جورج س.كلەيسون. بايلىق كىلتى (جالعاسى)
ساتتىلىك پىرىمەن تانىس بول
جولى بولعىشتىڭ قالاي دا جولى - ءساتتى.
ەبپراتقا لاقتىرشى، ول سۋ تۇبىنەن مارجان ۋىستاپ شىعادى.
بابىلدىق ماقال
قاي ادام دا وزىنە ساتتىلىك تىلەيدى. مۇنداي تىلەك كازىرگى ادامداردىڭ بويىنداعىداي ءتورت مىڭ جىل بۇرىنعى ەجەلگى بابىل تۇرعىندارىنا دا ءتان بولاتىن. شولجاڭ ساتتىلىك ءپىرىنىڭ ءبارىمىزدى دە نازاردان قالدىرماۋىنا ءۇمىتتىمىز.ونى وزىمىزگە قاراتىپ قانا قويماي، ءوزىنىڭ اعىل-تەگىل قايىرىن تيگىزۋىنە قول جەتكىزە الامىز با؟
ساتتىلىككە قالاي قول جەتكىزەدى؟
بۇل ساۋالدى بابىل تۇرعىندارى دا وزدەرىنە سەرىك ەتىپ، وعان تالايى وجەتتەنە جاۋاپ ىزدەگەن.ولار ناعىز ءىس پەن تەرەڭ ويدىڭ ادامدارى ەدى.بابىلدىڭ ەجەلگى دۇنيەدەگى ەڭ باي ءارى قۋاتتى قالا بولعاندىعى سونىڭ ارقاسى بولاتىن.
ول كەزدە مەكتەپ تە، كوللەدج دە بولعان ەمەس. دەگەنمەن ولاردا ناعىز ماشىقتىراتىن ءبىلىم وشاعى بولاتىن.بابىلدىڭ كوككە ۇمتىلعان پاتشا سارايلارى مەن اسپالى باقتارى جانە ءتاۋحانالارىنان كەم تۇسپەيتىن ءزاۋلىم عيماراتى بولدى. بۇل جايىندا تاريحي شەجىرەلەردە ەشتەڭە دە ايتىلمايدى، بىراق ول سول كەزدەگى ادامداردىڭ ساناسىنا وراسان ىقپال ەتكەن ەدى.
ساتتىلىك پىرىمەن تانىس بول
جولى بولعىشتىڭ قالاي دا جولى - ءساتتى.
ەبپراتقا لاقتىرشى، ول سۋ تۇبىنەن مارجان ۋىستاپ شىعادى.
بابىلدىق ماقال
قاي ادام دا وزىنە ساتتىلىك تىلەيدى. مۇنداي تىلەك كازىرگى ادامداردىڭ بويىنداعىداي ءتورت مىڭ جىل بۇرىنعى ەجەلگى بابىل تۇرعىندارىنا دا ءتان بولاتىن. شولجاڭ ساتتىلىك ءپىرىنىڭ ءبارىمىزدى دە نازاردان قالدىرماۋىنا ءۇمىتتىمىز.ونى وزىمىزگە قاراتىپ قانا قويماي، ءوزىنىڭ اعىل-تەگىل قايىرىن تيگىزۋىنە قول جەتكىزە الامىز با؟
ساتتىلىككە قالاي قول جەتكىزەدى؟
بۇل ساۋالدى بابىل تۇرعىندارى دا وزدەرىنە سەرىك ەتىپ، وعان تالايى وجەتتەنە جاۋاپ ىزدەگەن.ولار ناعىز ءىس پەن تەرەڭ ويدىڭ ادامدارى ەدى.بابىلدىڭ ەجەلگى دۇنيەدەگى ەڭ باي ءارى قۋاتتى قالا بولعاندىعى سونىڭ ارقاسى بولاتىن.
ول كەزدە مەكتەپ تە، كوللەدج دە بولعان ەمەس. دەگەنمەن ولاردا ناعىز ماشىقتىراتىن ءبىلىم وشاعى بولاتىن.بابىلدىڭ كوككە ۇمتىلعان پاتشا سارايلارى مەن اسپالى باقتارى جانە ءتاۋحانالارىنان كەم تۇسپەيتىن ءزاۋلىم عيماراتى بولدى. بۇل جايىندا تاريحي شەجىرەلەردە ەشتەڭە دە ايتىلمايدى، بىراق ول سول كەزدەگى ادامداردىڭ ساناسىنا وراسان ىقپال ەتكەن ەدى.
ول - قايىرپاز ۇستازدار شاكىرتتەرگە ەجەلگى ءداۋىر بىلىمدەرىن تەگىن دارىتقان جانە جۇرتتى الاڭ ەتكەن تاقىرىپتار تالقىعا سالىناتىن ءىلىم سارايى بولاتىن. بۇل سارايداعى پىكىرتالاستا قۇلدىڭ ءوزى پاتشا تۇقىمدارىنا جاتاتىن تورەمەن دە ايتىسا الاتىن قۇقىعى بار ەدى.
ءىلىم سارايىنىڭ تۇراقتى وكىلى ارقات دەگەن داناگوي ءارى باي كىسى بولاتىن.ونى بابىلدىڭ ەڭ اۋقاتتى شونجارى دەيتىن جۇرت.ونىڭ وزىندە كەش سايىن تىڭدارماندارى جينالاتىن جەكە بولمەسى بولدى، وعان قارت تا، بالا دا، كەلەتىن، بىراق تىڭداۋشىنىڭ كوپشىلىگى ورتا جاستاعىلار ەدى. ولار وزدەرى قىزىقتىرعان تاقىرىپتى تالداپ، پىكىر تالاستىرىپ جاتاتىن. سول جيىنداردىڭ بىرىنە ءبىز دە باس سۇعىپ، ساتتىلىكتى وزدەرىنە قاراتۋ ءتاسىلىن مەڭگەردى مە ەكەن، سونى بىلەيىك.
