جۇزىنەن پاراسات پەن تەرەڭدىك كورىنىپ تۇراتىن قاراتورى ماڭعاز كىسىنى العاش كورگەن ادام «سۇستى، قاتال بىرەۋ ەكەن» دەپ ويلاۋى مۇمكىن ەدى. تاقياسىن ءبىر شەكەسىنە جىلجىتىپ، باسىن انتەك قيسايتا ۇستاپ، الدىندا وتىرعان ادامنىڭ بەتىنە بايىپپەن، سىناي قاراپ وتىرۋشى ەدى. اڭگىمەنىڭ ءاۋجايىن ابدەن زەرتتەپ، ءسوز ۇستاعان شەشەندەردى مۇقيات تىڭداپ العان سوڭ ءبىر جوتكىرىنىپ الادى دا، قوڭىرقاي قويۋ داۋسىمەن كەسەك سوزدەردى تۇيدەكتەتە توگىپ جىبەرەدى. داۋرىعىپ وتىرعان جۇرت بىرتە-بىرتە سىلتىدەي تىنىپ، قۇلاققا ۇرعان تاناداي جۋاسىپ قالاتىن. كوز الدىڭا شاكىرتتەرىن ءبىراز ەركىنە جىبەرىپ الىپ، اتالى سوزبەن شەگەلەپ، قورىتىندىسىن قويىپ تاستايتىن تاجىريبەلى ۇستاز ەلەستەيدى. ۇمبەتىرزا اعانىڭ ءدال وسىنداي شەبەرلىگىنە جيىن-تويلاردا، قوناقتىقتاردا بىرنەشە رەت كۋا بولدىم.

ءبىر كۇنى عالامتور پاراقتاپ وتىرىپ اتاقتى جىراۋ الماس الماتوۆتىڭ ماقالاسىن كەزىكتىردىم. ول كىسى بۇرىنعى اقساقالدار، ەل ىشىندەگى اتاقتى يشان-مولدالار، ولاردىڭ ۇلگى-ونەگەسى تۋرالى تەبىرەنە وتىرىپ تولعاعان ەكەن. سول اقساقالداردىڭ ءبىرى الماسقا «شىراعىم، ارنايى قوناقتىڭ ءۇش ءتۇرى بولادى. توي قوناعى. قوي قوناعى. وي قوناعى. بۇلاردان بولەك «قۇدايى قوناق» - قايىر-ساحاۋاتىڭنىڭ مەيمانى. توي قوناعى - شاقىرۋشى جىبەرەسىڭ، بولماسا بىرەۋدەن-بىرەۋ ەستىپ كەلە بەرەدى. جارتى باۋىرساقتان اۋىز تيسە دە ريزا. «تويدان اۋىز تيدىك»- دەپ، باتاسىن بەرىپ تاراپ جاتادى. قوي قوناعى – «قوجەكەڭە سالەم بەرەيىك»،- دەپ ارنايى كەلەدى. ءبىر مالىڭدى سويىپ، قوناقاسىن بەرىپ، باتاسىن الىپ اتتاندىراسىڭ. وي قوناعى - شىراعىم، ەل ىشىندە عۇلاما يشان، موللا، شەجىرەشى قاريا، اقىن-جىراۋلار بار. وتىڭنىڭ باسىنا ولار كەلسە، بوساعاڭنان ىرىس-نەسىبە بىرگە كىرەدى. ولاردىڭ ايتقان سوزدەرىندە ءبۇتىن مۇسىلمان بالاسىنىڭ ەنشىسى بار. سونىڭ ىشىندە ءوزىڭنىڭ دە سىباعاڭ بار بالام!» دەيدى. قانداي كەرەمەت سوزدەر! قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى ۇستانىپ كەلە جاتىرعان التىن ەرەجەسى.

