- تۇرسىن اعا، الاش تاريحىن الاڭسىز زەرتتەدىڭىز. الاشتىڭ ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، جۇسىپبەك، سماعۇل، ت.ب اردا ۇلدارىنىڭ ءومىربايانىن، ولاردىڭ كۇرەس جولدارىن جاقسى بىلەسىز. سونىڭ ءبىرى جاقىندا ءوز وتانىنا ءمايىتىنىڭ كۇلى اكەلىپ جەرلەنگەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ. ەندىگى اڭگىمەنى الاشتىڭ ارىسى سماعۇلعا ارناساق...

- تۇرسىن اعا، الاش تاريحىن الاڭسىز زەرتتەدىڭىز. الاشتىڭ ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، جۇسىپبەك، سماعۇل، ت.ب اردا ۇلدارىنىڭ ءومىربايانىن، ولاردىڭ كۇرەس جولدارىن جاقسى بىلەسىز. سونىڭ ءبىرى جاقىندا ءوز وتانىنا ءمايىتىنىڭ كۇلى اكەلىپ جەرلەنگەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ. ەندىگى اڭگىمەنى الاشتىڭ ارىسى سماعۇلعا ارناساق...

- ارمان دا، امانات تا ورىندالادى ەكەن. تەك نامىستى جانە جانكەشتى ىستەردى زاڭ مەن ءجوندى بىلەتىن، «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باساتىن»، سابىرلى سابىر قاسىموۆ سياقتى ازاماتتاردىڭ قيۋىن قيىستىرا ءبىلۋى قاجەت ەكەن. «قاي جەردە، قاي سايدا قالادى باسىمىز»، - دەپ شاكارىم ابىز ايتقانداي، ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن ەر جىگىتتىڭ باسى قايدا قالماعان. سولاردىڭ ءبارى دە شاھيد. سول شاھيد كەتكەن پەرزەنتتەردىڭ ءبىرازىنىڭ رۋحى ءفاني مەن باقيدىڭ اراسىنداعى عايىپ كەڭىستىگىندە يمانسىز كوشىپ جۇرگەنى وكىنىشتى. سول يمانسىزدىق جانىنا قاتتى باتقان سماحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆ ۇلت كوسەمى، تۋعان اعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءوزى كيگەن قۇلاقشىنىن تالدىبەيىتتەگى اتا قورىمىنداعى اكە زيراتىنىڭ ىشىنە لاقاتتاپ كومدى. ال يمانى ۇيىرىلمەي كەتكەندەر قانشاما. كەز كەلگەن ءولىم قاسىرەت ەمەس. بىراق كەنەسارى مەن ءاليحان، كەيكى مەن احمەت سياقتى ۇلتتىق نامىستىڭ كيەلى نىساناسى بولاتىن تۇلعانىڭ ءبىرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ.
سماعۇل سادۋاقاسوۆ 1933 جىلى توسىن دا كۇدىكتى دەرتتەن (ونەركاسىپتىك، ياعني كاسىبي ۋلانۋ دەگەن دياگنوز قويىلعان) قايتىس بولعان. يمانسىز كومىلىپ، ءتانى كۇل بولىپ ورتەلسە دە، ونىڭ ورتەلمەگەن ازاتتىق رۋحى، كۇلدەن كوتەرىلگەن سفينكس قۇساپ، بوستاندىقتىڭ رۋحى بولىپ قازاق دالاسىنا قايىرىلىپ كەلىپ وتىر. بۇل ۇلتتىڭ رۋحى ءۇشىن قاسيەتتى دە كيەلى وقيعا. ونىڭ رۋحىمەن بىرگە ول اڭساعان تولىق تاۋەلسىزدىك پەن رۋحاني تاۋەلسىزدىك دە سالتانات قۇراتىنىنا كامىل سەنگىڭ كەلەدى.
- دەگەنمەن سادۋاقاسوۆ جونىندەگى زەرتەۋلەردى وقىپ وتىرساق، ونىڭ سوڭىنا ج.ايماۋىتوۆ پەن ح. عابباسوۆ «كەنە»، «بۇرگە» دەپ اتاعان ەجوۆ تۇسكەن سياقتى.
- بار ەمەۋىرىن تانىتارىمىز، ول كەزدە جامبىل «تەمىر كوميسسار» دەپ ماقتاعان كەنە - ەجوۆ كرەملدىڭ قاۋىپسىزدىگى سالاسىنا جاۋاپ بەرەتىن. ال س.سادۋاقاسوۆ 1921 جىلى سەمەي وبلىسىن قازاقستانعا كۇشپەن قوسقان كەزدە سماعۇل مەن ەجوۆ ەكەۋىنىڭ اراسىنان «الا جىلان» ءوتىپ كەتكەن بولاتىن. بۇرىنعى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندەگى ون ءتورت تومنان تۇراتىن «الاشورداشىلاردىڭ» كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمى تۋرالى جۇرگىزىلگەن قىلمىستى ىسكە» تارتىلعان 72 ادامنىڭ ىشىندەگى الاش قوزعالىسىنا تىكەلەي قاتىسى بار 42 ادامعا قويىلعان سۇراقتىڭ بارىندە دە - ز.ۋاليديگە، س.سادۋاقاسوۆقا، ت.رىسقۇلوۆقا، س.قوجانوۆقا قاراتىلعان ساۋالدار بار. ول جاۋاپتاردىڭ كولەمى تەرگەۋ ءىسىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن قامتيدى. دەمەك، گولوششەكين مەن ولكەلىك كوميتەتتىڭ كادر جونىندەگى تىكەلەي جاۋاپ بەرەتىن حاتشىسى ەجوۆتىڭ ءوزى 1926-1927 جىلدان باستاپ جالپى قازاق ينتەلليگەنتسياسىن، سونىڭ ىشىندە سماعۇل سادۋاقاسوۆتى تۇرمەگە قاماۋدىڭ امالىن قاراستىرعان. «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ، م.تىنىشباەۆتىڭ، ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ، ۇلتتىق بولشەۆيكتەر ت.رىسقۇلوۆتىڭ، س.سادۋاقاسوۆتىڭ، س.قوجانوۆتىڭ سوڭىنان تىڭشى قويىلدى.
