(بابا باسىنا ءار جىلدارى جينالىپ جۇرەتىن قالىڭ نايماننىڭ نازارىنا)

«اتقاننىڭ اڭىن – جاتقان بايلانعان»
(حالىق دانالىعى)

1972 جىلى العاشقى كىتابىم «زار-زاراۋحا» حيكاياتىمدى جازىپ اياقتاپ، ەندى جازۋشىلار وداعىنا اپارعالى جۇرگەن كەزىم بولاتىن. ءوزىم سول تۇڭعىش شىعارمانىڭ الەگىمەن ەكى جىل بويى ەش جەردە جۇمىس ىستەي الماي ءجۇرىپ قالعانمىن. بەلگىلى ءۇيىم بولماعاندىقتان، اۋىل-اۋىلداعى قىتايدان كەلگەن تانىستاردى جاعالاپ; بەس كۇندە بەس قوناق بولىپ تەنتىرەپ جۇرەتىنمىن. شىعارمانىڭ ءيى قانباي، بىتىرە الماي جۇرگەنمىن. سورىما قاراي (قىتايدان كلگەندەرگە كۇدىكپەن قارايتىن كەز) ىزىمنەن اڭدۋ ءتۇسىپ، سىرتىمنان باقىلاپ جۇرگەن ورىندار (ميليتسيا، كگب) بار ەكەن. ءدال سول قارساڭدا كيروۆسكيدەگى (قازىرگى بالپىق بي) «ەڭبەك تۋى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى كەنجەبەك وستەميروۆ اعامىز (قازىر كوزى ءتىرى) ماعان «سەنىڭ سىرتىڭنان اڭدۋ ءتۇسىپ ءجۇر، بايقا. مەن ايتتى دەپ اۋزىڭنان شىعارما» دەدى. وردەگى ەلدەن ءوتىپ كەلگەن ون جىل ىشىندە وكىمەتتە ونداي جاسىرىن ورىن بارىن بىلمەگەنمىن. سوتتالاتىن شىعارمىن دەپ، زارەم ءزار تۇبىمە كەتتى. تۇتقىندالىپ تۇرمەگە ءتۇسىپ، ون بەس جىلعا جەر اۋدارىلعانىم – وسىنداي جاعدايدان كەيىن ەدى. ەندى نەدە بولسا شىعارمامنىڭ جارىق كورۋىن ويلاپ، العاش رەت الماتىعا جەتتىم. جازۋشىلار وداعىنىڭ ەسىگىنە جاقىنداعاندا جۇرەكسىنىپ، «بۇل اۋەزوۆتەر كىرگەن ەسىك قوي» دەپ، قورعانشاقتاعانىم ءالى ەسىمدە. كىرگەن جەرىمدە ءسال ارى تامان ءۇش جىگىت اڭگىمەلەسىپ تۇر ەكەن. سولاردىڭ بىرىنەن ءجون سۇراۋ ءۇشىن سوزدەرىن بولمەي كۇتىپ تۇرىپ قالعانمىن. ولاردىڭ ءبىرى جۇمەكەن ناجىمەدەنەۆ ەكەنىن سۋرەتىن كورىپ جۇرگەنىم بويىنشا تانىعانمىن. شىركىن، قاشاندا جاقسىنىڭ اتى جاقسى عوي، جۇمەكەن بىرەر دۇركىن قاراپ قويدى دا، قورعانىپ تۇرعان ماعان جاقىنداپ كەلىپ:

- ىنىشەك، بىرەۋگە جولىققالى تۇرعان با ەدىڭ؟ – دەدى.

- قاپالدان كەلىپ ەدىم، جازعان پوۆەسىم بار ەدى. سونى كىمگە كورسەتەرىمدى 

بىلمەي...

- وندا بەرى ءجۇرشى، - دەپ ەكىنشى قاباتتاعى سول جاق ءبىرىنشى ەسىكتەن ەرتىپ كىردى. ىشتە جاسانىپ كيىنگەن، اق سازانداي كوزىلدىرىكتى كىسى وتىر ەكەن. جازۋشىنىڭ نۇسقاسى سونداي-اق بولسىن. ۇركىنشەكتە سەنەر-سەنبەس ۇمىتپەن كوز سالىپ تۇرمىن. «ءيا، ءساتىم» ىشىمدە. ول بىزگە كەزەك قاراي باستاعاندا جۇمەكەن:

