك،مەن سىزگە سەنىپ ەدىم عوي دەگەندە ءوزىمدى سونداي ىڭعايسىز سەزىنگەنىم ءالى كۇنگە ەسىمدە

اتالعان قۇرىلتايعا قاتىسىپ، بولاشاق وبلىس اكىمىمەن قويان-قولتىق ءجۇرىپ، ونىۋڭ قاسىندا سۋرەتكە تۇسكەن ىرعىزدىق ازامات، بەلگىلى مادەنيەت قىزمەتكەرى، ولكەتانۋشى، اسىلدىڭ تۇياعى شاميل ماحانوۆ وتىز كۇن ويلانىپ، قىرىق كۇن تولعاندى. «سۇحبات بەرۋگە شورقاق ەدىم، كۇنبە-كۇن دۇربەلەڭ عوي، بىراق اعالىعىڭىزدى سىيلاپ كەلىپ وتىرمىن» دەپ اعىنان جارىلدى ول. شاميل دە، ونىڭ اعاسى — اقتوبە وڭىرىنە كەڭىنەن تانىمال دارىگەر، قوعام قىزمەتشىسى رومان راحيەۆ تە — راديكتەر قۇرىلتايعا بابالاردىڭ ماڭگىلىك مەكەنى — تامىن ءتۇسىرىپ اپارىپ كورسەتكەن الماتتىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى.

...رەسمي دەرەكتەرگە قاراعاندا، العاشقى قۇرىلتايعا الىس جانە جاقىن شەت مەملەكەتتەردەن، سونىڭ ىشىندە تۇركيا، المانيا، فرانتسيا، نورۆەگيا، مونعوليا، قىتاي جانە باسقا ەلدەردەن 800-دەن استام وكىل قاتىسقان. بۇل جيىندا التى الەمدەگى اعايىننىڭ ات باسىن اتا جۇرتقا بۇرۋى، الاساپىران ۋاقىتتاردا اداسىپ قالعان باۋىرلارىمەن قاۋىشۋى، كوپتەگەن قانداستارىمىزدىڭ تاريحي وتاندارىنا ورالۋى قاراستىرىلعان بولاتىن.

ءبىرىنشى سۋرەت. تۇڭعىش قۇرىلتايدىڭ اقتوبەلىك دەلەگاتتارىنىڭ ءبىر توبى. وڭ جاقتان «ريكا-بانك»-ءتىڭ ديرەكتورى و.س.ورازالين، ىرعىزدىق مادەنيەت قىزمەتكەرى ش.ماحانوۆ، ... ە.ى.اجىباەۆ جانە باسقالارى

ەكىنشى سۋرەت. اقتوبەلىك دەلەگاتتار، ورتادا وبلىس اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ي.ن.ايماعامبەتوۆ، وڭ جاقتان ءبىرىنشى مۇقتار ارىن.

ءبىرىنشى سۋرەت. كۇيشى ج.اسىلحانوۆ جانە ءانشى ق.ايتباەۆ اقتوبەلىكتەردىڭ كيىز ۇيىندە

قادىرلى قوناقتاردىڭ اراسىندا سول ريكا-لىقتار ءتۇسىرىپ، قوناقتارعا كورسەتكەن «الماتى تامى» كينوجۋرنالىنىڭ كەيىپكەرى، كەزىندە جەرگىلىكتى باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان بەدەلدى ادام، ەل ىشىندە ساردار اتانعان، ءبىر بولىستى باسقارعان، كوزى تىرىسىندە وسى ماۆزولەي-تامدى ەن دالادا تۇرعىزعان المات توبابەرگەنوۆتىڭ (1804-1892) ۇرپاعى، قازاقتىڭ تۇڭعىش سكريپكاشىسى، مۇستافا شوقايدىڭ جاناشىرى ءالىم المات زايىبى ەدىل جانە ۇلى تورەمەن بىرگە كەلەدى دەپ كۇتىلگەن بولاتىن. ايتا كەتۋ كەرەك، ءالىم المات 1941 جىلدىڭ 30 ماۋسىمىندا پولشامەن شەكارالاس سوعىستىڭ العاشقى سوققىسىن قابىلداعان برەست-ليتوۆسكيدە تۇتقىنعا تۇسكەن بولاتىن. ەندى مىنە، اراعا جارتى عاسىردان استام مەرزىم وتە تۋعان جەر توپىراعىن قايتا باسقالى تۇرعان. ءبىر جاعىنان اتالاس تۋمالارىن قارسى الۋعا، ەكىنشىدەن، كوپپەن كورگەن ۇلى تويعا ىرعىزدىق كاسىپكەر جانە مادەنيەت سالاسىنىڭ جاناشىرى شاميل ماحانوۆ تا الماتىعا بارعان ەدى.

