تەگىمىزدى ورىس ءتىلىنىڭ–وۆ، -ەۆ، -ين قوسىمشالارىنسىز جازۋ ازاماتتار تاراپىنان كەي جاعدايدا قولايسىزدىق تۋدىراتىنى جايلى باسپاسوزدە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە، ءتۇرلى باسقوسۋلاردا تولاستار ەمەس، سوڭعى كەزدەرى دە جيىرەك ءسوز بولىپ كەلەدى. وسى ماسەلەگە قاتىستى مامان رەتىندە ءوز تۇجىرىمىمىزدى ايتپاقپىز. 

تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان كەيىن، قر تۇڭعىش پرەزيدەنتىىنىڭ ارنايى جارلىعىنا ساي  ورىس ءتىلىنىڭ –وۆ، -ەۆ، -ين جالعاۋلارىن الىپ تاستاپ، -ۇلى، -قىزى سوزدەرىن قوسىپ، اتى-ءجونىمىزدى ۇلتتىق ۇردىسكە ساي جازۋ  مۇمكىندىگىنە يە بولدىق.   سول كەزدەن باستاپ، ورىس قوسىمشاسىنسىز جازۋ كىسى ەسىمىنىڭ قايسى، تەگىنىڭ قايسى ەكەندىگىندە قيىندىق تۋدىراتىنى ءجيى ايتىلا باستادى. كوپ جاعدايدا ازاماتتار قايسىسى ەسىم، قايسىسى ازاماتتىڭ تەگىن ايىرۋ قيىندىعىنا سىلتەيدى. بۇرىن-سوڭدى مۇنداي ماسەلە تۋىنداماعانىن بىلەمىز.  كەيبىر ۇلتتاردىڭ رۋستاۆەلي، برەگۆادزە، سارويان، داپكۋنايتە، بانيونيس ت.ب. ءتارىزدى تەكتەرىندە ايقىن ۇلتتىق تىلدىك ماركەرلەر بار. ولار ەرتە زامانداردا قالىپتاسىپ، كەڭەس ءداۋىرى كەزىندە دە وزگەرىسسىز قالا بەردى. 

ءتىلشى ماماندار، قاتارداعى ازاماتتار دا كىسى ەسىمى مەن تەگىن ايىراتىن –تەگى، -ءۇبىرى ت.ب. قوسىمشالارىن جالعاپ جازۋدى ۇسىنادى. بۇل جونىندە قر نەكە جانە وتباسى كودەكسىنىڭ 194-تارماعىندا «جەكە ادامنىڭ تەگىنە "تەگى", "ۇرپاعى", "نەمەرەسى", "شوبەرەسى", "كەلىنى" دەگەن جانە باسقا دا سوزدەردى قوسىپ جازۋعا جول بەرىلمەيدى» دەپ انىق جازىلعان.  بۇعان «اتا» ءسوزىن دە قوسۋعا بولادى. راحىمبەردى دۇيسەكوۆ دەگەن قاپشاعايلىق ازامات ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا جازعان حاتتارىندا قازاقتاردىڭ تەگىنە «اتا» ءسوزىن قوسىپ جازۋدى قيسىندى دەپ سانايدى. ال قازىرگى تاڭدا قازاق اتى-جوندەرى ەكى جانە ۇشمۇشەلى ۇلگىمەن جازىلىپ كەلەدى. راسىندا، كوپشىلىك ايتقانداي، قوسىمشاسىز  قاسەن امانگەلدى سىندى اتى-جوندە  تەگى قايسى، ەسىمى قايسى ەكەندىگىن اجىراتۋ قيىن ەكەندىگى كورىنىپ اق تۇر. 