ارقات كۇندەلىكتى مىنبەرىنە شىققاندا، ساۋلەسى قۇمدى شاڭ قاباتىن تىلگىلەپ، كۇننىڭ الىپ التىن تاباعى باتۋعا بەتتەگەن ەدى.ونى جەرگە توسەلگەن كىلەمگە جايعاسقان سەكسەنگە جۋىق ادام شىدامسىزدانا كۇتىپ وتىرعان. ادامدار ءۇستى-ۇستىنە كەلىپ جاتىر.
- بۇگىنگى كەشتە نەنى تالدايمىز؟ - سۇرادى ارقات.
ءبىرشاما ۇنسىزدىكتەن سوڭ ورنىنا ۇزىن بويلى توقۋشى تۇردى دا:
- مەنى كوپتەن مازالاعان ءبىر ماسەلە بار، بىراق ونى ورتاعا سالماي كەلگەنىم، ول ارقات، ساعان دا، جينالعاندارعا دا كۇلكىلى جايت بولۋى مۇمكىن.بۇگىن مەنى ساتتىلىك جاعالاپ، التىن اقشالى ءاميان تاۋىپ الدىم.ساتتىلىكتىڭ مەنەن ەشقاشان كەتپەگەنىن قالايمىن، مىنا كىسىلەر دە سوعان مۇددەلى بولار دەپ ويلايمىن. سول سەبەپتى، وزىڭە باقىتتى قالاي تارتۋ كەرەك، وني قانداي جولدارمەن قاراتۋعا بولادى، مىنە، وسىنى تالداساق.
- وتە قىزىق تاقىرىپ ەكەن،- دەدى دە ارقات ءۇنسىز قالدى.- ول تالقىعا تۇراتىن نارسە.بىرەۋلەر ءۇشىن ساتتىلىك - ەشبىر ماقساتسىز، سەبەپسىز كەزىگىپ جاتاتىن جولىنىڭ بولۋى. كەيبىرەۋلەر ءۇشىن، ول - بارىن سالا قۇلدىق ەتكەنى ءۇشىن يشتار ءپىر انا تاراپىنان مەڭگەرىلەتىن جاعداي. سونىمەن، دوستار، بۇل تۋراسىندا كىم نە ويلايدى؟ ارقايسىمىزعا جول اشاتىنداي نارسە بار ما؟
- جيىرەك جول اشسا، دەڭىز! - كەيبىرەۋلەر ارقاسى قوزا داۋىستادى.
- تالقىنى باستاۋ ءۇشىن،- ءسوزىن جالعادى ارقات،- اۋەلى توقۋشىعا كەزىككەندەي ساتتىلىكتى باستان كەشكەندەر ءسوزىن تىڭدايىق.ارامىزدا قينالماستان، اقشا نە قۇندى زات تاۋىپ العان تاعى كىم بار ەكەن؟
تىنىشتىق ورنادى. جينالعاندار ءبىر بىرىنە قاراپ، كىم تۇرەگەلەر ەكەن دەپ كۇتكەنىمەن، ەشكىم شىعا قويمادى.
- نەمەنە، ونداي ادام جوق پا؟ - سۇرادى ارقات. - دەمەك، ونداي ساتتىلىك بارىنشا سيرەك بولادى ەكەن.بىرەۋىڭ ىزدەنىسىمىزدى قالاي جالعاستىراتىنىمىزدى ايتساڭدار.
- مەن كورەيىن،- ورنىنان جاقسى كيىنگەن جاس جىگىت تۇرەگەلدى. - ساتتىلىك تۋراسىندا ايتساق، ويىمىزدى ويىن ۇستەلىنە باعىتتاعانىمىز دۇرىس ەمەس پە؟ بايلىقتى ءبىر مەزەتتە ۇتۋ ءۇشىن كوپتەگەن ادامدار سول جەردە ساتتىلىككە يەك ارتپاي ما؟
ول ورنىنا جايعاسقاندا، جۇرت شۋلاپ كەتتى:
- جالعاستىر ءسوزىڭدى! ويىن ۇستەلىندە جولىڭ بولعان جايتتى ءوزىڭ ورتاعا سال. ساتتىلىك ويىنحانا قوجايىنى ەسەبىنەن ءاميانىڭدى قامپايتۋ ءۇشىن جەرەبە تاسىنىڭ قىزىل جاعىن ساعان بۇردى ما؟ الدە، كەرىسىنشە، ونىڭ كوك جاعىن ءتۇسىرىپ، جيناپ-تەرگەنىڭدى ءبىر ساتتە قوجايىننىڭ قانجىعاسىنا بايلادى ما؟
جاس جىگىت جۇرتپەن بىرگە ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلدى دە، ءوز جاۋابىن بەردى:
- مەنىڭشە، ءپىر انا،ءتىپتى، مەنىڭ وندا بارعانىمدى دا بىلمەسە كەرەك. ال، باسقالارى تۋرالى جاۋاپ بەرە الماسپىن. سىزدەر ونى سونداي جەرلەردەن كوردىڭدەر مە؟ ويىن تاسىن سىزدەردىڭ پايدالارىڭا قاراي بۇردى ما؟ ونداي بولسا، ايتىڭىزدار، ءبىز تىڭداپ، ۇيرەنەيىك.