قازاق مەملەكەتىنىڭ دامۋ باعدارىن، رۋحاني ۇيتقىسى مەن تىرەگىن انىقتايتىن اسا جاۋاپتى ساياسي بەتبۇرىس - 1921 جىلى ورىنبوردا وتكەن بۇكىلقازاقتىق ولكەلىك كەڭەستىڭ ءىى سەزى بولدى. قازاق اۆتونومياسىنا قۋىرشاق ۇكىمەت رەتىندە عانا قاراپ، بارلىق تىزگىندى پارتيانىڭ بيلەپ-توستەۋىندە قالدىرىپ، بىرتە-بىرتە ۇلت قايراتكەرلەرىن ءىس باسىنان الاستاتىپ، اقىر-سوڭىندا كوزىن جويۋدى ويلاستىرعانىن ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبارى دە سەزدى. پارتيالىق تازالاۋ، تاپتىق تەكتى ايىرۋ، ۇلتشىلدىققا قارسى كۇرەس ناۋقانى تۋرا سوعان باعىتتالىپ ەدى.
قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتى ۇلتى قازاق قىزمەتكەرلەردى جاپپاي جازالاپ، مەملەكەت اپپاراتىنان شەتتەتىپ، سول تۇستاعى اسا دىلگىر ءارى ماڭىزدى ەكى ماسەلە جونىندەگى پىكىر الىسۋلارعا ولاردى قاتىستىرماۋدى كوزدەدى. ولار:
1. رەسەيدەگى ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن اۆتونوميالاردىڭ قۇرىلىمىن انىقتاۋ جانە ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ رەسەيدەن ءبولىنىپ شىعۋ قۇقىنىڭ كەپىلدىگىن بەكىتۋ.
2. قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسىن انىقتاۋ: سولتۇستىك جانە سولتۇستىك شىعىستاعى ءسىبىر رەۆكومىنىڭ قۇرامىنداعى - وسكەمەن، سەمەي، اقمولا، قاراعاندى، قوستاناي، كوكشەتاۋ، پاۆلودار، جەزقازعان; تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قارايتىن وڭتۇستىكتەگى - شىمكەنت، جامبىل، الماتى، باتىستا استراحانعا باعىنىشتى اتىراۋ، وڭتۇستىكتە - تۇرىكمەنستانعا، حيۋا مەن بۇقاراعا قاراستى ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا، شىمكەنت، قاراقالپاق وبلىستارىن قازاقستاننىڭ زاڭدى جەرى رەتىندە تانۋ ماسەلەسى بولاتىن.
سەزدىڭ قارساڭىندا: كۇن تارتىبىنە قويىلاتىن وسىنداي تالماۋىتتى ماسەلەلەرگە كوممۋنيستەردى شۇعىل شارا قولدانۋعا ءماجبۇر ەتۋ ءۇشىن احمەت بايتۇرسىنوۆ ەل ىشىنە وكىلدەر جىبەردى. ولارعا:
ۇلتتىق مۇددەنى تاپتىق مۇددەگە اۋىستىرامىز دەگەن جەلەۋمەن، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق اۆتونوميالىق اۋدان رەتىندە تۇيىقتالىپ قالۋى قاۋپى بارىن ەسكەرتىپ،
قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ مەملەكەت باسىنان شەتتەتىلۋىن توقتاتۋدى،
جەر ماسەلەسىنىڭ قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان شەشىلۋىن،
قونىستاندىرۋشىلاردىڭ لەگىن دوعارۋدى - تالاپ ەتۋ كەرەكتىگىن قۇرىلتايدا اشىق كوتەرۋ ماسەلەسىن ءتۇسىندىرۋ مىندەتى قويىلدى. سونداي-اق:
ارانىن اشىپ كەلە جاتقان اشتىقتىڭ قاسىرەتى تۋرالى مالىمەتتەر جيناپ، ءتيىستى تۇجىرىم جاساۋ تاپسىرىلدى.
ساياسي قاربالاستىڭ قارساڭىندا س.سادۋاقاسوۆ قازاق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وكىلى رەتىندە سەمەي گۋبكومىنا جىبەرىلدى. بارا سالىسىمەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ 1921 جىلى 3 ماۋسىم كۇنى قازاتكومنىڭ پرەزيديۋمىنىڭ 18 مامىرداعى شەشىمىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازاق اۆتونومياسىن مويىنداماي، رەسپۋبليكالىق اتقارۋ كوميتەتى جولداعان شەشىمدەردى ورىنداماي، تەك قانا ورىستار تۇراتىن ەلدى مەكەندەردى عانا مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا تارتىپ، بيلىك باسىنا قازاق وقىعاندارىن جولاتپاي قويعان سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىن تاراتىپ جىبەردى دە قازاق اۆتونومياسىنا تىكەلەي باعىناتىن سەمەي گۋبرەۆكومىن قۇردى. نەگىزگى ۇلت - قازاقتاردى بيلىك باسىنا تارتتى. قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن - مەملەكەتتىڭ مۇددەسى دەپ جاريالادى.