- ءالىم اتامىز بەن ەدىل جەڭگەمىز ساعىنىشتارىنا باعىنىپ، جەدەل ىرعىزعا اتتاندى دا، اعامىز تورە جيىنعا باستان-اياق قاتىستى،- دەپ ەسكە الادى سول كۇندەردى شاميل ماحانوۆ. – ءبىر بايقاعانىم، اعامىز تورە بولسىن، تۇركيادان كەلگەن وزگە قوناقتار بولسىن، قازاقشا بىلە تۇرا، اڭگىمە سارىنىن اعىلشىنشا ايتقاندا عانا تەرەڭ تۇسىنەدى ەكەن. دۇنيە تىلدەرىنىڭ باستىسى — اعىلشىن ءتىلىن جاڭا يگەرىپ جاتىرمىز. تورە اعامىز ءوزىنىڭ بيزنەس سالاسىنداعى جۇمىستارىن وبلىس باسشىسى شالباي قۇلماحانوۆقا بايانداعاندا جانە باسقا پىكىر الماسۋلار بولعاندا كومەككە كەلگەن وڭداسىن سەيىلۇلىنىڭ اعىلشىنشا بىلىمىنە ءتانتى بولماعان جان جوق جوق-تى دەپ ەسىنە الادى شاميل وتىز جىلداي بۇرىن بولعان وقيعانى. 

«ءبىزدىڭ ىرعىز اۋدانىن ءبىرىنشى اكىمىمىز لايىق شوقپاروۆ باستاپ بارعان ەدى. ءبىزدىڭ كيىز ۇيىمىزگە كوپتەگەن قوناقتار باس سۇقتى. سول كەزدە ءوزىمىز داستارقانداس بولعان اعالارىمىز — وبلىس اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ىزباسقان ايماعامبەتوۆ، بولاشاق ەكى شاقىرىلىمدا سەناتور بولعان بورانباي قۇسايىنوۆ، قوبدا اۋدانىنىڭ اكىمى ەرسايىن ىسقاقوۆتار ەلگە سىيلى اتپال ازاماتتار ەدى عوي»،- دەپ ءبىر تولقىدى شاميل ءىنىمىز.

شاميل باۋىرىمىزدىڭ سوزدەرىنە وراي وسى ءىس-شاراعا دەلەگاتسيانى باستاپ بارۋشىلاردىڭ ءبىرى وبلىس اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ىزباسقان ايماعامبەتوۆ ايتىپ بەرگەن ءبىر ءجايت ەسىمىزگە ءتۇستى. 

«ءبىر مەزگىلدە الماتىنىڭ اق جاڭبىرى قۇيىپ جىبەرگەنى،- دەگەن-ءدى ول- سىرتقا شىقساق، وزىمىزدىكى بار، قوناقتاردىكى بار، بۇكىل اياق كيىمىمىزدى سۋداي سيپاپ كەتكەن، بىرەۋى دە جوق. ەندى نە ىستەيمىز دەپ سانىمىزدى سوقتىق.

سول كەزدە «شالباي قۇلماحانۇلى، ماعان «ۆولگاڭىزدى» بەرىڭىز، بارىپ اياق كيىمدەر ساتىپ اكەلەيىن» دەدى بورانباي باقىتجانۇلى قۇسايىنوۆ. 

«ۆولگامەن» كەتكەن بورانباي كوپ ۇزاماي بارىمىزگە جاڭا اياق كيىم اكەلىپ، العىستىڭ استىندا قالعانى بار دەپ ەدى ىزباسقان نۇرەتدينۇلى وسى قۇرىلتايدى ەسىنە الىپ.