- اڭگىمەنىڭ باسى جامان ەمەس،- ارالاستى ارقات.- ءبىز مۇندا ءاربىر تۋىنداعان جايتتى تالداۋعا كەلدىك. ەگەر ءبىز ويىن ۇستەلىن قاراستىرماساق، وندا كوپشىلىككە ءتان، ويىنعا كۇمىس تيىن سالىپ، التىن قۇيما ۇتۋعا اڭسارى اۋاتىنداردىڭ جايىن اينالىپ وتەمىز.
- بۇل اڭگىمە ماعان كەشەگى بايگەنى ەسىمە سالىپ وتىر.- سوزگە تاعى ءبىر تىڭداۋشى ارالاستى.- ەگەر ساتتىلىك ءپىرى ويىنحاناعا باس سۇعاتىن بولسا، وندا ارباسىنا التىن جالاتىلعان، شاپقان اتتارى كوبىكتەنگەن اتجارىسقا دا بارماۋى مۇمكىن ەمەس قوي.ارقات، شىنىن ايتشى، كەشە سەن نينەۆيادان كەلگەن سۇر اتتارعا اقشا سالعاندا، ول ءپىر ساعان نە دەپ سىبىرلادى؟ مەن سەنىڭ ارتىڭدا تۇرىپ، سۇر اتتارعا سالعانىڭدى ەستىپ، ءوز قۇلاعىما ءوزىم سەنبەدىم. اسسيريانىڭ ءبىر دە ءبىر شاباندوزى ءبىزدىڭ اتقورانىڭ جىلقىلارىن شاڭ قاپتىرۋى مۇمكىن ەمەسىن ءبارىمىز سەكىلدى سەن دە بىلەسىڭ عوي.مويىندا، ساتتىلىك ءپىرى ساعان نە ايتقانىن، ويتكەنى، سوڭعى بۇرىلىستا قوس قارا ات ءبىزدىڭ شاباندوزعا كەدەرگى جاساپ، اقىرىندا سۇر اتتار جەڭىسكە وڭاي قول جەتكىزدى.
ارقات قۋاقىلانعان جىمىيىسپەن پىكىرتالاسشىعا قارادى.
- بىرەۋدىڭ قانداي اتقا اقشا سالعانىندا ساتتىلىك ءپىرىنىڭ قانداي جۇمىسى بار ەكەن؟ مەنىڭشە، ول بار بولعانى - ماحاببات پەن ۇلىلىق كيەسى، كىم دە كىم وعان مۇقتاج بولسا جانە ەڭبەگى سىڭسە، ول سونى ماراپاتتايدى. مەن ونى التىندارىن ۇتقىزاتىن ويىن ۇستەلى مەن اتجارىستان ەمەس، بارىنشا پايدالى ادام قىلىعى مەن ماداققا لايىق ورىنداردان ىزدەيمىن.
جەر وڭدەپ، ءادىل ساۋدا جاساپ، قولونەرمەن اينالىسا ءجۇرىپ، پايداعا ارۋاقتا كەنەلۋگە بولادى.بالكىم، ماداق سەندەردى قادام سايىن اڭدىپ جۇرمەس،ويتكەنى، ادام بالاسى كەيدە قاتەلەسىپ، كەيدە ونىڭ ەڭبەگىن جامانات ەش كەتىرۋى مۇمكىن عوي. الايدا، ول بارىنشا قايسارلىق تانىتسا، وندا اقىر سوڭىندا ول ماداققا لايىقتالادى، سەبەبى، ساتتىلىككە دەگەن مۇرسات سوندايلارعا عانا تيەسىلى.
ال، ادام قۇمار ويىندار ويناسا، جاعداي مۇلدەم كەرىسىنشە بولادى،ويتكەنى، بار مۇرسات وعان قارسى بولىپ، ويىن ۇستەلىنىڭ قوجايىنى جاعىنا شىعادى. ويىنحانا - سونىڭ كاسىبى، ول اقشاسىن ويىنعا سالا وتىرىپ، قوماقتى پايدا تابۋدى كوزدەگەن جان.ازداعان ويىنشىلار عانا وزدەرىنىڭ مۇرساتىنىڭ مەيلىنشە از ەكەنىن سەزىپ، ويىن كاسىپكەرىنىڭ پايداعا كەنەلەتىنىن بىلەدى.
ويىن تاسىن الايىق. ونى لاقتىرعان سايىن ءبىز اقشا سالىپ، ونىڭ ۇستىڭگى بەتىن بولجاۋعا تىرىسامىز.ەگەر ول قىزىل جاعىمەن تۇسسە، ويىنحانا قوجايىنى بىزگە سالعان اقشادان ءتورت ەسە كوپ قارجى بەرەدى. ال، قالعان بەس بەتىنىڭ ءبىرى تۇسسە، ءبىز سالىمنان ايىرىلامىز. بۇل دەگەنىمىز - ءاربىر تاستامدا ءبىزدىڭ بەس مارتە ۇتىلۋ مۇرساتىمىز بار دەگەن ءسوز، بىراق قىزىل جاعى ءتورت ەسە ۇتا الاتىندىقتان، بىزدە ءتورت ۇتىس مۇرساتى عانا بار. ءبىر كەشتە قوجايىن بارلىق سالىنعان سومانىڭ بەستەن ءبىرىن الۋعا مۇددەلى. ەگەر قوجايىن مىندەتتى تۇردە بار اقشانىڭ بەستەن ءبىرىن ۇتۋدى الدىن الا ويلاستىرعان بولسا، ودان كىمنىڭ ءۇمىتى بولماق؟
- بىراق بىرەۋلەر ۇلكەن اقشا ۇتىپ ءجۇر عوي، - دەپ قالدى تىڭداۋشىنىڭ ءبىرى.