توراعالىق مىندەتتى ۋاقىتشا ءوزى اتقاردى. سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ بۇل تاۋەكەلىنە گۋبكوم دا قارسى شىعا المادى. ءوزى كەتەردە ورنىنا مۇحتار اۋەزوۆتى توراعالىققا تاعايىندادى. ال م. اۋەزوۆ ورىنبورعا اۋىسقاندا قازاق ءبولىمىن ج.ايماۋىتوۆ پەن ح.عابباسوۆ باسقارىپ قالدى.
ۇلت مۇددەسى ءۇشىن تاۋەكەلگە بارعان بۇل ءىس ءوزىن-ءوزى اقتادى، سەمەي وبلىسى قازاقستاننىڭ قۇرامىنا بۇتىندەي قوسىلدى. قازاق ۇلتى ءۇشىن ومىرلىك ءمانى بار جانە ۇلتتىق نامىستى قوزعايتىن وسىناۋ قاسيەتتى شەشىم، الاش ارداگەرلەرىنىڭ كوسەمدىك پاراساتىنىڭ ىقپالىمەن ەلىنىڭ وجەت ۇلى سماعۇلدىڭ باتىل ارەكەتىمەن جۇزەگە استى.
كىشكەنتاي ادام - ەڭ كەكشىل ادام. نيكولاي ەجوۆ 1923 جىلى سەمەي گۋبرەۆكومىنىڭ توراعالىعىنا تاعايىندالىپ، س.سادۋاقاسوۆتىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن «تۇزەۋگە» جىبەرىلدى. گولوششەكيننىڭ تۇسىندا قازاق ولكەلىك كوميتەتىنە اۋىسىپ، ساياسي باقىلاۋدى قولىنا الدى. ال جيىرماسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا وگپۋ-ءدىڭ تەگەۋرىندى تىزگىنىنىڭ ۇشى تيىسىمەن «كەنە» مەن «بۇرگە» دەگەن ات قويعانى ءۇشىن «سەمەيلىكتەردەن» كەگىن الۋعا ۇمتىلدى. سماعۇلدى استىرتىن ارانداتۋمەن بولدى جانە سوڭىنا اڭدۋ قويدى. سماعۇل مەن مۇحتاردىڭ اراسىنا «قالام» - ءابدىراحمان ءبايدىلدين سياقتىلاردى سىنا ەتىپ قاقتى.
- جەر ماسەلەسىنە كەلگەندە دە سماعۇل سادۋاقاسوۆ ەرەكشە جىگەر تانىتتى ەمەس پە...
- جەر - ۇلتتىق دەربەس ءومىر ءسۇرۋدىڭ باستى كەپىلى. جەرسىز ۇلت - دەربەس حالىق رەتىندە جەر بەتىندە ءومىر ءسۇرۋ قۇقىنان، ۇلتتىق قاسيەتتەن ايىرىلادى. بۇل رەتتە قازاقتىڭ تاعدىرى قوساقتالعان رەسەيدىڭ دامەسى بۇرىن دا زور بولدى، قازىر دە زور، ەرتەڭ دە وتە زور بولماق. سوندىقتان دا ۆ.ي.لەنين:
«رەسەيدەگى وتارلاۋ ساياساتى دەگەنىمىز - جەر ساياساتى»، - دەپ اتاپ ايتقان بولاتىن.
ەندى «شىعىستا كىشى وكتيابر» مەن «ءسوتسياليزمدى قاتار ورناتۋعا» كەلگەن ءستاليننىڭ «اپەرمەنى» گولوششەكين قالعان جەرگە رەفورما جاساپ (تارتىپ الىپ - ت.ج.), وعان تاعى دا 360 مىڭ «تىڭ يگەرۋشى» ورنالاستىرۋدى ويلاستىرىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان:
«سادۋاقاسوۆ جولداس ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى پىكىر قايشىلىعى تۇپ-تۋرا وكتيابر (كەڭەس وكىمەتى - ت.ج.) ماسەلەسىنە قاتىستى. مەن: اۋىلعا كىشى وكتيابر جۇرگىزۋ قاجەت دەپ ەسەپتەسەم، ءسىز وكتيابر اتاۋلىنىڭ بارلىعىنا قارسى شىعاسىز. ءبىزدىڭ قازىرگى جۇرگىزىپ جاتقان جەر رەفورمامىز وكتيابر ەمەس پە؟ ...ەگەر مۇنى ازاماتتىق سوعىس دەپ تۇسىنسەڭىز، وندا ءبىز سوعىس جاعىندامىز»، - دەپ ءوزى باسقارىپ وتىرعان حالىققا ءوزى «ازاماتتىق سوعىس» جاريالادى.
بۇل «قۋجاقتىڭ» قالجىڭى ەمەس، شىنى بولاتىن. جاي قىر كورسەتۋ ەمەس، الدىن الا جوسپارلانعان جوبا ەدى. ونى ءستاليننىڭ ءوزى:
«گولوششەكين جولداس! مەن مىنا مالىمەتىڭىزدە بەلگىلەنگەن ساياساتتى نەگىزىنەن العاندا بىردەن-ءبىر دۇرىس دەپ ويلايمىن» - دەپ جازباشا تۇردە ماقۇلداپ بەرگەن بولاتىن.
