قازاقستاندا ۇلتشىل بولۋدان قورقاتىن شەنەۋنىكتەر وتە كوپ. ارينە، ءبىز كەڭەس وداعىنان بەرى «ماحروۆىي» ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسىپ، كوپۇلتتى مەملەكەت يميدجىنە بايلانىپ قالعان ەلمىز عوي... قازاق ەكەنىن سىبىرلاپ ايتاتىن شەندى-شەكپەندىلەرگە وزدەرىنىڭ ناعىز ۇلتشىل ەكەنىن اشىق ايتاتىن ۆ.پۋتين مەن د.مەدۆەدەۆتىڭ ۇستانىمى ۇلگى بولسا يگى. كسرو-نىڭ ىدىراۋىن «XX عاسىرداعى ەڭ ءىرى گەوساياسي داعدارىس» دەپ سانايتىن رەسەي پرەمەر-ءمينيسترى ۆلاديمير پۋتين ورىس رۋحىن كوتەرۋ ارقىلى مەملەكەتتىڭ ساياساتى مەن ەكونوميكاسىن، الەۋەتى مەن حالىقارالىق بەدەلىن تۇگەندەپ وتىر. قازىرشە قازاق ميسسياسى جايلى قوعامدا وقتا-تەكتە ءسوز بولىپ تۇرسا، رەسەيدە ورىس ميسسياسى ءتىل مەن ءدىننىڭ ۇيلەسىمى نەگىزىندە تولىقتاي جۇزەگە اسىپ كەلەدى!

ۆلاديمير پۋتين: مەدۆەدەۆ - مەن سياقتى ۇلتشىل!
ول بيلىككە 2000 جىلى كەلدى. ور­تا بويلى، قاتال مىنەزدى، سال­ماق­تى. اريلىك بەت-پىشىندەس. ناعىز پرا­ۆوسلاۆ. گورباچەۆ پەن ەل­تسين­نەن كەيىنگى رەسەي ءوز ۇلىن كوپ كۇ­ت­تى. كسرو-نى قۇلاتىپ، رە­سەي­دىڭ يم­پەريالىق امبيتسيالارىن قۇ­لا­زىتقان گورباچەۆ پەن كورشىلەس تمد ەلدەرى تۇگىلى، رەسەيدىڭ ءوز ىشىن­دەگى اۆتونوميالىق ەلدەرگە يە بو­لا الماي قالعان ەلتسيننەن كە­يىن ناعىز قاتال مىنەزدى ۆلاديمير ءپۋ­تيننىڭ بيلىككە كەلۋى - رەسەيدى الەم­دىك دەرجاۆا رەتىندە قايتا جاڭ­عىرتتى. باتىس ساراپ­شى­لا­رى­نىڭ ايتۋىنشا، كسرو-نىڭ قۇ­لا­ۋىن «گەوساياسي داعدارىس» دەپ بى­لە­تىن پۋ­تين سول كسرو تۇسىنداعى كە­­ڭەستىك ۇلگىدەگى ۇلتتىق رۋحتى قاي­تا تۇ­لەتۋگە اتسالىسۋدا. مۇنى ءپۋ­­تين­نىڭ ءوزى دە جاسىرمايدى. ەسى­مىزدە، رە­سەي پرەمەر-ءمينيسترى گەر­مانيا كانتس­لەرى انگەلا مەر­كەل­مەن كەز­دەس­كەن تۇسىندا ورىس ەلىن جاي­لا­عان ۇلتشىلدىق جايى دا ءسوز بول­عان ەدى. سوندا ۆلاديمير پۋ­تين: «مەد­ۆەدەۆ جاقسى ماعىنادا مەن سياق­تى ۇلتشىل. ول ناعىز پات­ريوت جا­نە رەسەيدىڭ حالىقارالىق ارە­­نا­داعى بەدەلىن بەلسەندى تۇردە قور­­عايتىن بولادى» دەپ مالىم­دەدى.