- ءيا، وندايلار بولىپ تۇرادى،- جاۋاپ بەردى ارقات.- بىراق ول ساتتىلىك قانشالىقتى مىعىم؟ بابىلداعى مەنىڭ تانىستارىم اراسىندا اۋقاتتىلار جەتكىلىكتى، بىراق ولاردىڭ ءبىر دە ءبىرىن جەتىستىك جولىن قۇمار ويىننان تاپقان اقشامەن باستادى دەي المايمىن.
بۇگىن جينالعان ءبارىڭ دە قالامىزدىڭ بايلارىن جاقسى بىلەسىڭدەر. مەن ولاردىڭ ىشىندەگى قايسىسى وزدەرىن بايلىققا جەتكىزگەن ويىن ۇستەلىن اتار ەكەن.
ءبىرشاما ۇنسىزدىكتەن سوڭ، وتىرعانداردىڭ ءبىرى قولاپايسىزداۋ تۇردە:
- ويىن ۇستەلىنىڭ قوجايىندارى بولماسا.- دەپ قالدى.
- ەگەر ويلارىڭا باسقا ەشكىم تۇسپەسە،- دەدى ارقات،- وندا سەندەر تۋرالى سويلەسەيىك. ارالارىڭدا ويىنحانانى تابىس كوزى ەتكەندەرىڭ بار ما؟
جاۋاپ رەتىندە ارت جاقتان بىرەۋدىڭ كۇڭكىلى شىقتى دا، وعان جۇرت دۋ كۇلدى.
- شاماسى ءبىز ءپىرى بولار ساتتىلىكتى باسقا ماڭنان ىزدەپ وتىرعان سەكىلدىمىز،- دەپ جالعادى ول.- ەندەشە باسقا جەردەن ىزدەستىرەيىك. ونى ءبىز جوعالعان ءامياننان تاپپادىق. سونداي-اق، ول ويىن ۇستەلى ماڭىندا دا بولا قويمادى.اتجارىستى الساق، ونداعى ويىننان ءوز باسىم ۇتقان اقشادان ۇتىلعانىم كوپ.
ونان دا ءوز كاسىبىمىزگە ورالايىق.قايداعى ءبىر ساتتىلىكتەن گورى، ءوز ەڭبەگىمىزدىڭ ادال قايتىمىنا يەك ارتاتىن ناعىز تابيعي تابىس كوزى سول عوي. مەنىڭ پايىمىمشا، ءپىر انانىڭ سىيلىعىنا سىيىنىپ وتىرۋدىڭ ءجونى جوق.بالكىم، ول بىزگە وزىنەن ەشبىر قايىر كۇتپەگەن توسىن ساتتە جول اشار. بۇعان الىپ-قوسار كىمدەر بار؟ اقشىل كيىمدى ەگدە ساۋداگەر ورنىنان تۇردى:
- قۇرمەتتى ارقات مىرزا، سەنىڭ رۇقساتىڭمەن مىنانى ايتقىم كەلەدى: ەگەر سەن ايتقانداي ءبىز تەك ءوز كۇشىمىز بەن قابىلەتىمىزگە عانا سەنسەك، قولىمىزدا بولىپ تۇرىپ، سۋسىپ كەتكەن مۇمكىندىكتەر جونىندە تالداساق. ناعىز ساتتىلىك - وتە سيرەك قۇبىلىس.ال، قولدان سۋسىعان ساتتىلىك جايىن كوبىمىز دە ايتا الامىز عوي.
- اقىلدى پىكىر،- دەدى ارقات،- ارالارىڭدا كىم بار، قولعا تۇسكەن باعى سۋسىعان؟
كوپتەگەن قولدار كوتەرىلدى، ىشىندە الگى ساۋداگەر دە بار.
- ءوزىڭ باستادىڭ، ەندى ءوزىڭ باستاپ باياندا بولعان جايدى.- ءسوز بەردى وعان ارقات.
- ءبىر جايتتى ايتىپ بەرەيىن، ەندەشە،- دەدى ول،- ول جايت ادامنىڭ باعى قالاي تاياپ كەلەتىنىن جانە ادامنىڭ قانشالىقتى كوزسىز قىلىققا بارىپ، ساتتىلىكتىڭ شورت بۇرىلىپ، وكىندىرەتىنىن كورسەتەدى.
كوپ جىل بۇرىن، جاس كەزىمدە بولاتىن. ۇيلەنگەن بويىم، تىم جاقسى تابىس تابا باستادىم. اكەم كەلدى دە، ءبىر ىسكە اقشا سالۋدى ۇسىندى.ونىڭ جاقىن تانىستارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇلى قالا دۋالىنىڭ سىرتىنداعى بوس جاتقان جەر بولىگىنە كوزى ءتۇسىپتى. ول جەر ارناسىنان جوعارىدا بولعاندىقتان سۋ بارمايدى ەكەن.
اكەمنىڭ دوسىنىڭ ۇلى مىناداي جوسپارىن ايتتى: سول جەردى ساتىپ الىپ، وعان وگىز اينالدىراتىن ۇلكەن ءۇش شىعىر ورناتىپ سۋاراتىنداي مۇمكىندىك جاساپ، جەردى القاپتارعا ءبولىپ، كوكونىس وسىرۋشىلەرگە ساتۋ كەرەك.