ويتكەنى قىزىل يمپەريانىڭ «جەر رەفورماسىنىڭ» جوسپارى بويىنشا، شەت ايماقتاعى ۇلتتار - ۇلى جاhانگەردىڭ شيكىزات قورىن دايىنداپ بەرەتىن «ەرىكتى قۇلدار جاساعىن» قۇرۋى ءتيىس بولدى، ياعني دامىعان سوتسياليزم تۇسىنداعىداي، ەكونوميكالىق باسىبايلى ايماققا اينالدىرۋ كوزدەلدى. ەگەردە ۇلت ايماقتارىن دەر كەزىندە ورىستاندىرىپ، ولاردى قونىستاندىرىپ الماي تۇرىپ ۇلتتىق ونەركاسىپتى دامىتسا، وندا قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى، سونىڭ ىشىندە جۇمىسشىلار دا، كەيىننەن كىرمەلەرگە جول بەرمەۋى مۇمكىن ەدى. ول ءۇشىن ولاردى اشتىقپەن ەسەڭگىرەتتى. 1922 جىلعى اشتىق بۇل سالاداعى العاشقى «تاجىريبە» رەتىندە سىناقتان ءوتتى. ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بكپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنە جولداعان رەسمي اقپاراتى بويىنشا سول جىلى اشتىققا ۇشىراعانداردىڭ سانى 2 ميلليون 286 مىڭ 591 ادام بولدى، سونىڭ 68,2% اشتان ولگەن. مۇقىم قازاق حالقىن «تابيعي تۇردە جويۋعا» مۇرشاسى جەتپەدى. ويتكەنى قازاقتىڭ ءداستۇرلى كوشپەلى ەكونوميكاسى مەن ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى وعان مۇمكىندىك بەرمەدى. ەندى «مويىنسەرىك»، «قوسشى ۇيىمى»، «كەدەي قوستارى» ارقىلى ءتىرى قالۋدىڭ، كۇن كورۋدىڭ، جۇتاماۋدىڭ عاسىرلار بويى سىننان وتكەن ءتاسىلى مانسۇقتالدى.
جەر داۋى - قازاق ۇلتى ءۇشىن بۇرىن دا وتە كۇردەلى ءارى ەڭ تالماۋىتتى ماسەلە بولاتىن. سوندىقتان سول تۇستاعى قازاق زيالىلارىنىڭ بىردە-بىرەۋى جەر، جەر ءبولىسى جونىندەگى ماسكەۋلىك جوبانى بەكىتتىرمەۋگە تىرىستى. ساياسي كوزقاراستارى مەن قىزمەت ورىندارىنىڭ ءار سالانى قامتىعاندىعىنا قاراماستان، مۇنداي «كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىققا» قارسى تۇرارلىق ۇلتتىق پىكىر قالىپتاستى. قازاقستانداعى ۇلتتىق قىزمەتكەرلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى، ەڭ وجەتى، ءبىلىمدىسى سماعۇل سادۋاقاسوۆ مۇنى:
«قازاق اۆتونومياسىنا جۇرگىزىلگەن كوممۋنيستىك كولونيزاتورلىق» - دەپ اتادى.
بۇل - قازاق قاۋىمىنىڭ رۋحاني ومىرىندەگى ەڭ شەشۋشى ءارى تاريحي قاجەتتىلىكتەن تۋعان زاڭدى قارسىلىق ەدى.
ول ءوزىن تەرەڭ دە باتىل ويلى، شەشىمشىل، وجەت جانە ۇلت مۇددەسىن قورعايتىن قايراتتى دا قىزۋقاندى، ءتالىمدى دە تاجىريبەلى مەملەكەت قايراتكەرى ەسەبىندە كورسەتە ءبىلدى. سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ جەر، ۇلتتىق ونەركاسىپ، مادەنيەت سالاسىنداعى ساياسي تۇجىرىمدارىنىڭ نەگىزىنە «الاشوردا» قوزعالىسىنىڭ باعىت-باعدارى مەن تۇجىرىمدارى جەلى بولىپ تارتىلدى. سول ۇلى ماقساتتى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا بەيىمدەي وتىرىپ، «كوممۋنيست-وتارشىلدارعا قارسى «ۇلتتىق كوممۋنيستىك» ۇلگى ۇسىندى. ول قازاق جەرى تۋرالى ءا.بوكەيحانوۆ ۇستانعان جەر رەفورماسى تۋرالى جوبانى قولداپ:
ا) «سىرتتان كەلىپ وتارلاۋدى ۋاقىتشا توقتاتۋ كەرەك; ب) اۋەلى جەرگىلىكتى حالىقتى، سونىڭ ىشىندە بايىرعى قاراشەكپەندەردى دە قامتي وتىرىپ، ولاردى تولىقتاي جەرگە ورنالاستىرۋ قاجەت; ۆ) ەكىنشى كەزەكتە بارىپ توڭكەرىس تۇسىندا اۋىپ كەلگەندەرگە جەر بەرۋ كەرەك; گ) سودان كەيىن عانا قازاقستاننىڭ جەر جاعدايى مەن قۇنارلىلىعىن زەرتتەۋمەن شۇعىلدانىپ، ونىڭ قۇنارلى-قۇنارسىز ەكەندىگىن، ياعني پايدالانۋعا جارايتىن ارتىق جەر بار ما، جوق پا، سونى انىقتاۋ ءتيىس», - دەپ ۇلكەن ماسەلە قويدى.
مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر! ءيا، گاپ - جەردە.

<!--pagebreak-->
بۇل پلاتفورما كەڭەسكە دەيىن دە، كەڭەس كەزىندە دە، كەڭەستەن كەيىن دە بولشەۆيكتەر تاراپىنان جاپپاي سىنالدى، «ۇلتشىلدىق پلاتفورما» دەپ باعالاندى. اقيقاتىنا كوشسەك، سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ پىكىرى دۇرىس ءارى ول جالعىز ءوزىنىڭ عانا ەمەس، سول كەزدەگى الاش ازاماتتارىنىڭ اقىلداسا كەلىپ قورىتقان تۇجىرىمدى پىكىرى بولاتىن. ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، حالەل، جاھانشا، مۇحامەدجان، حالەل عابباسوۆ، ءالىمحان ىسپەتتى ۇلت كوسەمدەرىنە مىنبەگە كوتەرىلۋگە تىيىم سالىنعاندىقتان دا، سولاردىڭ اقىلىنا سۇيەنىپ، سولاردىڭ اتىنان سويلەگەن ءسوزى ەدى.