بۇل جايىندا مىنانى ايتۋعا بولادى، رەسمي تولقۇجاتتاردا، كەيبىر ىسقاعازدارىندا، مىسالى، كەلىسىمشارتتاردا تەگى مىندەتتى تۇردە ەسىمنىڭ الدىندا جازىلادى، ال قالعان جاعدايدا الدىمەن ەسىمى، بار بولعان جاعدايدا اكەسىنىڭ اتى، سوڭىنان تەگى جازىلادى. بۇلاي جازۋ نەگىزىنەن كسسرو حالىقتارىنا ورتاق ۇلگى رەتىندە قالىپتاسقان، تەك بالتىق ەلدەرى عانا باتىستىق ۇلگىمەن ەسىم ءبىرىنشى، تەگى ەكىنشى ورىندا جازىلادى ەكەن. ال كسسرو بۇل ۇلگىنى قايدان الدى دەسەك،  جالپى شىعىس ەلدەرىندە، اسىرەسە، قىتاي، جاپونيا ت.ب. مەملەكەتتەرىندە ءبىرىنشى تەگى، ەكىنشى ورىندا ەسىمى جازىلادى ەكەن. ماسەلەن، لي چجەنفان، شي جيڭ پين، كوبو ابە، كيتانو تاكەشي ت.ب. اتى-جوندەرىندە ءبىرىنشى ورىندا تەگى جازىلعان.

ەۋروپالىق، باتىستىق ۇلگى بويىنشا ەسىمى تەگىنىڭ الدىندا جازىلاتىندىعى بەلگىلى. ءبىر جاعىنان وسى حالىقارالىق ۇلگى رەتىندە قاراستىرىلادى، مىسالى, يوگان ۆان بەتحوۆەن، ۆيكتور گيۋگو، مارگارەت تەتچەر، دەۆيد بەكحەم ت.ب.  ياعني كوپتەگەن ەۋروپالىق، ازيالىق تىلدەر مەن مادەنيەتتەردە تەگى ەشبىر قوسىمشاسىز قولدانىلادى ەكەن. حالىقارالىق ستاندارت بويىنشا تەگى ەسىمنەن كەيىن جازىلادى، سوعان قاراپ قايسىسى ەسىم، قايسىسى تەگى ەكەندىگى قيىندىقسىز اجىراتۋعا بولادى. سوندىقتان باتىس ءباسپاسوز بەتتەرىندە كەز كەلگەن اتى-ءجون، ەۋروپالىق، نە ازيالىق بولسىن، كىسىنىڭ ەسىمى ءبىرىنشى ورىندا جازىلادى. ەۋروپالىق تىلدەردەگى اتى-جوندەردىڭ قوسىمشاسى بولعاننىڭ وزىندە فونەتيكالىق ەرەكشەلىگىنە قاراي اجىراتۋعا بولادى، مىسالى، كسەشينسكيدىڭ پولياك ەكەندىگى، چاپەكتىڭ چەح ەكەندىگى.

تۇركىتىلدەس بىرقاتار حالىقتاردا دا ۇلتتىق نىشانى بار قوسىمشالار جوق دەۋگە بولادى، مىسالى، وزبەك، قىرعىز، تاتار، باشقۇر، ۇيعىر، تۇركىمەندەردە. ولاردى فونەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراپ اجىراتامىز، ماسەلەن، كۋتلۋمۋرات، بوحتيەر، سوورونباي، جەنيشبەك، مينيگۋل، ديلشات، بەردىمۋحاممەد، اننادۋردى ت.ب. بۇلاردىڭ ىشىندە قازاق ەسىم-تەكتەرىنىڭ دە ەرەكشەلىگى نەگىزىنەن بىردەن كوزگە تۇسەدى، ماسەلەن، توقتار جاقىپ، ۇسەن جىلقايدار، كۇلاش توقتاسىن ت.ب.

ال جوعارىدا كورسەتكەن –تەگى, -ۇرپاعى، -نەمەرەسى، -شوبەرەسى، -كەلىنى جانە -اتا سوزدەرى ەتنيكالىق تاريحىمىزدا فاميليا ۇعىمى بولماعاندىقتان ۇلتتىق جادىدان ورىن الىپ، قالىپتاسپاعان. بۇل سوزدەردى جاساندى تۇردە  قوسىپ جازعانمەن، ازىرگە تۇراقتالماي كەلە جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. قازاق بۇرىنعى كەزدەرى اتى-ءجون سۇراسقاندا «قاي تۋماسىڭ؟»، «تەگىڭ كىم؟»، «قاي اتانىڭ بالاسىسىڭ؟» دەپ ازاماتتىڭ قاي رۋ-تايپاعا جاتاتىندىعىن  مەڭزەگەن.

قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋگە بايلانىستى اتى-جوندەردىڭ ەرەجەسى ازىرلەنىپ جاتىر. ساراپشى مامانداردان اتى-ءجونىمىزششدىڭ رەتىن باتىس، ياعني حالىقارالىق ۇلگىدە جازساق، كەز كەلگەن جاعدايدا ادامنىڭ اتى قايسى، تەگى قايسى قاتەلەسپەي اجىراتۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى دەگەندى اتيادى. ارينە، بۇل پىكىردىڭ جانى بار، مامان رەتىندە ءبىز دە قوس قولداپ قولدار ەدىك. بىراق بۇل تەز ارادا وڭاي شەشىلەتىن شارۋا ەمەس. الدىمەن بۇل ماسەلە ۇلتتىق، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وڭ شەشىمىن تابۋى كەرەك. بىرىنشىدەن، ازامتتاردى قۇجاتتايتىن مينيسترلىكتەر مەن رەسپۋبليكالىق مەكەمەلەردىڭ قارجىلىق-تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرىنە كەلىپ تىرەلەدى. ويتكەنى ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن ادىلەت مينيسترلىگى، ازاماتتارعا ارنالعان ۇكىمەتتىڭ بۇكىل قۇجاتجاساۋشى قازىرگى تەحنيكالىق بازاسىندا ازاماتتاردىڭ تەگى ءبىرىنشى ورىندا، اكەسىنىڭ اتى ەكىنشى ورىندا، ەسىمى ءۇشىنشى بولىپ جازىلادى. ەكىنشىدەن، بۇل جايىندا جالپىقوعامدىق بىرجاقتى پىكىر قالىپتاسۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز كوپكە  وي تاستاۋ. بولاشاقتا اتى-ءجونىمىزدى حالىقارالىق ۇلگىگە ساي جازساق، ورىس ءتىلىنىڭ –وۆ،-ەۆ قوسىمشالارىنان ارىلار مۇمكىندىك تۋادى، ولاردىڭ تىپتەن كەرەكسىز بولىپ قالارى حاق.

 سوندىقتان ازىرگە تەگىمىزگە ارنايى قوسىمشا ويلاپ تاپپاي اق، قالىپتاسقان تاريحي داستۇرىمىزگە ساي -ۇلى، -قىزى سوزدەرىن قالاۋىمىزشا تەگى رەتىندە نەمەسە ۇشمۇشەلى ۇلگىدە اكەسىنىڭ اتى رەتىندە جازىپ، ۇستانعانىمىز ءجون بولار.

كۇنى بۇگىننىڭ وزىندە بايقاپ وتىرعانىمىزداي، بيلىكتەن باستاپ، قاتارداعى ازاماتتارىمىزدىڭ دەنى تەگىندەگى –وۆ، -ەۆ، وتچەستۆوسىنداعى –وۆيچ، -ەۆيچ، وۆنا، ەۆنا قوسىمشالارىنان ارىلۋعا اسىعار ەمەس. 

جازۋىمىزدى لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرگەندە ەشكىمگە ۇقسامايتىن جاڭا ءالىپبيىمىزدىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي قازاق ونوماستيكالىق اتاۋلاردىڭ، ونىڭ ىشىندە اتى-جوندەرىمىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن بىردەن اجىراتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قالىبىن ساقتاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان ەل بولامىز دەسەك، ەسىمىزدى تۇزەيتىن، ۇزىن سوزباققا سالماي تەكتەرىمىزدەگى ورىس ءتىلىنىڭ قوسىمشالارىنان ارىلاتىن كەز جەتتى.

قىزدارحان رىسبەرگەن 

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى
ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى
 ونوماستيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى      

 Abai.kz