اكەمنىڭ دوسىنىڭ ۇلىندا اتالعان جوسپاردى اتقارۋعا التىنى جەتكىلىكسىز ەكەن.ول دا مەن سەكىلدى جاس ءارى تابىسى كوپ ەمەس ەدى. ونىڭ اكەسى دە مەنىڭ اكەمدەي كوپجاندى جانۇياسى بار بولعاندىقتان، وعان بولەتىن ارتىق قارجىسى بولمادى.سوندىقتان ول ۇلەستەرىن قوساتىن ادام ىزدەپتى. ون ەكى ادامنان تۇراتىن توپتىڭ ارقايسىسى جەر ساتۋعا دايار بولعانشا، تابىستارىنىڭ وننان ءبىر بولىگىن سالۋ كەرەك بولعان.تۇسىمنەن اركىم ءوز سالىمىنا سايكەس ادىلەتتى تۇردە ۇلەسىن الاتىن بولعان.
- ۇلىم، - دەدى اكەم، - سەن ءالى جاسسىڭ. مەن ءومىر بويى سەنىڭ اۋقاتتى دا قۇرمەتتى ازامات بولۋىڭدى اڭسادىم.مەن سەنىڭ اكەڭنىڭ قاتەسىن قايتالاماۋىڭدى تىلەيمىن.
- مەن دە سونى تىلەيمىن، اكە،- دەدىم.
- ەندەشە مەنىڭ كەڭەسىمدى تىڭدا. تابىسىڭنىڭ وننان ءبىر بولىگىن ال دا پايدالى ىسكە سال.سول سالىمنىڭ ارقاسىندا مەنىڭ جاسىما جەتپەي-اق سەن عۇمىرىڭا جەتەرلىك جاعداي جاساپ الاسىڭ.
- سوزدەرىڭنىڭ ءجونى بار، اكە.مەنىڭ سونشا بايىعىم كەلەدى.بىراق مەنىڭ كازىرگى تابىسىم شىعىننان اۋىسپاي جاتىر. سوندىقتان كۇتە تۇرام، مەن ءالى جاسپىن عوي،ۇلگەرەم.
- سەنىڭ جاسىڭدا بولعاندا مەن دە سولاي ويلاعام.ەندى قاراشى: قانشا جىلدار ءوتتى، ال مەن ءالى باستاعان دا جوقپىن.
- اكە، ۋاقىتىمىز ءار زامانعا جاتادى عوي.مەن سەنىڭ قاتەڭدى قايتالاماۋعا تىرىسام.
- سەنىڭ الدىڭدا مۇمكىندىكتىڭ ءوزى ەسىك اشىپ تۇر.ول ساعان بايۋعا مۇرسات بەرۋدە.بۇل ءىستى كەيىنگە قالدىرماعانىڭ دۇرىس.ەرتەڭ دوسىمنىڭ ۇلىنا بار دا، تابىسىڭنىڭ وننان ءبىر بولىگىن سالۋعا مامىلە جاساس.ول ءىستى كۇتتىرۋگە بولمايدى.بۇگىن سەنىڭ مۇمكىندىگىڭ بار، ۋىستان شىعارىپ الما، ۇلىم.
مەن اكە كەڭەسىن تىڭداي قويمادىم.ءدال وسى كەزدە شىعىستان كەلگەن ساۋداگەرلەر كوزدىڭ جاۋىن الار كيىم-كەشەك اكەلگەن ەكەن،ايەلىمىز ەكەۋمىز نە دە بولسا، الۋدى ۇيعاردىق.ەگەر دە مەن تابىسىنىڭ وننان ءبىر بولىگىن سالۋعا كەلىسكەنىمدە،بىزگە الگى راحاتتان قۇر قالۋعا تۋرا كەلەتىن ەدى.ءسويتىپ، مەن الگى ءىستىڭ شەشىمىن ابدەن كەش بولعانشا كەيىنگە قالدىرا بەردىم. ەندى وسى كۇنگە دەيىن وپىنامىن.ال، الگى ءىس ويلاعاننان دا پايدالى بولىپ شىقتى.مەنىڭ قولدان سۋسىعان باقىتىم تۋرالى شەجىرە وسى ەدى.
- بۇل اڭگىمە ساتتىلىك بەرىلگەن مۇمكىندىككە جارماسۋعا دايىن ادامدى اڭديتىنىن ءبىلدىردى،- دەپ قورىتتى بيداي ءوڭى ءشولدالادان ەكەنىن بايقاتقان كىسى،- وزىڭە بايلىق جيناۋ ءۇشىن ارۋاقتا العاشقى قادام جاسالۋى كەرەك.ول قادام تابىستان جينالعان بىرنەشە التىن نەمەسە كۇمىس باقىردان تۇرۋى مۇمكىن.مەنىڭ كازىر بىرنەشە تابىن مالىم بار. بىراق ونىڭ باسى بالا كەزىمدە جالعىز عانا كۇمىس باقىرعا ساتىپ العان قۇناجىن سيىردان باستالدى. مەنىڭ بايلىعىم وسىلاي تۋىندادى.
العاشقى قادامدى اتتاۋ - اركىم ءۇشىن ۇلكەن ساتتىلىك. وسى قادامدى تاۋەكەل ەتكەن اركىم، ءوز جالاقىسىمەن كۇن كورەتىن قاراپايىم جۇمىسكەردەن، ءوز التىنىنىڭ ەسەبىنەن ءومىر سۇرەتىن ادامعا اينالادى. ونداي ارەكەتتى الگى ساۋداگەردىڭ اكەسى سەكىلدىلەردى ايتپاعاندا، وعان كەش باراتىنداردان گورى بايلىققا العى قادام جاساعاندار سايكەسىنشە ەرتە بايۋعا قول جەتكىزەدى.