- گولوششەكيننىڭ بۇل جەر رەفورماسى - قازاقتىڭ جارتىلاي كوشپەلى ەكونوميكاسىن بۇزىپ، جاپپاي اشارشىلىققا الىپ كەلەتىن. 1921-1922 جىلدارداعى اشتىق تۇسىنداعى «رەفورمانىڭ» العاشقى «تاجىريبەسىمەن» ءبارى دە تانىس ەدى. س.سادۋاقاسوۆ تا، س.مەڭدەشەۆ تە، س.سەيفۋللين دە، و.يساەۆ تا، ۇ.قۇلىمبەتوۆ تە، ي.قۇرامىسوۆ تا بۇل اشارشىلىقتى باستارىنان كەشىرگەن بولاتىن. الايدا وتكەننىڭ قاسىرەتتى ساباعىن كوممۋنيستەر قاپەرىنە المادى. نەگە؟
- تەرگەۋ ءىسىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك: سول تۇستاعى وبلىستىق، كەيىن ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى س.مەڭدەشەۆ باسقارعان ءبىر ماجىلىستە اشتان ولگەن 1 ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ ارۋاعىنىڭ الدىندا بەتى شىمىرىكپەستەن:
«اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ» جۇمىسىن كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋعا پايدالانۋ ءۇشىن جانە اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىنداردى استىرتىن ۇيىمعا تارتۋ ءۇشىن اۋەزوۆ مۇحتار مەن احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ۇندەۋ جولدادى. ال ج.ايماۋىتوۆ «الاشورداشىلاردىڭ» تۋىستارىنا مال تاراتىپ بەرۋ ءۇشىن «اشتارعا كومەك كورسەتەتىن» كوميسسيانىڭ مۇشەلىگىنە قاساقانا كىرگەن»، - دەپ «حالىق جاۋىن» اشكەرەلەپتى.
مۇنداي «ەستەن تاندىرۋ ارقىلى حالىقتىڭ سانىن تابيعي تۇردە ازايتاتىن جەر رەفورماسىنىڭ» قاسىرەتى گولوششەكين مىنبەدە:
«بەسىنشى پارتيا كونفەرەنتسياسىنىڭ جۇمىسىنا قارسى ۇيىمداستىرىلعان (ياعني ءوزىن سايلاۋعا - ت.ج.) بوكەيحانوۆتىڭ، بايتۇرسىنوۆتىڭ، سادۋاقاسوۆتىڭ، دوسوۆتىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق پلاتفورماسى», - دەپ اتالعان ەكونوميكالىق تالداۋدا ەگجەي-تەگجەيلى دالەلدەنگەن بولاتىن.
سول پلاتفورماعا سۇيەنگەن س.سادۋاقاسوۆ قازاقستاندى ءوزى وندىرگەن شيكىزاتتىڭ قۇلىنا اينالدىراتىن جوبانى ۇسىنعان «ساياسي ەكونوميستەرگە» قارسى:
«ءار رەسپۋبليكانىڭ ءوز ىشىندە تۇيىقتالعان كاسىپورىن اشۋ باعىتى (ارينە، ۇلتشىلدىق باعىت دەپ ءتۇسىنىڭىز) بار دەگەن زەلينسكي جولداستىڭ پىكىرى دۇرىس ەمەس (مۇنى تالداۋدىڭ ءوزى ۇيات), ەكىنشىدەن، ورتا ازيادان ماقتانى تاسىپ اكەتۋ - جاقسىلىق، ال دايىن ماتانى تاسۋ - بۇل تۇيىقتالعان شارۋاشىلىقتىڭ بەلگىسى - دەگەن ماسەلە قانداي تەوريادان تۋىنداپ وتىر؟ بۇلاي ەتۋگە بولمايدى، زەلينسكي جولداس! تۋرا كەرىسىنشە، شارۋاشىلىقتىڭ مۇددەسىنە وراي، ونەركاسىپتى شيكىزاتتىڭ كوزىنە جاقىن ورنالاستىرۋ قاجەت», - دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
شىندىعىندا دا، ءجۇننىڭ ءبىر قاداعىن قازاقتاردان 15 سومنان الىپ، 150 سومعا قايتا قازاققا ساتۋدىڭ قاي جەرى ينتەرناتسيونالدىق؟ قاي جەرى سوتسياليزم؟ قاي جەرى قانداي ۇلتشىلدىقپەن كۇرەس؟ ەكونوميكالىق جاعىنان وتە ءتيىمدى، ءوزىن-ءوزى اسىرايتىن، ءوزىنىڭ جەرىن ءوزى دەربەس يگەرەتىن، ءوزىنىڭ ۇلتتىق دامۋ ءداستۇرى مەن تاريحي تانىمىن ساقتايتىن مۇنداي ۇلتتىق سوتسياليزم گولوششەكينگە ۇنامادى. سماعۇلدىڭ بۇل سوزىنە تۋرا جاۋاپ بەرمەي، شايا-شايالىعىنا سالىپ:
«يندۋستريالاندىرۋ ماسەلەسى جونىندەگى ءوزىنىڭ سىرىن سادۋاقاسوۆ ءالى اشقان جوق. ول بۇرىن: بىزدە تەرى بار، ونى ماسكەۋگە تاسۋدىڭ قاجەتى جوق، زاۆودتى قازاقستاننىڭ وزىندە سالۋ كەرەك، ءسويتىپ، قازاقتىڭ (كۇلكى) ۇلتتىق تەرىسىن (كۇلكى) وزىمىزدە وڭدەۋىمىز كەرەك... ال ماسكەۋ مەن ورتالىقتاعى زاۆودتار توقتاپ قالسا، وندا ونىڭ جۇمىسى جوق كورىنەدى»، - دەپ مىنبەدەن مەكەرسىندى.