قوناقجايلىق پەن بەرەكەلى داستارقان ۇمبەتىرزا اۋلەتىندە باياعىدان بار ءداستۇر. بالاسى وتەگەندى 1993 جىلدان بەرى تانيمىن. كورگەن جەردە ءارتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ ۇيىنە قاراي ەرتە جونەلەتىن. سول ۋاقىتتان بەرى تەك وزدەرى وتىرىپ اس ىشكەنىن كورگەن جوقپىز. اعايىن-تۋىس، ناعاشى-جيەن، قۇدا-جەكجات، اۋىلداس پەن كلاستاس، دوستىڭ تانىستارى، ايتەۋىر مارە-سارە بولىپ تولىپ وتىراتىن قوناقتار. «قوناق سەگىز نەسىبە اكەلەدى. ءبىر-ەكەۋىن ءوزى ءىشىپ-جەپ كەتسە دە، قالعانىن شاڭىراقتا قالدىرىپ كەتەدى» دەگەن ءسوزدى اتام ءجيى ايتاتىن. زويا شەشەمىزدىڭ داستارحاندى تولتىرىپ تاستايتىن قورى دا ۇزىلمەيدى. وسى شاڭىراقتا جاتىپ وقىعان ستۋدەنتتەر مەن ناعاشى-جيەندەردىڭ ءوزى ءبىر تايپا ەل بار اۋ شاماسى. ءبىر قىزىعى، ەشكىم وقتاۋ جۇتقانداي بولىپ وتىرمايدى. العاشقى ءبىر-ەكى كۇندە تورعا تۇسكەن قويانداي كوزى باقىرايىپ وتىرعان ۇل-قىزدار، كەلەسى كورگەنىڭدە توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاسىپ، جايراڭداپ شارۋاعا ارالاسىپ جۇرەدى. رەتىمەن قۋانىشتى تويلاۋ، باس اماندىعىنا مال شالىپ ساداقا تاراتۋ، ۇيلەنگەن جاستارعا بوساعا كورسەتۋ، كوڭىلى جابىڭقى جاندارعا كوڭىل ءشاي بەرۋ – قازاقى دارحاندىقپەن جاسالىپ جاتاتىن قالىپتى جاعداي.

ۇمبەتىرزا اعامىز ول كەزدە اۋىلدا تۇردى. قاجەتىنە قاراي قالاعا ءجيى كەلىپ تۇراتىن. داستارحان باسىنداعى سالماقتى اڭگىمە، ساليقالى سۇحباتتى قاتتى ۇناتاتىن. ورىندى ءۋاج بەن ۋىتتى قالجىڭعا راحاتتانىپ، كەڭكىلدەپ كۇلەتىن. جانتايىپ جاتقان اتاسىنىڭ ۇستىنە نەمەرە-جيەندەرى ءمىنىپ-ءتۇسىپ، ولار وزدەرىنشە ءماز. وتەگەن مەن ءسابيتتىڭ دوستارى شەتىنەن اقىن، ادەبيەتشى، ءانشى، تەرمەشى جىگىتتەر. ءماجىلىس قىزعان سايىن ونەرلى جاندار بابىنا كەلىپ، جەلپىنە تۇسەدى. ۇلكەندەردىڭ قوناقجاي كوڭىلى مەن اشىق قاباعىنىڭ بەلگىسى مە، ەشقانداي قىسىلۋ دەگەن بولمايتىن. كىمنىڭ ايتقانى ەسىمدە جوق، جىگىتتەردىڭ ءبىرى «وسى ۇيگە كەلسەم قازاق ەكەنىمدى سەزىنىپ، قاتتى مارقايىپ قالامىن» دەپ جۇرتتىڭ ءبارىن دۋ كۇلدىرگەن. زويا اپا «ءاي، جۇرسەيشى، جاستار وزدەرى ەركىن وتىرسىن» دەيدى. ءبارى شۋلاپ قويا بەرەدى، «جو-جوق، كەتپەڭىزدەر، ءبىزدى كىم تىڭدايدى سوندا!». ۇمبەتىرزا اعا ءماز بولادى. جىگىتتەردىڭ جۇزىنەن جاستىق شاعىن ىزدەيتىندەي، ريزا پەيىلمەن قاراپ وتىرادى.