وسى كۇندەرى قۇرىلعانىنا 90-جىلدىعىن تويلاپ جاتقان باتىرلار مەكەنى قوبدا اۋدانى اقساي اۋىلىنىڭ تۇلەگى، جەرلەس-اۋىلداسىمىز بورانباي باقىتجانۇلى قۇسايىنوۆ ىزباسقان ايماعامبەتوۆ اعامىز ايتسا ايتقانداي، ۇلكەن جۇرەكتى، ومىردە ادال، قىزمەتىنە بەرىك، دوسجاندى ەل ازاماتى بولدى. وسى قۇرىلتايعا ول وبلىس تۇتىنۋشىلار كووپەراتسياسى اتىنان بارعان بولاتىن. كەزىندە ول تاريحتا جەرگىلىكتى ۇلت وكىلى باسقارماعان اقتوبە ءجۇن وڭدەۋ فابريكاسىنىڭ ديرەكتورى بولىپ جەمىستى ەڭبەك ەتتى. بورانبايدىڭ ەسىمى ەل تاريحىندا ەلىمىزدىڭ 1995 جىلى تۇڭعىش سايلانعان ءبىرىنشى پارلامەنت سەناتىنىڭ جانە 1999 جىلى سايلانعان ونىڭ ەكىنشى شاقىرىلىم دەپۋتاتى لاۋازىمى رەتىندە ساقتالارى ءسوزسىز. اسىرەسە زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ سالىق جونىندەگى زاڭدارىندا ونىڭ دالەلدى جاڭاشا قولتاڭبالارى قالعانىن ارىپتەستەرى تالاي اتاپ وتكەن. ونىڭ قاراپايىمدىلىعىن، بالالىق شاق دوستارىنا دەگەن ادالدىعىن ايتىپ كەتكەن ءجون بولار ەدى.

1999 جىلى نەمەرەمىز راحاتتى قىرقىنان شىعارۋعا استاناعا باردىق. قۇدامىز سارايشىق كوشەسىندە تۇرادى ەكەن، مەن اۋىلدان سالەم جەتكىزەيىن دەپ بورانبايعا قوڭىراۋ شالسام، ول دا وسى ماڭدا، سول كوشىنىڭ جۇپ سان جاعىندا ەكى ۇيدەن كەيىن تۇرادى ەكەن، ويلانباستان سوعىپ، ءدام تاتىپ كەت دەدى. استانادا ءبىرىنشى رەت بولۋىم، ۇيالى تەلەفوننان سۇراسىپ سەن تابا الماسسىڭ، مەن بالكونعا شىعىپ، كورپەنى ۇستاپ تۇرايىن دەدى. ءبىر مەزەت قاراسام بورەكەم سارايشىق كوشەسىنىڭ 36 ءۇيىنىڭ ءتورتىنشى قاباتىنىڭ 53 پاتەرىنىڭ بالكونىنان قولىنا اۋىلدىڭ قۇراق كورپەسىن ۇستاپ ماعان بەلگى بەرىپ تۇر! بۇدان اسقان قاراپايىمدىلىق، كىشىپەيىلدىلىك بولار ما؟! ول سول جولى اۋىلداس دوسىمىز جاقسىلىق اياپوۆ ەكەۋىمىزدى استانامەن تانىستىرىپ، ءوزى قىزمەتتە بولعان پارلامەنتتىڭ بۇرىنعى مەكەنجايىمەن،تىپتەن اقوردامەن، پرەزيدەنت سارايىمەن دە تانىستىرىپ ەدى. اقتىق دەمى قالعانشا ەل تاۋەلسىزدىگىنە ءومىرىن ارناعان ەل ازاماتى، ارتىنان بايقاساق، سول كەزدە اۋىر ناۋقاستان ەمدەلىپ ءجۇر ەكەن...

بورانبايدىڭ ۇيىندەگى كەلىنىمىز باقىتتىڭ جەرلەسى، وسى وتباسىمەن كوپ جىل سىيلاس بولعان، سول كەزدەگى قوبدا اۋدانىنىڭ اكىمى، اقتوبە وبلىسىنا ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر ەرسايىن ىسقاقۇلى اجىباەۆ تا تۇڭعىش قۇرىلتايدان العان اسەرلەرىن ەسىنەن شىعارمايتىن ەدى. 

ءبىز سول جىلى يساتاي تايمانوۆتىڭ تۋعانىنا 200 جىلدىعىن تويلاپ وتكەنبىز، دەيتىن ول. بۇل شارا ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆتىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان مەرەكەگە ساي كەلدى دە، ءبىرىنشى وبلىس باسشىلارى قوبداعا كەلە المادى. يساتايدىڭ تويىنا جەرلەستەرى ونىڭ تۋعان جەرىنەن توپىراعى سالىنعان شاعىن اينەك ىدىستار اكەلگەن بولاتىن. شالباي قۇلماحانۇلى ماعان ەرتەرەك بارىپ كيىز ۇيلەردى ورنالاستىرۋدى جۇكتەدى، كيىز ۇيلەر ءبىزدىڭ قوبدا جانە ىرعىز اۋداندارىنان بولاتىن. اتىراۋدان كەلگەن يساتايدىڭ تۋعان توپىراعىنان حاباردار ول ەسەت باتىردىڭ كەسەنەسىنەن الىنعان توپىراق سالىنعان 50 جەبە دايىنداتقىزدى، ءبىز ولاردى قوناقتارعا سىيلاعانبىز.  ايتقانداي مەن استانامىزعا ەرتەرەك بارىپ، شاكەڭنىڭ تانىستارى كوپ، وبلىس اكىمدىگىنە جولىقتىم. ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ كيىز ۇيلەر الماتى وبلىسىمەن كورشىلەس كورنەكتى جەرگە ورنالاستى، دەيتىن ول.