ەگەر دە ءبىزدىڭ ساۋداگەر دوسىمىز بۇل قادامعا ساتتىلىك ءوزى كەلىپ تۇرعان جاس كەزىندە بارعاندا،ول بۇگىندە بۇدۇنيە يگىلىگىن الدەقايدا مولىنان يەلەنەر ەدى.
- مەن دە ايتايىنشى،- شەتەلدىككە ءتان داۋىس شىقتى.- مەن سيريالىقپىن. سەندەردىڭ تىلدەرىڭدە جاقسى سويلەي المايمىن. ساۋداگەر دوس سەكىلدىلەردى سىزدەردىڭ قالاي اتايتىندارىڭىزدى بىلگىم كەلەدى.سەندەر ونىمدى ادەپسىزدىك ساناۋلارىڭ مۇمكىن، سوندا دا سول ءسوزدى بىلگىم كەلەدى.ەگەر مەن ونى ءوز تىلىمدە ايتسام، تۇسىنبەيسىڭدەر. سوندىقتان وزىنە پايدالى ءىس بولسا دا، تىندىرعىسى كەلمەيتىن ادامدى اتاساڭدار.
- جايباسار،- دەدى بىرەۋ.
- دۇرىس،- قوستاي كەتتى سيريالىق، شاپالاقتارىن سوعىپ جىبەردى.- ول كەلىپ تۇرعان مۇمكىندىكتى كورمەيدى.ول كۇتۋمەن جۇرەدى.ول جۇمىسىنىڭ كوپتىگىن سىلتاۋراتادى.ال مۇمكىندىك ونداي جايباسارلاردى كۇتپەيدى.مۇمكىندىككە كىمنىڭ بايىعىسى كەلسە، سونىڭ اسىعاتىنى جاعادى. مۇمكىندىك ءساتى تۇسكەندە اسىقپاعان ادام، ءبىزدىڭ ساۋداگەر دوس سياقتى، وزىنە ءوزى جاماندىق جاسايدى.
ساۋداگەر ورنىنان تۇردى دا، كۇلىمسىرەگەن كۇيى سيريالىققا ءيىلىپ يشارا ەتتى.
- سەنىڭ شىندىقتى يمەنبەي ايتقانىڭ ءۇشىن، شەتەلدىك دوس، ساعان شەكسىز ريزامىن.
- ال ەندى مۇمكىندىكتەن ايىرىلعان تاعى ءبىر حيكايانى تىڭدايىق.كىمنىڭ ايتقىسى كەلەدى؟ - دەپ سۇرادى ارقات.
- مەن ايتايىن،- دەدى قىزىل شاپاندى ورتا جاستاعى كىسى.- مەن مال ساتام، نەگىزىنەن تۇيە مەن جىلقى.كەيدە قوي مەن ەشكىنى دە ساۋدا قىلامىن.مەن سەندەرگە ءبىر كۇنى ماعان كەلگەن كەرەمەت مۇمكىندىككە ءازىر بولماعانىمدى ايتايىن. سول سەبەپتى دە، مەن ونى بەكەر جىبەرىپ العان بولارمىن. تالداپ كورىڭدەرشى.
ءبىر كۇنى كەشقۇرىم، ون كۇن بويى تۇيە ىزدەپ، قالاعا قايتىپ كەلە جاتقانىمدا، وكىنىشكە وراي، قالانىڭ قاقپالارى جابىلعانىن ءبىر-اق ءبىلدىم. مەنىڭ قۇلدارىم تۇنەۋگە شاتىرلارىن تىككەنشە، ماعان ەگدەلەۋ ءبىر مالشى كەلدى، ول دا قالاعا كىرىپ ۇلگەرمەپتى.
- اسا قۇرمەتتى مىرزا، - دەدى ول ماعان،- تۇرىڭە قاراعاندا، سەن مال ساۋداگەرى سەكىلدىسىڭ.سولاي بولسا، مەن ساعان جاڭا عانا ايداپ اكەلگەن كەرەمەت ءبىر وتار قوي ساتايىن دەپ ەدىم. وكىنىشكە قاراي، ايەلىمنىڭ دەنەسى قىزىپ، جاتىپ قالىپتى، سوعان تەزىرەك جەتۋىم كەرەك.مەنىڭ وتارىمدى سولايىمەن ساتىپ ال، مەن قۇلدارىممەن تۇيەلەردى جولعا قامداپ جەدەلدەتە اتتانايىن. ءتۇن بولعاسىن مەن قويلاردى قاراي المادىم،دەگەنمەن،قارامىنا قاراعاندا اسا كوپ ەكەنى بايقالادى. ون كۇن بويى الۋعا لايىق تۇيە بولماعاسىن، مەن قۋانا كەلىستىم. ول بولسا، اسىعىس بولعاسىن مەنىڭ ويىمداعى باعانى ايتتى.مەن ەرتەڭگىسىن قۇلدارىممەن قالاعا وتاردى ايداپ كىرگەن بويدا قىمبات باعاعا ساتاتىنىمدى ءبىلدىم.
ونىمەن الاقان ءتۇيىستىرىپ، مامىلە بەكىتتىك تە، مەن قۇلدارىما وت الدىرىپ، سونىڭ جارىعىمەن قويدى ساناپ شىقتىم. مالشىنىڭ ايتۋىنشا، قوي سانى توعىز ءجۇز بولۋى كەرەك.قاراڭعى ءتۇنى ءارى-بەرى قاشقان وتاردى ساناۋدىڭ قيامەتتىگىن ايتپاي-اق قويايىن،دوستارىم. ول - مۇمكىن ەمەس ءىس ەكەن.سوندىقتان مالشىعا تاڭ اتا ساناپ، ەسەپتەسەتىنىمدى ايتتىم.