ۇمەكەڭ رەتى كەلگەن جەردە جاقسىلاپ قالجىڭداي دا بىلگەن. اۋىل قازاعى تاۋىقتان بۇرىن ەرتە ويانىپ الادى. ءبىر شارۋاسىمەن قالاعا قاراي شىعادى. استىندا جۇرت «پيروجكوۆوز» اتاپ كەتكەن «موسكۆيچ» كولىگى. قالا سىرتىندا گاي توقتاتادى. قۇجاتتارى دۇرىس. «اعا، بۋدكانى اشىڭىز» دەيدى جاس جىگىت. وسى كەزدە ۇمەكەڭنىڭ قىرسىقتىعى ۇستايدى. كىلتتى الىپ كولىكتەن تۇسەدى دە «ءما، ءىنىم، ءوزىڭ اشا عوي» دەپ، كىلتىن ۇستاتا سالا، ءوزى بىرنەشە مەتر ارىرەك بارىپ تۇرعان عوي. «نەگە؟» دەپتى جاس لەيتەنانت. «اۋىلدان شىعا بەرە ءتۇسى سۋىق بەيتانىس ەكى ادام توقتاتتى. ەكەۋىندە دە مىلتىق بار. قورقىپ مىنگىزىپ الدىم، بۋدكادا وتىر». ءبىراز ويلانعان قىزمەتكەر «اعا، جۇرە بەرىڭىز» دەپتى.
توقسانىنشى جىلداردىڭ اياعىندا جازعا سالىم اقتوبەگە اكادەميك راحمانقۇل بەردىباي باستاعان ءبىر توپ عالىمدار كەلدى. نەگىزگى شارۋالارى ۋنيۆەرسيتەت بىتىرەتىن تۇلەكتەردەن ەمتيحان قابىلداۋ. كوكىرەگى قازىناعا تولى عۇلامالار ەلگە كەلىپ جاتقاندا وتەگەن نەگە ءۇنسىز قالسىن، بىردەن ۇيىنە شاقىردى. ءبىلىمدى ادامدار كىشىپەيىل بولادى عوي، ىلعي مارعاسقا ءتورت پروفەسسور جاتسىنعان جوق، جاستىققا جانتايىپ جاتىپ ءماندى اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىردى. اۋىلدان كەشىگىڭكىرەپ كەلگەن ۇمبەتىرزا اعا جاعالاي امانداسىپ شىعىپ، تومەنىرەك جاققا كەلىپ وتىردى. عالىمداردىڭ سۇحباتى تازا ادەبي باعىتتا: ادەبيەتتانۋ، فولكلور، اباي مەن اۋەزوۆ مۇرالارى... تۇيدەك-تۇيدەك كەتىپ جاتىر. جۇمىس بابىمەن ەكى ساعاتتان سوڭ قايتىپ كەلسەم – جانتايىپ جاتقان قوناقتار تۇرىپ كەتكەن، ۇمبەتىرزا اعانى ۇيىپ تىڭداپ وتىر. راحمانقۇل اعا مىقتى عالىم، تەرەڭ كىسى عوي، داستارحاننىڭ سوڭىنا قاراي «ءاي، ۇمبەتىرزا ءىنىم، فيلولوگ ديپلومىڭ بولماسا دا سەن ناعىز دالانىڭ پروفەسسورى ەكەنسىڭ. ءبارىمىزدى اۋزىڭا قاراتتىڭ. امان بول. حالىق دانالىعى ەشقانداي ولشەمگە، قالىپقا سىيمايتىن ۇلكەن قازىنا عوي. كونەنىڭ اڭگىمەلەرىن كوكىرەگىڭە قۇيعان ەكەنسىڭ. بالا كۇنىمدە ەستىگەن سوزدەرىمدى ءتىرىلتتىڭ اۋ» دەپ قاتتى ريزا بولدى.