ءبىرىنشى قۇرىلتايعا اقتوبەلىكتەردى ءوڭىردىڭ تاۋەلسىزدىك العالى ءبىرىنشى اكىمى شالباي قۇلماحانۇلى قۇلماحانوۆ باستاپ بارعان ەدى. 

كوپ جىل وتە 2012 جىلى 3 شىلدەدە كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرىمەن كەزدەسۋىم ۇمىتىلماستاي ەسىمدە قالعانى ءسوزسىز. تولە بي كوشەسى، 155 «ا» ءۇي، 701 بولمەدە ورنالاسقان ونىڭ «ازيا گراند» كومپانياسىنىڭ ۇلكەن ءبىر زالى تۇڭعىش ەلباسىمەن وتباسىمەن تۇسكەن سۋرەتتەرگە تولى، تاۋەلسىزدىك تۋرالى فوتوشەجىرە دەۋگە بولادى. «تاريحتىڭ وتپەلى  تار كەزەڭى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن جىلدارى اقتوبە ءوڭىرىن باسقارعانىمدى ماقتانىش تۇتامىن»، دەيدى ول. «سول تار كەزەڭدە ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ ءۇشىن بابا ارۋاقتارىن ەسكە الىپ، ولاردىڭ ەسىمدەرىن قايتا جاڭعىرتۋ سۇراقتارى تۇردى. ءبىز ولاردى ويداعىداي ورىندادىق تا. اقتوبەدە ەسەت كوكىۇلى 325 جىلدىق تويى گۇرىلدەپ ءوتتى. وعان شەتەلدەردەن، كورشى وبلىستاردان كوپتەگەن قوناقتار كەلدى. وبلىس كۇشىمەن ەسەت كوكىۇلى باتىرعا كەسەنە كوتەرىپ، ەسكەرتكىشىن اشتىق. ماعان ەلباسىمەن 16 شەت مەملەكەتتەردە بولىپ، ولاردىڭ ومىرىمەن، باسشىلارىمەن كەزدەسۋ باقىتى تۋدى. ولاردىڭ ءبارى جەر شارىندا تۇڭعىش تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ىرگە تاسىن قالعان ن.ءا.نازارباەۆتىڭ تاريحي ەڭبەگىن مويىنداپ تۇراتىن».

ءاردايىم اقتوبە دەسە بۇيرەگى بۇرىلىپ تۇراتىن شالباي قۇلماحانۇلىنا وسى ماتەريالدى دايىنداۋ بارىسىندا قوڭىراۋ شالدىق. 

«دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ تاريحي تۇڭعىش قۇرىلتايى اقتوبەلىكتەر ۇلكەن ۇيىمشىلدىقپەن وتكىزىپ، بورانباي قۇسايىنوۆتىڭ، ەرسايىن اجىباەۆتىڭ، لايىق شوقپاروۆتىڭ قوسقان ۇلەستەرى مول. قۇرىلتايعا مىنداعان ادام قاتىستى، اتقارعان قوناقتارىمىزدا سان جوق. ءبارىن ەستە ساقتاۋ مۇمكىن دە ەمەس. دەگەنمەندە قازاقتاردىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىنا اقتوبە وبلىسىنان ءبىرىنشى اكىمى ءوزىم جانە بولاشاق اكىمى وڭداسىن سەيىلۇلى ءورازاليننىڭ بىرگە قاتىسۋى تەكتەن تەك ەمەس، جاقسى ىرىم دەپ جوريمىن. اقتوبەلىكتەرگە مەن ارقاشان مول تابىس پەن باقىتتىلىق تىلەيمىن» دەيدى اعامىز. 