- اسا قۇرمەتتى مىرزام،- دەپ جالىندى شارۋا.- بۇگىن ۇشتەن ەكىسىن تولەشى، مەن جولعا شىعا بەرەيىن.مەن وسىندا ەڭ اقىلدى دا ساۋاتتى قۇلىمدى قالدىرايىن، ول ساعان ساناۋعا جاردەمدەسەدى.وعان سەنەم، قالعان اقشانى سوعان بەرسەڭ بولادى.
بىراق مەن تۇندە تولەمەيتىنىمدى ايتىپ، قاسارىستىم. تاڭ اتا مەن ۇيقىدان ويانىپ ۇلگەرمەستەن، قاقپا اشىلعان بويدان ءتورت بىردەي ساۋداگەر مالشىعا لاپ بەردى دە، وتاردىڭ ءبارىن ساتىپ اكەتتى.ولار قويدى قىمباتقا ساتىپ الدى، سەبەبى، قالانى سول كەزدە دۇشپان تاراپىنان قورشاۋعا الۋ قاۋپى تونگەن ەدى دە، شارۋا بولسا، ءار قويعا مەنەن ساتىلاتىن ءۇش ەسە قۇنىن الىپ،اتتانىپ كەتتى. ءسويتىپ، مەن ءوزى كەلگەن ساتتىلىكتەن قۇر قالدىم.
- ەرەكشە حيكايا ەكەن،- اڭعارعانىن ءبىلدىردى ارقات.- ال، بۇدان قانداي قورىتىندى شىعارامىز؟
- ەگەر مامىلەنىڭ ءتيىمدى ەكەنىنە كوز جەتسە، اقىسىن بىردەن تولەۋ كەرەك بولار،- دەپ قورىتتى قارت.- ەگەر دە مامىلە شىنىندا دا پايدالى بولسا، وندا ساعان ەشكىم دە، ءتىپتى، ءوزىڭنىڭ كەمشىلىگىڭ دە زيان كەلتىرە المايدى.ءبارىمىز دە پەندەمىز، قۇبىلمالىمىز. كەيدە دۇرىس پىكىردى بۇرىسقا بالاۋعا بەيىلمىز.مەنىڭ العاشقى اسەرىم ەڭ دۇرىس شەشىم بولىپ شىعاتىنى بار. ءوزىمدى ءوزىمنىڭ وسال مىنەزىمنەن قورعاۋ ءۇشىن، ارتىنان وپىنباس ءۇشىن، مەن ەندى كەپىلاقى قالدىراتىن بولامىن.
- مەن تاعى دا سويلەگىم كەلىپ تۇر،- سيريالىق تاعى دا اتىپ تۇردى.- مىنا وقيعالار ۇقساس ەكەن. ەكەۋىندە دە، مۇمكىندىك بىردەي سەبەپتەن كەتىپتى.ەكەۋى دە كەشۇعار ەكەن.ەكەۋى دە: «كازىر ناعىز ءساتتى كەز، تەزىرەك شەشەيىن» دەۋدىڭ ورنىنا، ىلعي جاي ۇعىپ، شەشىمدى كەشىكتىرەدى.سوسىن ولاردان نە شىقسىن؟
- سەن ءدال ۇستىنەن ءتۇستىڭ، دوسىم،- دەدى مال ساۋداگەر.- ەكى جاعدايدا دا، ساتتىلىك جايباسارلاردان تەرىس اينالدى. وعان تاڭدانۋدىڭ قاجەتى جوق.جايباسارلىق ءار ادامعا ءتان. ءبارىمىز دە بايلىققا ۇمتىلعانمەن، سوعان كەرەك مۇمكىندىك تۋىپ، شەشىم شىعارۋعا كەلگەندە باياۋلىق ەڭسەنى باسىپ، كەيىنگە قالدىرامىز.سوعان ەركىمىزدى جەڭدىرىپ، وزىمىزگە ءوزىمىز دۇشپاندىق جاسايمىز.
سيريالىق دوسقا ۇناعان ءسوزدى وربىتسەك، جاس كەزىمدە مەنىڭ جايباسارلىق قىلعان جەرىم بولمادى.باسىندا مەن كوپ نارسەنىڭ بايىبىنا بارماي، ءساتتى مامىلەدەن ايىرىلاتىن بولارمىن دەپ ويلاعام. كەيىن ونى ءوزىمنىڭ قىرسىقتىعىمنان كوردىم. اقىرىندا ونىڭ نەدەن ەكەنىن ۇقتىم. جاعداي تەز ارادا شەشىم قابىلداۋدى قاجەتسىنسە دە، كەيىنگە قالدىرا تۇسەتىن ادەتىمنەن بولىپ شىقتى.مەن ءوزىمنىڭ سول مىنەزىمدى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەم! مەن ارباعا جەگىلگەن تارپاڭ جىلقىداي جىنداناتىنمىن، اقىرى ءوزىمنىڭ سول ادەتىمدى جەڭىپ، جەتىستىككە جەتتىم.