ال گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بۇ­رىن­عى قىزمەتكەرى، «ورىس ۇلتشىل­دى­عى بيۋللەتەنى» اتتى ينتەرنەت پى­كىرسايىس كلۋبىنىڭ نەگىزىن قا­لاۋشى اندرەاس ۋملاند ءپۋتيندى ورىس ۇلتشىلدىعىنىڭ سيمۆولىنا با­لايدى. بۇل ورايدا ول: «پۋتين شە­شەن لاڭكەستەرىمەن، ەستون فا­شيس­تەرىمەن، ۋكرايننىڭ نەوفا­شيس­تەرىمەن، گرۋزيننىڭ رۋ­سوفوب­تا­رىمەن، امەريكالىق يم­پە­ريا­ليس­تەر­مەن، باتىستىڭ ازعى­رۋ­شى­لا­رى­مەن كۇرەسىپ جاتىر... جال­پى ايت­قاندا، پۋتين رەسەيدى قۇر­تىپ، ءبو­لىپ-جارىپ، تىم قۇرىعاندا تىزە بۇك­كىزگىسى كەلەتىن ورىس ەمەس كۇش­تەر­دىڭ ارمان-تىلەگىمەن كۇ­رەس­كى­سى كە­لەدى» دەيدى. 2000 جىل­دان بە­رى ەل اۋماعىندا سكينحەد­تەر­دىڭ كەڭ ءورىس الۋىنا، بالتىق جا­عا­لاۋى ەل­دە­رى مەن تمد مەملەكەتتەرىنە جا­سا­لىپ جاتقان قىسىم مەن جالپى رەسەي ءيميدجىنىڭ وسۋىنە، سونداي-اق ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ كۇ­شەيۋىنە بىردەن-ءبىر سەبەپكەر ءپۋ­تيننىڭ ءوزى ەمەس پە؟! كەزىندە ەۋروپا كە­ڭەسىنىڭ پارلامەنتتىك اسسام­بلەيا­سى رف بيلىگىنە تالاپ قويدى: رە­سەي ەلدەگى اسىرە ۇلتشىلدىقپەن زاڭن­امالىق تۇرعىدا كۇرەسۋى كەرەك. بۇل ارادا پۋتين قانداي قادام­دار­عا باردى دەرسىز؟! ول ورىس ۇلت­شىل­دىعىن اقتاپ شىقتى. «كلەرك.­رۋ» اق­پا­رات­تىق اگەنتتىگىنىڭ حا­­بار­لا­ۋىنشا، پۋتين رەسەيدەگى كسە­نو­فو­بيا مەن ۇلتشىلدىققا باستى سە­بەپ رەتىندە ەڭ­بەك رىنوگىندا ورىس­تاردىڭ جۇ­مىسپەن قامتىلماۋى دەپ كور­سەت­كەن. ءوز كەزەگىندە ساياساتكەر: «مۇنىڭ ءبارى كەڭەس وداعىنان كە­يىن قا­لىپتاسقان يدەولوگيالىق ۆا­كۋم مەن ودان تۋىنداعان جاي­سىز­دىق­تارعا جانە نەگىزگى ۇلتتىق توپ­تاردىڭ قىسىمشىلىق كورۋىنە باي­لا­نىستى. كەڭەس وداعى قۇلاسا دا، ءبىز­دىڭ شەكارالارىمىز اشىق قال­دى، ال ەڭبەك رىنوگىنداعى جاعداي رە­سەيدىڭ بايىرعى ۇلتىنىڭ، رف ازا­ماتتارىنىڭ مۇددەسىنە ساي شە­شىلىپ جاتقان جوق» دەپ مالىمدەدى. بۇل - ءپۋتيننىڭ پرەزيدەنت كەزىندە ايت­قان ءسوزى. بۇل - ونىڭ حالىقتىڭ كو­ڭىل كۇيىمەن ساناسۋ ارەكەتى. «لە­ۆادا-تسەنتر» ورتالىعىنىڭ جۇر­گىزگەن ساۋالناماسىنا سايكەس، رە­سەي ازاماتتارىنىڭ 52 پايىزى وزگە ەل­دەردەن كەلگەن ازاماتتاردىڭ قۇ­قىن شەكتەۋدى قالايدى ەكەن.