«بولماساڭ دا ۇقساپ باق، ءبىر جاقسىنى كورسەڭىز» دەپ دانا اباي ايتقانداي، سول الماتىداعى كەزدەسۋدە سارا الپىسقىزى جەڭگەمىزدەن ۇيرەندىك دەپ تاڭەرتەڭ تۇگەلدەي سالقىن سۋعا شومىلاتىنىن ايتقان ەدى، مىنە ونشاقتى جىل اعامىزعا ەلىكتەپ كەلەمىز. سونان ءاردايىم ەسىمىزگە تۇسەتىنى تاعى بار.

جوعارىدا اڭگىمە بولعان وپەراتور راديك ماقسۇموۆ تۇسىرۋگە قاتىسقان، ءوزىم 2017 جىلدىڭ 30 قازانىندا تولىق نۇسقاسىن «ەك» سايتىندا جاريالاعان، ال قىسقا نۇسقاسىن اقوردا جەلىگە 2018 جىلدىڭ 15 قازانىندا جاريالاعان ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ 1996 جىلعى اقتوبە وبلىسىنا ءىسساپارىنىڭ تۇسىرىلىمىنەن ءبىر داناسىن شالباي قۇلمۇحانۇلى سول  الماتىداعى كەزدەسۋدە سىيعا تارتقان بولاتىن.

وبلىس اكىمى ە.ساعىندىقوۆ، ونىڭ ورىنباسارى و.ورازالين جانە ك.ەسپاعامبەتوۆ ەلباسىمەن اقتوبەدە «وتان» پارتياسى عيماراتىندا

باسقا دا كوپتەگەن قۇرىلتاي دەلەگاتتارى سياقتى وڭداسىن سەيىلۇلى سول 1992 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە نۇرسۇلتان ءابىشۇلىن العاش رەت جاقىننان كورىپ، ونىڭ مازمۇندى بايانداماسىن تىڭداعان بولاتىن. كەلەشەكتە بولاشاق اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمى ەلباسىمەن قويان-قولتىق پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە اتتاي ون ءۇش جىل ءمىنسىز قىزمەت ەتىپ، ساياسي مول تاجىريبە جينادى، ەل باسقارۋدا كوپ نارسە ۇيرەنىپ، باعاسى جوق ساباقتار الدى. ال، سوناۋ 2006 جىلى 9 قىركۇيەكتە اقتوبەدە بولعان وڭداسىن سەيىلۇلىنىڭ ەلباسىمەن العاشقى كەزدەسۋلەرىنىڭ ءبىرى تۋرالى تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزبەن 28 رەت كەزدەسكەن، اقتوبەلىك قوعام قايراتكەرى، وبلىستىق حالىقارالىق بەيبىتشىلىك ۇيىمىنىڭ توراعاسى كەلدىباي ەسپاعامبەتوۆ تەبىرەنە اڭگىمەلەپ بەردى. ءبىزدىڭ وبلىس سول جولى رەسپۋبليكادا العاش رەت پرەزيدەنتىمىزگە «وتان» پارتياسىنىڭ سۋداي جاڭا عيماراتىن تانىستىرعان ەدىك. ءدان ريزا بولعان ن.ءا.نازارباەۆ قول جەتكەن تابىستارعا ماساتتانباي، الداعى جاڭا اسۋلاردى يگەرۋگە شاقىرعان. سول مىندەتتەردى ورىنداۋعا ەندى مىنە، جاڭا ءوڭىر باسشىسى وڭداسىن سەيىلۇلىنىڭ باستاۋىمەن ءالى اتسالىسىپ كەلەمىز، دەيدى «اقتوبە وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى»، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى، وبلىس اكىمىنىڭ قوعامدىق كەڭەسشىسى كەلدىباي ەسپاعامبەتوۆ.

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاننىڭ جالپىۇلتتىق كيەلى نىساندار قاتارىنا وبلىستان ون ەسكەرتكىشتەر ەنسە، ونىڭ ۇشەۋى – ابات بايتاق، قوبىلاندى باتىر، يساتاي تايمانوۆ قوبدا جەرىندە ورنالاسقان. ولاردىڭ العاشقى ەكەۋىندە: ابات بايتاق پەن قوبىلاندى باتىر مەموريالدىق كەشەندەرىندە وڭداسىن سەيىلۇلىن قولتاڭبالارى بار دەيدى وسى اۋداننىڭ بۇرىنعى اكىمى، بۇگىنگى تاڭدا وبلىستىق اكىمشىلىكتەگى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى سەرىك بوتاعارين.  ونىڭ اتسالۋىمەن قوبدادا ءوزىمىز تۇرعىزعان ابات-بايتاق كەسەنەسىنە كىرپىشتەر دايىنداعان شاعىن كىرپىش زاۆودى ءالى تۇر.