ۇلتىن اشارشىلىقتان ساقتاپ، «ازاماتتىق سوعىستىڭ ورنىنا ازاماتتىق كەلىسىمدى» ۇسىنعان س.سادۋاقاسوۆ، ن.نۇرماقوۆ، س.قوجانوۆ، ج.مىڭباەۆ سياقتى قىزمەتكەرلەردى قىرىنا الىپ، قازاق ينتەلليگەنتسياسىنا قارسى جازالاۋ ناۋقانىنىڭ باستالعانىن رەسمي تۇردە مالىمدەدى. «ەل بيلەگەن كەمەلدەردىڭ» كوزىن جويۋ ارقىلى ۇلتتىق سانانى جويۋ - اق پاتشادان قالعان «مۇرا» ەدى.
ول قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنا وت تاستاۋ ءۇشىن اۋەلى قازاقستانداعى جەر رەفورماسى، تەرريتوريالىق تۇتاستىق، قونىستاندىرۋ ساياساتى، ەكونوميكا، شارۋاشىلىق، وقۋ-اعارتۋ جۇيەسى، ۇلت تاريحى، ونەر مەن ادەبيەت، كونە مۇراعا كوزقاراس تۋرالى ءباسپاسوز بەتىندە پىكىرتالاستارىن جاريالاتتى، ءتۇرلى ماجىلىستەردە ءسوز سويلەتتى، ءسويتىپ، پارتيا، كەڭەس قايراتكەرلەرىن بىلدىرتپەي ءبىر-بىرىنە جانىقتىردى. كەزىندە «تۇرككوميسسياسى» مەن مۋسبيۋرونىڭ قۇرامىندا بولعان جەرگىلىكتى حالىقتان شىققان قايراتكەرلەردىڭ بارلىعىن پانتيۋركيست، وپپورتۋنيست، ۇلتشىل، جىكشىل دەپ جاريالادى. «ۇلكەن تۇركىستان» تۋرالى پىكىر بىلدىرگەن قايراتكەرلەردىڭ سوزدەرىن جيناستىرىپ، ولاردىڭ ارقايسىسىنا „رىسقۇلوۆششينا", „سادۋاقاسوۆششينا", „مەندەشوۆششينا", „سەيفۋللينوۆششينا", „قوجانوۆششينا", „تورەقۇلوۆششينا" دەپ مىسقىلداي ات قويىپ:
«جالپى، مەن، توپشىلدىق دەگەندە، ۇلتشىلدىقتى ەمەۋرىن ەتىپ وتىرمىن. مەن ساۋداقاسوۆشىلاردى ەسكە سالعاندا، قوجانوۆشىلاردى دا، رىسقۇلوۆشىلاردىڭ بارلىعىن دا ايتىپ وتىرمىن. ولاردىڭ بارلىعى دا ءبىر قالىپتان شىققان»، - دەپ جەر تەپكىلەپ باعا بەردى.
سسسر دەپ اتالاتىن بولاشاق قۇراما مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمى سول جىلدارى جوسپارلانىپ جاتقان. ورتا ازيا مەن قازاقستانداعى تۇركى جۇرتىنا ورتاق 1). تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ (ت.رىسقۇلوۆ ت.ب.), 2). تۇركىستان - قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ (س.قوجانوۆ), 3). روسسيا قۇرامىنداعى تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرۋ (ەۋروپالىقتار) - تۋرالى كۇرەس ءجۇرىپ جاتتى. ال قوقان، بۇقارا رەسپۋبليكالارى تاۋەلسىز مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرۋ ماقساتىندا «مۇحاررامدىق» (رەۆوليۋتسيالىق، ورىس باسىلىمدارىندا - باسماشىلار قوزعالىسى) مايدان اشتى. ەگەر بۇل جوسپار جۇزەگە اسسا، وندا ورىستاردىڭ ەجەلگى ارمانى ورىندالىپ: سولتۇستىك شىعىستاعى شىعىس قازاقستان، سەمەي، اقمولا، قىزىلجار، كوكشەتاۋ، قوستاناي، اقتوبە وبلىستارى - رەسەيدىڭ قۇرامىندا; ال الماتى، تالدىقورعان، تاراز، شىمكەنت، قىزىلوردا وبلىستارى - وزبەكستاننىڭ، ماڭعىستاۋ تۇبەگى - تۇرىكمەنستاننىڭ قۇرامىندا قالعان بولار ەدى. وسى تۇستا س.سادۋاقاسوۆتىڭ تاعى دا ن.ي.ەجوۆپەن جولدارى توعىستى.
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): «ول كەزدە جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ اراسىندا، پارتيا مەكەمەلەرىندە: قازاقستاندى ورتالىق ازيا فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا قوسادى ەكەن-مىس. ءسويتىپ، قازاقستان وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ دارەجەسىنە كوشەدى ەكەن-مىس - دەگەن قاۋەسەتتەر شىعىپ ءجۇردى. بۇل ءۇشىن قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى ورىستار قونىستانعان اۋدانداردا مەجەلەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى ءتيىس ەكەن. وسى ماسەلە جونىندە قۇرامىندا: موسكۆادان كەلگەن ەجوۆ، ولكەلىك كوميتەتتەن سادۋاقاسوۆ، مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەكەمەسىنەن مەن بار - ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. مەن ءوز پىكىرىمدى ەجوۆ جولداسقا اشىق تۇردە: ورتا ازيا فەدەراتسياسىنا قازاقستاندى قوسىپ، سولتۇستىك ايماقتىق شەكارانى مەجەلەۋ شارۋاشىلىق مۇددەسى تۇرعىسىنان دا، مادەني بايلانىس تۇرعىسىنان دا پايدا اكەلمەيتىنىن - ايتتىم...».