- راحمەت.ەندى مەن ساۋداگەر مىرزادان مىنانى سۇرايىن،- سيريالىق جىگىت اڭگىمەگە تاعى ارالاستى،- سەن كەدەي سەكىلدى ەمەسسىڭ،بايلارشا كيىنگەن ەكەنسىڭ.ءسوزىڭ دە باي ادامعا ءتان. ەندى بۇدان بىلاي، قۇلاعىڭدا «اسىقپا» دەگەن سىبىر تۇرسا، نە ىستەيسىڭ؟
- اناۋ مال ساۋداسىمەن اينالىساتىن دوسىم سياقتى، ماعان دا ءوز وسالدىعىمدى مويىنداپ، جايباسارلىقپەن كۇرەسۋگە تۋرا كەلدى،- دەدى ساۋداگەر.-مەن ءۇشىن بۇل مىنەزىم، ىلعي دا نيەتىمدى بىت-شىت ەتۋگە دايار دۇشپانىم بولىپ شىقتى.سەندەرگە ايتقان حيكايا كوپتەگەن وقيعانىڭ ءبىرى عانا.ەگەر دەر كەزىندە بايقاپ قالساڭ، ول دۇشپانمەن كۇرەسۋ قيىن ەمەس.ءبىر دە ءبىر ادام قويماسى مەن قوراسىن ۇرىعا شارلاتىپ قويمايدى. سول سەكىلدى، ەشبىر ىسكەر ءوز كليەنتتەرىن بىرەۋگە قۋدىرىپ، قاراپ وتىرمايدى. مەن دە ءوز داعدىم وزىمە زيانكەس ەكەنىن بىلگەن ساتتەن باستاپ، ودان قۇتىلۋدىڭ جولىن قاراستىردىم.سول سياقتى كەز كەلگەن ادام بابىل بايلىعىنداعى ءوز ۇلەسىن العىسى كەلسە، ىشىندە بۇعىپ وتىرعان، ءوزىنىڭ جايباسارلىعى مەن كەشۇعارلىعىنان اجىراعانى ابزال.
ال، ارقات، سەن بۇعان نە دەيسىڭ؟ بابىلداعى ەڭ باي ادام رەتىندە، سەنى جۇرت جولى بولعىش جان دەپ تە ەسەپتەيدى.ادام جەتىستىككە ءوزىنىڭ جايباسارلىعىنان تولىق قۇتىلۋ ارقىلى عانا جەتەدى دەسەم، مەنىمەن كەلىسەر مە ەدىڭ؟
- ءسوزىڭنىڭ جانى بار،- دەدى ارقات.- ۇزاق عۇمىرىمدا مەن ومىرلىك جەتىستىك جولىندا ءبىر ۇرپاق كەلەسىسىن اۋىستىرعانىنا كۋامىن. ولاردىڭ بارلىعىنا دا مۇمكىندىكتەر جولىعىپ جاتتى.كەيبىرەۋلەر عانا سول مۇمكىندىكتەرگە جارماسىپ الىپ، اڭساعان تىلەكتەرىن ورىنداۋعا قادام باسسا، كوپشىلىگى قادامدى جاي باسىپ،باتىلسىز ارەكەتپەن سوڭىندا قالىپ جاتتى.
ارقات ەندى توقىماشىعا بۇرىلدى:
- سەن ءبىزدىڭ ساتتىلىك تۋرالى پىكىرلەسۋىمىزدى ۇسىندىڭ.ەندى بۇل جايىندا ءوزىڭ نە دەيسىڭ؟
- ەندى مەن ساتتىلىككە باسقاشا قارايتىن بولدىم. مەن ونى ءوزى كەلەتىن نارسە دەۋشى ەدىم، - ادامعا ودان ارتىق نە كەرەك؟ ەندى بىلۋىمشە، ساتتىلىكتىڭ بەتىن بۇرۋ جاي شارۋا ەمەس ەكەن. اڭگىمەدەن تۇيگەنىم - ساتتىلىك - بار بولعانى مۇمكىندىكتى دەر كەزىندە پايدالانۋ ەكەن.سوندىقتان دا بۇدان بىلاي مەن كەز كەلگەن مۇمكىندىكتى قالت جىبەرمەۋگە تىرىسام.
- پىكىرتالاستاعى اڭگىمەنىڭ مايەگىن سەن جاقسى ۇعىپسىڭ،- دەدى ارقات.- ءبىز قىزىعاتىن ساتتىلىك نەگىزىنەن مۇمكىندىكپەن ەرىپ كەلەدى، ال باسقا جولمەن اسا سيرەك جولىعادى. ەگەر ساتتىلىك ءپىرى جولىقتىرعان مۇمكىندىكتى قولعا العاندا، ءبىزدىڭ ساۋداگەر دوسىمىزدىڭ قۋانىشىندا شەك بولماس ەدى.مال ساتۋشى دوسىمىزدىڭ دا ساتتىلىككە دەگەن قۋانىشى قوينىنا سىيماس ەدى، ەگەر ول ءبىر وتار قويدى ارزانعا الىپ، پايدالى ساۋداعا كەنەلگەندە.
ءبىز بۇل اڭگىمەنى ساتتىلىكتى ءوز جاعىمىزعا تارتۋعا جاردەمى تيەر سايمان ىزدەستىرۋ ءۇشىن باستاعانبىز. مەنىڭشە، ءبىز دۇرىس جول تاپقاندايمىز. ەكى حيكايا دا بىزگە ساتتىلىكتىڭ مۇمكىندىككە ەرەتىنىن كورسەتتى. اقيقات تا مىنادا سەكىلدى: ەگەر سەن مۇمكىندىكتى پايدالانساڭ، ساتتىلىك ساعان كۇلىمسىرەپ، قولىن بەرەدى.
كىم دە كىم مۇمكىندىكتى پايدالانسا، سول ادام ساتتىلىك ءپىرىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارادى.ول كىم وزىنە قىزمەت ەتسە، سوعان جاردەمگە دايار.ال، وعان بارىنەن بۇرىن ىسكەر ادامدار قىزمەت ەتەدى.