وڭداسىن سەيىلۇلىنىڭ باستاۋىمەن ابات-بايتاق، قوبىلاندى باتىر مەموريالدارىنا حالقىمىزدىڭ ءابىش كەكىلباەۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، مۇرات اۋەزوۆ، ايسۇلۋ جاعانوۆا، فاريزا وڭعارسىنوۆا جانە باسقا اياۋلى ۇل-قىزدارى ات باسىن تىرەدى، قولدان كەلگەن كومەكتەرىن كورسەتىپ، اقىل-كەڭەستەرىن بەردى، دەيدى سەرىك كوشەرۇلى. 

ابات-بايتاق كەسەنەسى، 2006 جىل، قازاننىڭ 4-ءى.

ارينە، ابات بايتاق جانە قوبىلاندى باتىر كەسەنەلەرى تۋرالى تومداعان تۋىندىلار جازۋعا بولار ەدى جانە ولار جازىلادى دا. مۇمكىندىگىمىزگە ساي ءبىز قىسقا قايىردىق. بايتاق ەسكەرتكىشىن (ىلگەرىدە ابات ەسىمى جوق) 1850 جىلى ورىس ينجەنەر-پودپورۋچيگى ريگەلمان ا.ي.، 1762 جىلى كاپيتان رىچكوۆ پ.ي. ورىستىڭ اتاقتى فرانتسۋز عالىمى جوزەف-انتۋان كاستانە سياقتى عالىمدارى 1905 جىلى ادەيى ىزدەپ كەلىپ، زەرتتەپ سۋرەتىن سالعان. رەۆوليۋتسيادان قۋعىن كورگەن كاستانە ءوز ەلىنە قاشقان جوزەف-انتۋان ىشىندە وسى ەسكەرتكىش تۋرالى دەرەكتەر بار ەڭبەگىن فرانتسۋزشا باستىرعان. وسىلايشا ابات بايتاق شەتەلدە دە ايان دەۋگە نەگىز ءبارى ءسوزسىز. كەڭەس داۋىرىندە «حالىق اكادەمەگى» دەگەن ۇعىم بولعان، بۇلار تولىق عىلىمي بيلىكتەرى بولماسا دا وندىرىستە جوعارى ناتيجەگە جەتكەن ادامدار. رەسپۋبليكاعا اتى ءمالىم اقتوبەلىك ولكەتانۋشى، تاريحي-مادەني قۇندىلىقتاردى زەرتتەۋ، ولاردى قورعاۋعا ءومىرىن ارناعان ولكەتانۋشى بەكارىستان مىرزاباي، بىزدىڭشە، وسى اتاققا لايىق.

1992 جىلى مادەني مۇرالاردى قورعاۋ ولاردى تۇبەگەيلى زەرتتەۋ تۋرالى زاڭ شىعىپ، سونىڭ اياسىندا ءابىش كەكىلباەۆتىڭ كەڭەس-نۇسقاۋىمەن ابات بايتاقتى زەرتتەۋدى سەرىك اجىعالي ىنتامەن قولعا العان-دى، — دەيدى ول. 1995 جىلى ءاليانىڭ تويىنا ءابىش كەكىلباەۆ اعامىز كەلىپ، جيرەنقوپاعا قوبىلاندى باتىر زيراتىنىڭ باسىنا، تۇرسىنعالي ناكەشوۆتىڭ وتباسىنداعى بەكەت اتانىڭ شاكىرتى شەكتىباي اتامىزدا ساقتالعان بەكەت اۋليەنىڭ كوك اساسىنا دۇعا قىلىپ، قايتاردا ابات-بايتاققا سوقتى. وسىنىڭ ءوزى ماسەلەنى وڭ شەشۋگە زور سەبەپ بولدى. كەلەسى جىلى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ تە كەلىپ، قوبىلاندى باتىر جانە يساتاي تايمانوۆتاردىڭ باسىندا بولعاننان كەيىن ابات-بايتاققا ات باسىن تىرەدى.   