1924 جىلى قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1925 جىلى 3-حاتشى مىندەتىن اتقارعان ەجوۆ ءوزىنىڭ 1925 جىلى ۆ.م.مولوتوۆقا جازعان حاتىندا:
«بۇل توپتار ستالين جولداستىڭ سوڭعى سوزىندە اجىراتىپ ايتقانىنداي اۋىتقۋشىلىقتارعا جاتاتىن بولسا، جارتىلاي عانا كەسىرى تيەر ەدى، وندا وسى توپتاردى ءوزارا جىككە ءبولۋ ساياساتى ارقىلى كۇرەس جۇرگىزۋ الدەقايدا جەڭىلگە تۇسەر ەدى. مەنىڭ ويىمشا، وسى توپتاردىڭ ءار قايسىسىمەن ءبىر باعىتتا جۇمىس جۇرگىزىپ، ولاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ ارقىلى پارتيالىق ارناعا تۇسىرگەن دۇرىس... ءسويتىپ، ولاردىڭ اراسىنا جىك سالا تالقانداپ، قىزمەتتەن شەتتەتىپ، ماسكەۋگە جىبەرىپ، وندا №2 قازاقستان ۇيىمداستىرىپ، ءىستى وڭعارۋ كەرەك»،- دەگەن (سوندا، 281-بەت) ۇسىنىس جاساعان.
-تۇرسىن اعا، گولوششەكين «ششينالاردى» قايتادان ساياسي ساحناعا شىعارۋ ارقىلى تۇتاس ۇلتتى قاق جارىپ، سول كەزدەگى ەڭ بەدەلدى ءۇش تۇلعانى - سادۋاقاسوۆتى، قوجانوۆتى، رىسقۇلوۆتى ءبىرىن-بىرىنە قارسى قويعىسى كەلدى ەمەس پە؟
- «الاش ىسىندەگى» تەرگەۋ ءىسى دە وسى ۇشەۋىن قالايدا حالىق جاۋى ەتىپ شىعارۋعا باعىتتالدى. بۇل رەتتە زينوۆەۆتىڭ:
«گولوششەكين قازاقستانعا بارىسىمەن، جەرگىلىكتى ۇلت ينتەلليگەنتتەرى مەن قايراتكەرلەرىن ءوزارا قىرقىستىرىپ، اقىر سوڭىندا ولاردى قۋعىنعا سالىپ، ۇلكەن قياناتقا دۋشار ەتتى»، - دەگەن پىكىرى دۇرىس ەدى.
قاستانشىقپاعىر ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ول ءوزىنىڭ يدەولوگتارى مەن تاريحشىلارىنا 1921-1927 جىلداردىڭ ارالىعىندا وتكەن بارلىق جينالىستار مەن كونفەرەنتسيالاردىڭ، ديكۋسسيالاردىڭ ماتەريالدارىن جيناتتىردى. سوندا قابىلدانعان قاۋلىلار مەن كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى قورىتا تۇجىرىمداپ، مۇنى «ششينالاردىڭ» كەڭەسكە قارسى پلاتفورمالارى دەپ جاريالادى. ولاردىڭ كەڭەس وكىمەتى مەن قازاق ۇلتىنىڭ ھاس دۇشپانى ەكەندىگىن اشكەرەلەپ، جەكسۇرىن ەتىپ كورسەتۋدى وراز يساەۆ ءوز مىندەتىنە الدى. ول سول تۇستاعى ايماقتىق كوميتەتتىڭ بوچاگوۆ، مارتىنەنكو، شافيرو، براينين ىسپەتتى يدەولوگتارى مەن تاريحشىلارىنا شۇعىل تۇردە تاپسىرما بەردى. قىزا-قىزا كەلە ولار:
«حالىقارالىق پرولەتارياتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن قازاق حالقىن دا قۇرباندىققا شالامىز»، - دەپ جانىن قاسىم عىپ انت بەردى.
- سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ جازبالارىن مۇحتار اۋەزوۆ ساقتاپ قالىپتى دەگەن ءسوز بار. قانشالىقتى شىندىق؟
- ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ماسكەۋدەگى پاتەرىندە «الاشوردا» ۇكىمەتى مەن «الاش» پارتياسىنىڭ، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ مۇراعاتتارى قاشان ۇلى وتان سوعىسى باستالعانشا ساقتالعان. سماعۇلدان قالعان جالعىز ۇلى ەسكەندىر مايداندا قازا تاپقاننان كەيىن، ليزا ء(لاززات) اليحانقىزى جالعىزدىققا شىداماي ءوزى دە دارىگەر رەتىندە مايدانعا اتتانادى. اتتانار الدىندا اكەسى مەن سماعۇلدىڭ ءارحيۆىن قاتتاپ، ءۇيدىڭ شاتىرىنا تىعىپ كەتەدى. ونىڭ ءبىرازى شاتىرعا بومبا تۇسكەندە شاشىلىپ كەتىپتى، ال قالعان بولىگىن وتىننان قينالعان سولداتتار تامىزىققا پايدالانسا كەرەك. قايتىپ كەلگەندە تامتىعىن عانا تاۋىپ العان. ءوزى دە سوعان قاتتى وكىنىپ، ۇيىنە بارعاندارعا:
«اكەمنىڭ قاتتى قايعىرىپ، ويى ەڭ اۋىرلاعان كۇنى - سماعۇل قايتىس بولعان كۇن. ول ءوزى بارىپ ونىڭ دەنەسىن كورقاپتان الىپ، ءمايىتىن مەديتسينالىق تەكسەرۋگە اپاردى. «وندىرىستىك ۋلانۋ» دەگەن دياگنوز قويىپتى. دەنەسىن كرەماتوريگە ورتەدى. بۇل ونىڭ جانىنا قاتتى باتتى. بويجەتكەن كەزىمدە مۇحتار اۋەزوۆ پەن قانىش ساتباەۆ قىرىندادى. بىراق مەن سماعۇلدى تاڭدادىم. سماعۇل: تۇبىندە مەنى نە مۇحتار، نە قانىش ىزدەپ كەلەدى. قاعازىمدى سولارعا بەر - دەيتىن. سوعىس جىلدارىندا ولاردى شاتىرعا تىقتىم. قالعانىن ەلۋىنشى جىلدارى مۇحتارعا بەردىم. سونىڭ ەندىگى بەلگىسى مىناۋ عانا، - دەپ ءۇيىنىڭ تورىندەگى سماعۇل مەن ونىڭ ۇلى ەسكەندىردىڭ سۋرەتىن كورسەتەدى ەكەن.