سوڭعى ءبىر كورگەنىمدە مۇقيات امان-ساۋلىق سۇراستىردى. اكە-شەشەمدى، دوستارىمدى تۇگەل سۇراپ تۇگەندەپ شىقتى. ۇلكەن-كىشىنىڭ بارىنە ءوزىمسىنىپ «بالا» دەپ سويلەيتىن. سول داعدىسىنا سالىپ:

- بالا، «تۇيە قارتايسا بوتاسىنا ەرەدى» دەگەن، وسىندا كوشىپ كەلگەلى جاتىرمىن،- دەدى.

-ە، دۇرىس بولعان ەكەن. بالا-شاعانىڭ قاسىندا، بىرگە بولعان دۇرىس قوي.

-ءاي، قايدام. جەر ءۇي بولسا دا قالانىڭ اۋاسى تار. اۋىلداعىداي كەڭشىلىك قايدان بولسىن،- دەپ قىسقا قايىردى. كەڭ دۇنيە مەن ىرىلىككە ادالدىعىن ساقتاعان عازيز جۇرەك قالاعا كونبەيتىنىن سەزگەن ەكەن. ءبىر اپتادان سوڭ وتەگەن تەلەفون شالدى، «ايشۋاق، بۇگىن مەنىڭ اسقار تاۋىم قۇلادى. اكەمنەن ايىرىلىپ قالدىق، جىگىتتەرگە ايت» دەدى قارلىعىڭقى داۋىس. جانازاعا كىسى وتە كوپ جينالدى. قارالى جيىندا ارنايى ءسوز بەرگەن. كومەيىمە وكسىك تىعىلىپ، ەشتەڭە ايتا المادىم.

ۇمبەتىرزا اعانىڭ باقيلىق عۇمىرى باستالدى. ارتىندا قالىڭ ورمانداي ەل-جۇرتى، تۋىس-باۋىرلارى، دوس-جولداستارى، جايقالعان اعاشتاي ۇرپاقتارى، ديدارىن كورگەن مىڭداعان جەرلەستەرى قالدى. اتاسى كەتكەن سوڭ تۋعان نەمەرەنىڭ اتى ىرزابەك بولدى. تۇساۋىن كەسىپ، تاي جەتەكتەدىك. «اكەڭ بولعاندا قۇلىندى بيە بەرەتىن ەدى» دەپ ءبىر جەلپىندىك. ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايت، ۇمبەتىرزا اعا كەلىندەرىن وتە جاقسى كورەتىن. «ءوز بالام ءوز ۇيىندە ءجۇر. كەلىندەردىڭ قاباعىن كىرلەتپەۋ كەرەك. كوڭىل-كۇيى جاقسى، مەيىرىمگە بولەنگەن كەلىننەن تۋعان ۇرپاق مىقتى بولادى» دەپ وتىراتىن. قانەكەي، بارلىق اتا-ەنەلەر وسىلاي پايىمداسا. زويا اجەسىنىڭ قوينىنا جاتۋعا تالاسقان نەمەرەلەر، ەنشىسى بولىنبەگەن وتەگەن مەن ءسابيتتىڭ، اپا-سىڭلىدەي جايراڭداپ جۇرەتىن الما مەن دينارانىڭ تاتۋ-ءتاتتى تىرشىلىگى، ءبارى دە ۇمەكەڭ سالىپ كەتكەن سارا جول. «جاقسى اكەنىڭ اتى ۇرپاعىنا قىرىق جىل ازىق» دەيدى. كىسى ولگەندە ولمەيدى، ۇمىتىلعاندا شىن ولەدى عوي. جاقسى ادامنىڭ اتى ۇرپاققا ۇلگى، جۇرتقا ونەگە بولىپ مىڭ جاساسىن.

ايشۋاق دارمەنۇلىنىڭ جازباسى

Abai.kz