بەكارىستاننىڭ ايتۋىنشا، ابات-بايتاق تۋرالى تاريحي اينالىمعا ەنبەگەن دەرەكتەر دە بار سياقتى. مىسالى، بەلگىلى عالىم، تەمىردىڭ قاراكەسەك رۋى تۋماسى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ءابۋ تاكەنوۆ ەسكەرتكىشتى فوتوعا ءتۇسىرىپ، الكەي مارعۇلانعا سالىپ جىبەرەدى. عۇلاما بۇل دەرەكەە قىزىعۋشىلىق تانىتادى. ءسويتىپ، الكەي مارعۇلاننىڭ جانە وزگە تانىمال تاريحشى-ۇستازى تولەۋ باسەنوۆتىڭ تاپسىرمالارىمەن سەرىك اجىعالي ىسساپارمەن 1979 جىلى اقتوبەگە كەلەدى. وزگە دە زەرتتەۋلەر اياقتالىپ، قىزمەتتەستەرى الماتىعا كەتىپ قالسا دا، سەرىك تاباندىعىن تانىتىپ، از عانا جولداستارىمەن ابات-بايتاققا جەتەدى. ول كەزدە «ەسكەرتكىش تۇگەل قۇلاپ قالدى» دەگەن پىكىر باسىم بولعان، ال ونىڭ ۇشتەن ءبىر قالدىعىن كورگەن عالىمنىڭ قۋانىشىندا شەك بولماعان. 

ءسويتىپ، سەرىك مۇندا ەكى-ءۇش كۇن بولىپ، العاشقى زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزدى، بۇل سول كەزدەگى تاريحي قوعامدا ايتۋلى وقيعا بولىپ قالدى. 

الداعى 1982 جىلدارى ول رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ەسكەرتكىشتەر ساپىنا قوسىلىپ، ونى جوندەۋ جۇمىستارى دا كوزدەلگەن. بىراق، قايتا قۇرۋ ءداۋىرى، توقىراۋ زامانى باستالىپ، ماسەلە توقتالىپ قالدى. ەسكەرتكىشتى قالپىنا كەلتىرۋ تەك تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا عانا مۇمكىن بولدى، - دەيدى بەكارىستان مىرزاباي. 

اۋەل باستا ەسكەرتكىش بايتاق ەل بولىپ سالىنسا، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدە دە بۇل ماڭىزدى شاراعا قازاقتىڭ ۇلتجاندى ازاماتتارى اتسالىسقان. 

2001 جىلى امانكەلدى ايتالى اعامىز ماعان «استاناعا كەل، ماشكەۆيچ سياقتى الپاۋىتتاردان كومەك سۇرايىق» دەگەسىن، دەمالىس الىپ، قاڭتاردىڭ ءتورت-بەستەرىندە استاناعا كەلدىم. اعامىزعا بارا جاتسام، ءدال الدىمنان يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ كەزدەسە كەتۋى. ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالعانىن بىلەتىنمىن، امانداسىپ ەدىم، تانىماي قالدى. وسىدان سەگىز جىل بۇرىن ابات-بايتاققا كەلگەنىن ەسىنە سالىپ ەدىم، «نە شارۋامەن ءجۇرسىڭ؟» دەپ سۇرادى. امانكەلدى اعامىز تۋرالى ايتىپ ەدىم، «جوق، بۇل جارامايدى، بۇل — مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ماسەلە، ۇكىمەت اتىنا حات جاز، اعاڭ دا قول قويسىن»،- دەدى جانە وبلىس اكىمى اسلان مۋسينگە تەلەفون شالىپ، ونىڭ دا قاتىسۋىن جۇكتەدى. 

ءسويتىپ، ماۆزولەيگە «مادەني مۇرا» اياسىندا 29 ميلليون تەڭگە قارجى ءبولىندى. كەسەنەگە كىرپىش سول جەردىڭ توپىراعىنان ارناۋلى پەشتە 1000 گرادۋستىق تەمپەراتۋرادا دايىندالدى. نەگىزىنەن تۇركىستاندىق حاسان دەگەن شەبەر كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. سول 2005 جىلى بىزگە اقتوبە پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ قىرىق-ەلۋ ستۋدەنتى كومەكتەستى. ولاردىڭ ورتاسىندا وزىممەن مۋرمانسكىدە اسكەري قىزمەتتە بىرگە بولعان تەمىرجان بەيبىتوۆتىڭ بالاسى ايبەكتى «پاپام ايتىپ ەدى» دەگەسىن، جۇمىسقا ءوزىم الدىرىپ، ۇيرەنسىن دەپ حاس شەبەر ماحمۋدتىڭ قاسىنا قويعانمىن، دەدى بەكارىستان.