پۋتين بيلىككە كەلگەلى بەرى سىرت­تاعى ورىس دياسپوراسىن قار­جى­لاي قولداپ، رۋحاني دەمەۋ سايا­ساتى ەرەكشە قارقىنمەن جۇزەگە اسىپ كەلەدى. رف پوستكەڭەستىك ەل­دەردەگى ورىس ءتىلىنىڭ دامۋىنا جى­لىنا 210 ملن رۋبل ءبولىپ وتىرادى. 2005 جىلى رەسەي «ورىس ءتىلى» اتتى فە­دەرالدىق باعدارلاما قابىلداپ، 2010 جىلعا دەيىن تمد اۋماعىندا ورىس ءتىلىنىڭ ۇلتتىق تىلدەردەن باسىپ وزۋى ءۇشىن 1,5 ملرد رۋبل بولگەن. بۇل وتە قوماقتى قارجى! ايت­پاق­شى، بيلىكتىڭ «ەدينايا روسسيا» پار­تياسى دا سىرتتاعى ورىس-سلاۆيان ۇيىم­دارىن قارجىلاي قولداپ-قول­پاشتاپ كەلەدى. ماسەلەن، كە­زىندە ءدال وسى پارتيا قازاقستان­دا­عى ورىس ۇيىمدارىنا الما­تىنىڭ قاق تورىنەن ورىس ءۇيىنىڭ عي­ما­راتىن سىيلادى. رەسەيگە باعى­ناتىن قازاقستانداعى ورىس پرا­ۆوس­لاۆيە شىركەۋى دە اتا جۇرتتان قول­داۋ تاۋىپ وتىر. قاراپ وتىرساق، پۋتين ورىستىڭ ەل ىشىندەگى عانا ەمەس، سىرتتاعى مۇددەسىن دە قورعاۋ­مەن كەلەدى.
ءدال ءپۋتيننىڭ تۇسىندا «رە­سەي­لىك وتانداستار» جوباسى دۇنيەگە كەل­دى. بۇل جوبا - شەتەلدەگى ءورىس­تىلدى ازاماتتار ارقىلى رەسەيدىڭ ىش­كى دەموگرافيالىق احۋالىن داع­دارىستان شىعارۋعا باعىتتالعان ستراتەگيا. ايتپاقشى، بۇل جوبا ۇلت تال­عامايدى. رەسەيدە تۇرعىڭ كەلە مە، ورىسشا بىلەسىڭ بە، سەن - رە­سەيلىكسىڭ. ياكي ءتۇپتىڭ-تۇبىندە جال­پىۇلتتىق ورىستاندىرۋ سايا­سا­تىنىڭ ىعىندا كەتىپ، ورىسقا اينا­لا­سىڭ. ءپۋتيننىڭ پرەزيدەن­ت­تى­گى تۇ­سىندا ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋى حريس­تيان الەمىندەگى باستى با­سە­كە­لەسى - كاتوليك شىركەۋىنەن دە كو­تەرىلىپ، حالىقارالىق ارە­نا­داعى بە­دەلىن شارىقتاتتى. ەلدەگى مۇ­­سىل­مان فاكتورىنان قورىق­قان­­نان با، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ءبىرازدان بە­رى «پراۆوسلاۆيە نە­گىز­دەرى» ءپانى كۇل­لى ورتا ءبىلىم وشاق­تارىندا مىن­دەتتى ءپان رەتىندە وقى­تى­لىپ كەلەدى. جال­پىۇلتتىق حريس­تيان­داندىرۋ سايا­ساتىنا ءپۋتيننىڭ قو­سىپ جات­قان ۇلەسى سۇبەلى: وسىدان بىر­نەشە جىل بۇرىن پۋتين پاسحا مە­رەكەسىن ياكۋتياداعى شىركەۋ­لەر­دىڭ بىرىندە قار­سى الدى. بۇل - ۇل­كەن قادام ەدى. وسى­لايشا پۋتين وزگە ۇلت وكىل­د­ە­رىنىڭ پراۆوسلاۆيە ءدى­نىنىڭ اياسىندا بىرىگۋ قاجەتتىگىن كورسەتكەنى انىق. جالپى، پۋتين، مەدۆەدەۆتەر رە­سەيدى قانشالىقتى زايىرلى مەم­لەكەت دەگەنىمەن، شىركەۋگە ءمىناجات ەتۋگە ءجيى بارىپ تۇرادى. ءوز كە­زەگىندە مۇنىڭ ءبارى فە­دەرالدىق تە­لە­ارنالاردا جالپى­ۇلتتىق دەڭگەيدە نا­سيحاتتالادى. وسى­لايشا رە­سەي­دىڭ ءىس جۇزىندەگى مەملەكەتتىك دىنىنە - پراۆوسلاۆيە تارماعى اينالىپ وتىر، بۇل رف-نىڭ - ناعىز كوپ­ۇلت­تى، كوپدىندى مەم­لەكەت ەكەنىنە قا­را­ماستان...