ءلايلا مۇحتارقىزى اۋەزوۆا كوڭىلدەنگەن ءبىر ساتىندە وزىنە ءتان جۇمساق جىميىسپەن:
«تۇرسىن! سەن الاش تاريحىمەن اينالىسىپ ءجۇرسىڭ عوي. بىزدە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قىزى ليزا اليحانقىزىنىڭ اكەمە تاپسىرعان ءارحيۆى بار. ونىڭ تاريحى بىلاي. ەلۋىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا مۇحتار ومارحانۇلى ماسكەۋگە كەلىپ، ءبىر سالتاناتتى جينالىسقا قاتىستى. ەكەۋمىز تەاترعا باردىق. فوەدە ءبىر ايەل انادايدان: «ءاي، مۇحتار!»،- دەدى وكتەم داۋىسپەن. اكەم دە تەز ۇيىرىلە كەتتى. مەن بۇرىن ول كىسىگە مۇنداي وكتەم سويلەگەن ادامدى كورگەن ەمەسپىن. تاڭعالدىم. ەكەۋى ۇزاق شۇيىركەلەستى. قوشتاسقاننان كەيىن ماعان بۇرىلىپ ماڭىزدى كەيىپپەن: «بۇل - ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قىزى ليزا، سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ايەلى. جاستىعىمىز دا، دوستىعىمىز دا جاراسقان ادام. ۇيىندە سماعۇلدىڭ ءبىراز ءارحيۆى ساقتالىپ قالىپتى. سونى ماعان تاپسىرماق»،- دەدى. اراعا ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ سول ءارحيۆتى الماتىعا الىپ كەتتى. وسى جايدى ۆالەنتينا نيكولاەۆناعا ايتقانىمدا: «بوكەيحانوۆ - بۇلاردىڭ كوسەمى. ول ءوزى سونداي سۇستى، مىسى باسىم ادام. لەنينگرادتاعى ءبىزدىڭ ۇيىمىزگە كەلەردە مۇحتار سونداي قاتتى ابىگەرمەن دايىندالاتىن. ونىڭ الدىندا بالاشا ەلپەك قاعاتىن. مەنىڭ دە بەتىنە قاراپ سويلەۋگە باتىلىم جەتپەيتىن. قورقاتىنمىن. ال سماعۇل ءبىز ۇيلەنگەن جىلدارى اقشا جىبەرىپ تۇراتىن»،- دەدى. ول ارحيۆ وسىندا. نە بار ەكەنىن تولىق بىلمەيمىن. سەن كور»، - دەپ ىقىلاس ءبىلدىرىپ ەدى.
مۇراجايدىڭ قولجازبا ءبولىمىنىڭ يەسى تالاتبەك اكىم ۇسىنعان ورامدا: 1. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك» رومانىنىڭ قولجازباسى.2. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ انكەتالىق سۇراعىنا 1927 جىلى 3-عينۋاردا قايىرعان جاۋابى. 3. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ انكەتالىق جاۋابى. 4. بەرنياز كۇلەەۆتىڭ 2 تومدىق ولەڭدەر جيناعى. ىشىندە اڭگىمە، قاراسوزدەرى ارالاسقان رومان بار. 5. ءارتۇرلى قيىندىلار مەن ۇزىندىلەردىڭ ىشىندە «ء21/ىV.22 ج» دەپ قول قويىلعان س.سادۋاقاسوۆتىڭ «سارسەنبەك» دەگەن رومانى بار. مەن ول روماندى سول كەزدەگى ىزدەنۋشى د.مىڭباەۆقا (قامزابەكۇلى) بەردىم. ول جارىققا شىعاردى. ال بەرنيازدىڭ مۇراسى ءالى جارىققا تولىق شىققان جوق. عالىم احمەدوۆ دەگدار: بەرنيازدىڭ قارىنداسى ماريا بەگىمبەتوۆانىڭ قىزدار ينستيتۋتىندا ءدارىس بەرەتىنىن، ونىڭ قولىندا بەرنيازدىڭ جەڭگەسى مەن قارىنداسىنىڭ جوقتاۋى بار ەكەنىن ايتىپ ەدى، تىرشىلىكتىڭ تولقىنىندا ول دا ەسكەرىلمەي قالدى.
ۇلت كوسەمىنىڭ، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ايداۋدا جۇرگەن احمەت بايتۇرسىنوۆقا: «سماعۇلدان باسقامىز امانبىز»، - دەۋىنىڭ استارىندا وسىنداي قاسىرەت تابى جاتىر ەدى. ءبارىمىز دە امان بولايىق.

اڭگىمەلەسكەندەر:
سەيسەن امىربەكۇلى،
نۇرسۇلۋ مىرزابەكوۆا http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=9269&Itemid=2