ايبەك بەيبىتوۆ بۇل كۇندەرى بەستاۋ اۋىلىنىڭ اكىمى. اسىعىستاۋ بولىنگەن 29 ميلليون تەڭگە جەتپەي قالدى. وبلىس باسشىلارى ە. ساعىندىقوۆ، و. ورازالين پەش سالۋعا بيۋدجەتتەن تاعى 3 ميلليون تەڭگە بولىدرگەن، ءسويتىپ ءوز ۇلەستەرىن قوسقان ەدى، دەپ اياقتادى اڭگىمەسىن «حالىق اكادەميگى».

ءار نارسەنىڭ اياعى كەلەسى ءبىر زاتتىڭ باستالۋى عوي دەپ ەسىنە الادى، وسى جيرەنقوپادا 1994 جىلدان 2014 جىلعا دەيىن ۇزبەستەن جيىرما جىل اۋىل اكىمى بولعان «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى باقتىباي ءالىپوۆ. توكسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا اقتوبەلىكتەردىڭ قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى ىزىمعالي كوبەنوۆ ارىپتەسى التىنشاش جاعانوۆاعا جيرەنقوپادا قوبىلاندى باتىر كەسەنەسىنىڭ ورىنى جانە بەكەت اتانىڭ كوك  اساسىنىڭ بار ەكەنىن جەتكىزەدى. ىزىنشە جيرەنقوپاعا كەلگەن «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى، دەپۋتات التىنشاش بۇل حاباردى جازۋشى، مەملەكەتتىك حاتشى، بيىل 80 جاسقا تولعالى وتىرعان اياۋلى اعامىز ءابىش كەكىلباەۆقا ايتادى.

1995 جىلى 15 ماۋسىمدا سول كەزدەگى وبلىس اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ەسىمحان ەسەنباەۆ جولسەرىك بولىپ، ءابىش كەكىلباەۆ جيرەنقوپاعا ات باسىن تىرەدى. ول قاسيەتتى زاتتارمەن تەرەڭ تانىسىپ، وسى ماسەلەلەردىڭ وڭ شەشىلۋىنە سەبەپكەر بولدى.

ال، 2006 جىلدىڭ مامىرىنىڭ باسىندا ماعان اۋدان اكىمى، قازىرگى پارلامەنت سەناتىنىن دەپۋتاتى مۇحتار سابىرۇلى جۇماعازيەۆ قوڭىراۋ شالىپ، وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى وڭداسىن ورازالين باستاعان قوناقتاردىڭ ۇلكەن توبى قوبىلاندى كەسەنەسى ماسەلەسىنە قاتىستى كەلە جاتقانىن، ويداعىداي قارسى الۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتى. ورتاسىندا قوبىلاندى باتىردى كوپ زەرتتەگەن اكادەميك ورازاق سماعۇلوۆ قىزىمەن، تاعى باسقا قۇرمەتتى قوناقتار ءبىزدىڭ ۇيگە ءتۇستى. ءسويتىپ وڭداسىن سەيىلۇلى جيرەنقوپاعا ءجيى كەلىپ تۇردى، ال اۋدان اكىمىنىڭ ەكى ورىنباسارى — جانبولات ەرعاليەۆ پەن ەركىن جيەنالين تىپتەن مەنىڭ قاسىمدا قالدى.

سول جىلدىڭ كوكتەمىندە قوبدا تاسىپ، سۋ جايىلىپ، جيرەنقوپا قۇددى ءبىر تەڭىز ورتاسىندا قالعان ارالداي كورىنگەنىن قوناقتار تاڭدانا ايتىسىپ وتىرعان. كوپ جۇمىس اتقارىلدى. اۋىل تانىماستاي وزگەردى. تاپ سول كەسەنە تۇبىندە سۋ ايدايتىن مۇنارا جانە ەرتەدە سالىنعان 3 مال قوراسى بولاتىن. ەندى ماسەلە سولارعا تىرەلدى. اۋىلىمىزعا ۆەتەرينارلىق-سانيتارلىق تازارتۋعا قاراجات بولىنبەگەن ەكەن، وڭداسىن سەيىلۇلى وسى ماسەلەنى اۋدان اكىمى الدىنا قويىپ، اتالعان جۇمىستار توي باستالار الدىندا اياقتالىپ، ءبىر ابىرويلى بولعانىم وشپەستەي ەسىمدە قالدى، دەيدى بۇرىنعى جيرەنقوپانىڭ اكىمى باقتىباي ءالىپوۆ.

بالنياز اجنيازوۆ، 

Abai.kz