ارينە، ءپۋتيننىڭ قاجەت بولسا ءبىر كۇندە سكينحەدتەردى جايپاپ سا­لىپ، اسىرە ۇلتشىل پارتيالاردى اۋىز­دىقتاۋعا كۇش-قايراتى جە­تە­دى. باتىسشىل، بىراق دەربەس گرۋزيا­نى توبەسىنەن بومبالاپ تاستاعان رە­سەيگە 70-80 مىڭدىق سكينحەدتەر «ار­مياسى» تۇكتە ەمەس قوي... بىراق ولاردى قۇرتۋ مەملەكەتكە كەرەك پە؟! سكينحەدتەر دە ورىس ۇلت­شىل­دىعىنىڭ سيمۆولىنا اينالدى. سكين­حەدتەردى بۇكىل ورىس سايا­ساتكەرلەرى «بالالارىمىز» دەپ قور­عاي­دى. بيلىكتىڭ ۇستانىمى وسى.
­ورىس ۇلتشىلدىعى ورىس مەم­لە­كەتىنە قىزمەت ەتەدى. «ورىسپەن وي­ناماڭدار!» دەپ ەسكەرتەدى رە­سەي بيلىگى. رەسەي ءۇشىن بالتىق جا­عالاۋى مەن تمد ەلدەرىندەگى ۇلت­تىق قايتا جاڭعىرۋ پروتسەستەرى - ءفا­شيزمنىڭ ءدال ءوزى؟! ال ناعىز فا­شيستىك باعىتتاعى قاندىقول سكين­حەد­تەر رەسەي ءۇشىن نەبارى 16-20 جاس­تاعى تەنتەك بالالار! مەم­لە­كەت­تىڭ ۇستانىمى، اقپاراتتىق نا­سي­حاتى وسىنى ۇندەيدى. ارينە، مۇ­نىڭ ارتى رەسەيدىڭ باسىنا باق بوپ قو­نا ما، الدە ماڭدايىنا سور بوپ جا­بىسا ما، ونى ءبىر اللا بىلەدى. قا­زىرشە انىعى، ورىس ۇلتشىلدىعى پرا­ۆوسلاۆيەلىك ورىس مەملەكەتىنىڭ قا­لىپتاسىپ، دامۋىنا مول ۇلەس قو­سۋدا. ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋى ءۇشىن دە، ورىس حالقى ءۇشىن دە ۆلا­ديمير پۋتين - پاتشا! پاسحا مە­رە­كەلەرىنىڭ بىرىندە شىركەۋ ءميت­رو­پوليتى پۋتينگە ءتاجى بار جۇمىرتقا سىي­لاپتى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە «پات­شالىقتى ۇزاق تا باقىتتى باس­قا­­رىڭىز!» دەگەن ءسوز ەكەن. ءپۋتين­نىڭ پاتشالىعى - ۇلتشىلدىققا نە­گىزدەلگەن. ياكي بۇل شىن مانىندە، عۇ­مىرلى پاتشالىق بولارى ءسوزسىز.

ۇلتجاندىلىق - ۇلتشىلدىقتىڭ باسى عانا...
ساراپشىلار قازاقستانداعى كو­ڭىل كۇيدىڭ وزگەرىپ جاتقانىن اي­تادى. كەڭەس وداعىنان بەرى وز­گەرىس كورمەگەن ۇلتارالىق ساياسات، دە­كولونيزاتسيالىق پروتسەستىڭ مۇل­دەم جۇرگىزىلمەۋى، قازاق ۇلتىنىڭ الەۋ­مەتتىك قيىن جاعدايى جىل وت­كەن سايىن شەشىلۋدىڭ ورنىنا ۋشى­عىپ جاتقان جوق پا؟! بيلىكتىڭ ۇلت­تىق ۇستانىمى وتە تاياز. الما­تىعا ءجيى كەلەتىن رەسەيدىڭ تانىمال سايا­ساتكەرلەرىنىڭ ءوزى ۇلتتىق ۇس­تا­نىمى تاياز ادامداردىڭ ۇلتشىل ادام­دارمەن ءتىل تابىسۋى قيىن دە­گەن ويدا. مەملەكەتتەر دە سولاي.
رەسەيدەگى ەكونوميكا، ساياسات، سپورت، مادەنيەت سالاسىنداعى جە­ڭىس­تەردىڭ ءبارى دە - ۇلتشىلدىقتىڭ ار­قاسى. «ەۆروۆيدەنيە» بايقاۋىن­دا­عى ديما بيلاننىڭ جەڭىسى، فۋت­بولدا «زەنيتتىڭ» جەڭىسى، «الەم ارۋى» بايقاۋىندا ورىس قىزىنىڭ جە­ڭىسى، ءبارى-ءبارى - ورىس رۋحىن كو­تەرگەن يگىلىكتەر. مۇنى حالىق ءپۋ­تيننىڭ ساياساتىمەن بايلانىس­تى­را­دى. ال قازاقستان قۇراماسى فۋت­بولدان كۇنى كەشە عانا انگليا قۇ­راماسىنان 0:4 ەسەبىمەن ويسىراي جە­ڭىلدى. ال ءبىزدىڭ ۇلتتىق جەڭى­لىسىمىز فۋتبولداعى جەڭىلىستەن دە اسىپ تۇسەدى. ۇلت زيالىسى امان­گەلدى ايتالى ايتپاقشى، قازىر ءتىپتى ۇلت­تىق ماسەلەنى كوتەرىپ جۇرگەن ازا­ماتتاردى حالىق جاۋىنداي كورۋ ءۇر­دىسى تاعى بار. سوندا بۇگىنگى قا­زاق ميسسياسىنىڭ مۇراتى نە؟ وز­گەلەرگە جالتاقتاۋ ما، قايتكەن كۇن­دە كەڭەستىك سالعىرت ساياساتتىڭ سار­قىنشاقتارىن ساقتاپ قالۋ ما؟! عالامداستىرۋ زامانىندا قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءدىنىن، ءدىلى مەن ما­دەنيەتىن كىم قۇتقارادى؟
ءتۇپتىڭ-تۇبىندە، مەملەكەت بولۋ - وزگەلەردى بىرجاقتى سىيلاۋ ەمەس، مەملەكەت بولۋ - مەملەكەتقۇرۋشى، بايىرعى ۇلت پەن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اياسىندا وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ شوعىرلانۋى، وسى مەملەكەتتىڭ پاتريوتى بولۋى. عالامداستىرۋ زامانىندا بارلىق ەلدەر ءوز ۇلتتىعىن ساقتاعىسى كەلەدى، ياكي ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك - ۇلتشىل. تەك رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە سويلەپ، ءدىني ۇستانىمىن ءالى دە انىقتاي الماي كەلە جاتقان ءبىزدىڭ كەيبىر شەندى-شەكپەندىلەرىمىز قالايشا قازاق مەملەكەتىنىڭ پاتريوت، ۇلتشىلى بولا الادى؟!

كامشات تاسبولات

"ايقىن" گازەتى 18 ماۋسىم 2009 جىل