- جايسەكە، مىنا جىگىت ەلدەن العاش رەت كەلىپ تۇر ەكەن. پروزا جازاتىن  كورىنەدى، - دەي بەرىپ، ماعان. – بۇل كىسى جايساڭبەك مولداعاليەۆ دەگەن اعاڭ. قاراسوزدىڭ بىلگىر زەرگەرى (اۋزىنان شىققان ءسوزى ءدال وسىلاي), ءوزىڭ سياقتى جاڭا جازىپ جۇرگەندەرگە كومەگىن ايامايدى، - دەپ ءبىر-ءبىرىمىزدى جاعىستىرىپ جاتتى. مەن بۇل جازۋشىنىڭ «تورعاي تولعاۋى» دەگەن كىتابىن كىتاپ دۇكەندەرىنەن كورىپ جۇرگەنىم بار ەدى. قاراپ ولەيىن بە، سول كەزدە ايتىپ جۇرەتىن كوپ وتىرىكتىڭ ءبىرىن قولدانىپ «ساتىپ الىپ قويعانىمدى»، وسىدان بارعان سوڭ، وقيتىنىمدى شىمىرىكپەي سوقتىم. جايسەكەڭ ءوز كىتابى تۋرالى توسىن بىرەۋدەن ەستىگەنىنە:

- ا، سولاي ما؟ – دەپ كوڭىلدەنىپ قالدى. جۇمەكەن شىعىپ كەتتى. مەن اۋىلداعى ۇيرەنگەن ادەتىممەن:

- ءتۇس بوپ قاپتى عوي، ءبىر جەرگە بارىپ وتىرىپ اڭگىمەلەسسەك... – دەدىم. 

العاشقى بولاشاق «ۇستازىم» بەتىمە قاراپ، ويلانىپ قالدى دا:

- وندا وسىندا بەكەن ابدىرازاقوۆ دەگەن جاقسى جازۋشى بار. سونى ەرتىپ  الايىق. شىعارماڭ جاقسى بولسا، گازەت-جورنالداردىڭ بىرىنە ءۇزىندى باستىرۋعا دا كومەگى تيەدى، - دەدى. كەلمەي جاتىپ جازۋشى اۋزىنان مۇنداي ءسوزدى ەستىگەنىمە ءىشىم جىلىپ، قۋانىپ قالدىم. ب.ابدىرازاقوۆتى تەز شاقىرىپ كەلىپ، جاعدايلاسقان سوڭ، جايسەكەڭ:

- كانە، شىعارماڭنان كىشكەنە ءۇزىندى وقىپ كورشى، - دەگەن. قىتايدان كەلگەنىمدى، اراب ارپىمەن جازعانىمدى ءبىلدىرىپ، توسىلماي وقي جونەلدىم. ءبىر-ەكى بەتكە جەتكەندە جايسەكەڭ بەكەن اعايعا:

- ءتىلى جاقسى ەكەن، - دەپ ەدى. جولداسى دا:

- جالپى قىتايدان كەلگەندەردىڭ ءتىل ەرەكشەلىكتەرى بار. انا قابدەش ءجۇمادىلوۆتى كورمەيسىڭ بە، - دەپ قوستادى. قابدەكەڭنىڭ «جانىبەك» پوۆەسى اۋىزعا ءىلىنىپ تۇرعان.

ۇشەۋمىزدىڭ ورلەپ اياڭداعانىمىز «كامۇنىس» دەگەن كوشە ەكەن. ەكى بىردەي جازۋشىنىڭ قاسىندا كەتىپ بارا جاتقانىما جان-جاعىما قاراپ قويام... كورمەي جۇرگەن كەزدە اتاقتارى تاۋداي، وزدەرى پەرىشتە سانالاتىن ارداقتى ادامدارعا وپ-وڭاي قوسىلعانىم وزىمە تاڭىرقاۋلى، قىزىق سەزىلەدى. ولار دا وزىمىزدەي پەندە ەكەنىن بىلگەم جوق. التى قابات «الماتى» مەيرامحاناسىنا اپاردى. تاماقپەن بىرگە مويىنى بۋىلتاق «روم» دەگەن ءمولدىر كۇرەڭ اراق الدىردى. جايسەكەڭنىڭ:

- ...بۇعان ءوزىڭ قالايسىڭ؟ – دەگەنى كوڭىلىمە تىك ءتيدى. تاباقتاس بولعاندىعىم وسى ما دەگەندەي، ولقى كەلگەن. كۇمىلجىپ قالىپ:

- سىزدەرمەن بىرگە... – دەپ جابىرقاۋ تارتقانىمدى سەزە قويعان ابدىرازاقوۆ كوڭىلى جۇمساق، جىلى ادام ەكەن:

- جايسەكە، اس يەسىمەن ءتاتتى ەمەس پە، ارينە تەڭ وتىرسىن، - دەپ تىگىسىن جاتقىزىپ جىبەردى. ازدان سوڭ «رومنان» ەكىنشىسىن الدىردىق. بۇل كەزدە ولار الدەبىر ايەلدەر تۋرالى قىزۋ اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتكەن. ىشىمنەن «جازۋشى دا وسىنداي بولا ما» دەپ قويام. سويتسەم، انىق «كانيزاكشىلار» سەزىم ادامدارىنان شىعادى ەكەن. مەن مۇلدە جايىما قالا باستادىم. مەلشيىپ قالعانىما قاراپ ابدىرازاقوۆ ەكى-ءۇش دۇركىن قاراپ قويدى. سونى اڭعارعان جايساڭبەك ەندى عانا كوڭىل ءبولىپ:

- ىنىشەك، اتىڭ كىم ەدى؟ شىعارماڭ جامان ەمەس كورىنەدى، تەك ورىسشا ويلاپ، قازاقشا جازاتىن كورىنەسىڭ، قازاقشا ويلاۋعا تىرىس، - دەگەنى بار ەمەس پە. ول كەزدە مەن ورىسشا ءبىراۋىز قۇق ەتپەيمىن. انا كىسى سەنىمدى تۇردە ايتىپ وتىرعاندىقتان، بۇل قالاي دەپ ءوزىم دە تاڭىرقاپ، ساسىپ قالدىم. قىتايدان كەلگەنىمدى ايتقانىم – ەكەۋىنىڭ دە ەستەرىنەن كوتەرىلىپ كەتكەنىن بايقادى دا، ءسال نارازىلاۋ:

- ويباي-اۋ، مەن ورىسشا «ءىزدىراستي» دەگەننەن باسقا دىم بىلمەيمىن، سوندا قالاي ورىسشا ويلانا الام؟! – دەدىم. ابدىرازاقوۆ ىڭعايسىز جىميىپ، بەتىن جايساڭبەكتەن ارى بۇردى. جايسەكەڭ دە قولايسىزداۋ ەدى. (ەكەۋى دە ۇندەگەن جوق).

وداققا قايتىپ كەلگەن سوڭ، جايسەكەڭ مەنى بىرەۋگە اپارماق بولدى. ءۇشىنشى قابات  پا، ەكىنشى مە، ەڭ شىعىس جاق شەتتەگى كابينەتكە «ارا» جورنالىنىڭ رەداكتسياسى بار ەكەن، مەنى سوعان اپاردى. سۋرەتتەرىنەن بىلەم، سادىقبەك ادامبەكوۆ پەن قاجىتاي ءىلياسوۆ وتىرادى ەكەن. جايسەكەڭ قاجىتايعا:

- مىنا جىگىت ءوزىڭنىڭ جەرلەس، تۋىسىڭ ەكەن. جازعان پوۆەسى بار. وقىتىپ كوردىك، بىردەمە شىعاتىن سياقتى. تالابى جەتەدى، وتكىر. سەنىڭ جازۋ ماشينكاڭ بار عوي، شىعارماسىنان ءبىر تاراۋ باسىپ بەرۋگە كومەكتەسىپ جىبەرسەڭ، ساۋاپكەرشىلىك بولار ەدى. قالاي قارايسىڭ؟ – دەدى. قاجەكەڭ بەتىمە جالت-جۇلت قاراپ:

- ە، ءوز جەرلەسىمدى تابىستاعان ازاماتتىعىڭا راقىمەت. «تازى جەرلەس قوياندى قابىرعاسىنان عانا مىتيدى» دەگەن... ەندىگىسىن ءوزىمىز كورەيىك، - دەپ الىپ قالدى. جايسەكەڭە ريزا بولدىم. بىراق ون بەس جىل جەر اۋدارىلىپ كەلگەنىمدە، ج.مولداعاليەۆ مىنا ءتۇبى شولاق دۇنيەدەن وتكەن ەكەن. ب.ابدىرازاقوۆ ەكەۋمىز وتكەن كۇندى كۇلىپ، ەسكە الدىق. كەش باتىپ، جۇمىس اياقتاپ قالعان. قاجەكەڭ ەكەۋمىز جولشىباي ءبىر-ەكى «موسكوۆسكي» الىپ، ۇيىنە جەتتىك. جۇتىنىپ تۇرعان جاس كەلىنشەگى بار ەكەن. جاڭا بويجەتكەن قىزداي قۇلىن مۇشەلى، تۇڭعيىقتانا قارايتىن تۇنجىر قارا كوزى جۇرەگىڭدى قارىپ تۇسەرلىكتەي سۇلۋدىڭ اتى التىناي ەكەن. ءۇزىلىپ تۇر. ورىس كەمپىرمەن داستارحاندارى ورتاق، اياداي عانا بولمەلەر، بۇيىردەگى كىشكەنە قۋىسىندا قاجەكەڭنىڭ تاپ-تار بولمەسى. ونىڭ ۇستىنە التىنايدىڭ ەكى-ءۇش ءىنىسى كەلىپ وتىر ەكەن. بىرەۋى قاجەكەڭنىڭ ءبىر-ەكى ولەڭىن ورىسشاعا اۋدارعانىن وقىپ جاتتى. جاتار مەزگىلدە بۇل ۇيدە مەنىمەن ءتورت بويداق بارمىز، قالاي جايعاستىق دەڭىز. كەمپىر بايقۇس ءبىر كەڭ ادام ەكەن، انا ۇشەۋىنە اياقتارىن تاماق ۇستەلىنىڭ استىنا جىبەرىپ، جاتاتىن عىپ توسەنىش سالىپ بەردى. (وسى ۋاقىتقا دەيىن تاڭىرقايتىنىم، يماندى بولعىر قاجىتاي ءىلياسوۆتىڭ دۇنيەدە جوق كەڭ ادام ەكەندىگى. وسىنداي ۇيگە دە قوناق اكەلە مە دەسەڭشى!)

ءسويتىپ، الماتىدا ءبۇيتىپ ءجۇرىپ شارۋامدى بىتىرمەسپىن دەپ، تالدىقورعانعا ءبىر-اق كەتتىم. ايگىلى اقىن ابەن داۋرەنبەكوۆ پەن جۇماتاي جاقىپباەۆتىڭ كومەگىمەن (ولار «وكتيابر تۋى» گازەتىندە ءبىر كابينەتتە وتىراتىن) پوۆەسىمدى ماشينكالارىنا 2 دانا ەتىپ باستىرىپ، ەندى الماتىعا قايتا بارۋ ءۇشىن جول قاراجات جاعدايىمەن قاڭعىپ، سارىوزەك ماڭىنداعى «قاسپان» سوۆحوزىنىڭ № 1 بولىمشەسىندە تۇراتىن ەجەلگى سارىسۇيەك جەگجاتىمىز ءنۇرادىل اقساقالدىڭ ۇيىنە جەتتىم. اكەمنىڭ اعاسى كەرىمبەكتىڭ بايبىشەسى - ءنۇرادىلدىڭ اپكەسى ەدى. 10-شى سىنىپ وقيتىن بالاسى سىلامباي قازىر كەربۇلاق اۋدانىنىڭ قىزمەتكەرى. نۇرەكەڭ ءبىر ۋىس اقشا بەردى. بىراق وسى جولى وسى ۇيدەن تۇتقىندالىپ كەتتىم. سول كۇنى كەشكە وسى اۋىلدىڭ تۇرعىنى قىرما ساقال كامۇنىس شال قونىپ جاتقان ۇيىمە كەلىپ، مەنەن ءار نارسەنى ءبىر سۇراپ، تىقاق قاعىپ، نەعىپ جۇرگەن ادام ەكەنىمدى تاپتىشتەپ، اقتارا سۇراپ ءبىلىپ كەتكەن. سويتسەم، مەنىڭ جۇرگەن-تۇرعان جەرلەرىمنىڭ بارىنە تىڭشى قويىلعان ەكەن. بۇل كەزدە قىتايمەن ەكى ارا كۇيىپ تۇرعان. (مەنى، وكىمەتتى اۋدارعالى جۇرگەن شپيون با دەدى مە، بىلمەيمىن). ەرتەڭگى شاي ۇستىندە سول اۋىلدىڭ قاراپايىم ءبىر جىگىتى كىرىپ كەلىپ:

- وسى ۇيدەگى مەيمان بالانى سىرتتا ءبىر كىسىلەر جولىعامىز دەپ توسىپ تۇر، - دەدى. ءىشىم قىلپ ەتە قالدى. قىسقا ايتسام،  ءبىرى - ميليتسيانىڭ، ەكىنشىسى - كگب-ءنىڭ ۇلكەن لاۋازىمدى باسشىلارى ەكەن. بەرگەن سالەمىمدى الۋدىڭ ورنىنا ميليتسيا باسشىسى ۇرىسا زەكىپ:

- داباي، دوكۋمەنت! نەعىپ جۇرگەن ادامسىڭ؟! – دەپ دۇرسە قويا بەردى. بىرگە شىققان ءۇي يەلەرىنەن ۇيالىپ، جەرگە كىرىپ بارام. ولار دا قوندىرىپ جۇرگەنىنە ءمىندى بولىپ تۇرعانداي ءۇرپيىسىپ كەتكەن. سولاردان ولەردەي ۇيالىپ:

- نەگە ايعايلاپ تۇرسىزدار، قىلمىسىم بولسا، زاڭدارىڭىز بار ەمەس پە، - دەپ سازىرايىپ ءتىل قاتتىم. ەكەۋى ءبىر-بىرىنە قاراپ، مەنى مازاقتاي ءتۇسىپ:

- وقىعان يتكە داۋا جوق دەگەن وسى-ءا!

- بەرىلەيىن دەپ تۇرعان ءيتىڭ بۇل ەمەس، - دەسىپ، پاڭ كۇلىسىپ الدى دا، مەنىمەن مىلجىڭداسىپ تۇرعىسى كەلمەي، ءۇي يەلەرىنە:

- وسىندا نە زاتتارى بار، قالدىرماي ءبارىن الىپ شىعىڭىزدار، - دەدى. ەكى نۇسقا ماشينكالىق حيكايات پەن بارعان جەرىمدە اۋىستىرىپ كيىپ جۇرەتىن كويلەك-كونشەك سياقتى بۋىنشاق-تۇيىنشەكتەرىم بار ەدى. شىنىن ايتقاندا، دارۋىشتەردىڭ ءجۇرىسى ءتارىزدى كورەر كوزگە تىم سيىقسىز تور كوز سەتكا، شۇپەرەك دوربالارىم بار. ۇستالاتىن بولعان سوڭ، نۇرەكەڭنىڭ اقشاسىن وزىنە قايتارىپ بەرە سالدىم. ەندى سوزگە كەلمەي، ماشينالارىنا وتىرعىزىپ الدى دا، تالدىقورعاننىڭ تۇرمەسىنەن ءبىر-اق شىعاردى. ودان تەرگەۋشىم ارعىنباەۆ دانيار (قازىر الماتىدا ماركوۆ كوشەسىندە تۇراتىن، زەينەتكەر) قالانىڭ تۇستىك بەتىندە جاياۋ بارا سالاتىن جەردەگى جىندىحاناعا اپارىپ، جارتى اي جاتقىزىپ تەكسەرتتى. باس دارىگەر ءبىر جاق جامباسى قيراعان، تاياق ۇستايتىن قىرداي بيىك، ەتسىز جال مۇرىندى، جاپ-جاسىل سونا كوز باراننيكوۆ (مەد. عىل. كانديداتى) دەگەن ەكەن. كگب ورىنى مەنى بۇل جەرگە تەكسەرتۋىنىڭ سەبەبى – وكىمەتتىڭ قاتال زاڭى بار دەمەي، ەكى جىل بويى ەش جەردە جۇمىس ىستەمەي، ءار جەردە قاشىپ-پوشىپ، جاسىرىنىپ كەزبەلىك ومىردە ءجۇرىپ العانىم. سوعان قاراپ، دەنى ساۋ ەمەس شىعار دەپ ويلاعان شىعار. سونىمەن پسيحاتريا اۋرۋحاناسى مەنىڭ نە جىندى، نە ساۋ ەكەنىمدى شەشىپ ايتۋعا كگب ورنىنان جاسقانىپ، الماتىدان پسيحولوگ-پروفەسسور الدىرعان. مۇرتى جوق، شوقشا ساقالدى ورىس ادامى ەكەن. بالشيعان جالپاق سارى سانيتاركالاردان باستاپ، مەدبيكە، ۆراچتار تايلى-تاياعىنا دەيىن جيىلىپ، كوميسسيا بولىپ وتىر... ماعان ءتىلماش بولعان وسىنداعى فەلدشەر تاتار ەدى، ول انا كىسىنىڭ العاشقى ءسوزىن اۋدارىپ:

- ءتارازانىڭ تىشقارىسىنان كوزىڭا ءبىر حايۋاڭ، ماقلۇق ءنارسالار كورىنا ءما؟ – دەپ سۇرادى. مەن تۇسىنبەي تاڭىرقاپ:

- ول نە؟ قانداي نارسە؟ – دەپ ەدىم، تاتارىم:

- ءماسالان، كومناتادا وتىرعانىڭدا ءتارازا سىرتىنان يت، مىشىق، مايمۇل، ياكي بولماسا، قوشقار، تاكالارگا وقشاعان ءبىر حايۋانلار ويناپ، تانتساۆايت ەتىپ، كورىنا ءما؟ – دەگەنى. قانىم باسىما تەۋىپ، نامىستان ورتەنىپ كەتتىم:

- سونىڭ ءبارى سەنىڭ ءوزىڭنىڭ كوزىڭە كورىنسىن، وڭباعان! – دەپ جىبەرگەنىمدى ءوزىم دە اڭداماي قالدىم. ءتىلماشىم الگى سوزىمە قىزاراقتاپ اۋدارعان ەدى. پروفەسسوردىڭ ءوزى دە باسىن شالقايتا قارقىلداي كۇلىپ الدى. تاعى دا كوپ نارسەلەر سۇرادى. ماعان ۇناعانى، ءوڭى جىلى ادام ەكەن، ەشنارسە باقايىنان كەلىپ وتىرعان جوق. مەنى جازعىرماي، تەڭ سويلەسەدى. سونىسىنا  ريزامىن. قۋعىنعا ءتۇسىپ جۇرگەن ادامعا ول دا مەدەت ەكەن. ەڭ سوڭىندا ۇلكەن پسيحولوگ:

- وسىندا جاتقانىڭىزدى دۇرىس سانايسىز با، الدە قاتە مە؟ – دەپ سۇرادى. 

تىلماشقا دا قاراماستان:

- يا، ىزدەس نە ءسالاسنى، سۋديت ساگلاسنى، - دەدىم. قۇداي كوزىڭدى اشقىر،  پروفەسسورىم «بۇل ساۋ ادام» دەگەن قورىتىندى شىعاردى. قالىڭ جىندىنىڭ ىشىندە جاتقانىمنان انا جاقتاعى تۇرمەنىڭ ءوزى جاقسى ەدى. ءبىر ءتاۋىرى، تەرگەۋشىم ارعىنباەۆ دانيار قاباق شىتىپ، زەكىمەيدى. نە سۇراسا، جايلاپ سۇراپ تەكسەرەدى. ميليتسيا ورنى بولسا، جانىڭدى الادى عوي. (كەيىن بىلسەم، قازاقى جەردە تۋىپ-وسكەن، ءوزى جەتىم بولىپ ەرجەتكەن ازامات ەكەن. جامبىل اۋدانىندا كوپ جىل ءبىرىنشى حاتشى بولعان مانسۋروۆ ايمۇحامەت اعامىزدىڭ باقىتتىگۇل دەگەن قىزىنا ۇيلەنگەن بولسا دا، كوكىرەك كەرمەيدى، بىرتوعا. تەرگەۋشىم دانيار ارعىنباەۆتى ارادا 31 جىل وتكەندە 2003 جىلى «بارمىسىڭ باۋىرىم» باعدارلاماسى ارقىلى ىزدەپ تاۋىپ العانمىن. مەن باياعى ءوزىمدى تۇتقىنداعان ەكى باسشىنىڭ اتىن سۇراعان ەدىم. ارعىنباەۆ «ۇمىتىپ قالىپپىن» دەپ، ايتپاي قويدى).

1972 جىلى مامىر ايىنىڭ اياعىنا تامان ، جاسىم 30-عا جەتپەي جاڭاقورعاننىڭ «كەلىنتوبە» سوۆحوزىنا 15 جىلعا جەر اۋدارىلىپ كەتتىم. جازعان شىعارمام كەڭەس وكىمەتىنە قارسى جازىلعان بولىپ، ونى دا سىپىرىپ الىپ، جۇرداي عىپ قويا بەردى. ول اقىرى 29 جىلدان كەيىن 2001 جىلى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 10 جىلدىعىنا وراي كىتاپ بولىپ شىقتى. قۇرمەتتى وقىرمان! بۇل ماقالاداعى نەگىزگى ايتقالى وتىرعانىم، «تولەك-اتاي» بابانىڭ بەيىتى قالاي تابىلدى؟» دەگەن سۇرلەۋدىڭ سىلەمىمەن باستالىپ كەلە جاتىر. بۇرىنعى كىتاپتارىمدا دا جازعانمىن، تالدىقورعانداعى جەر اۋدارعان ورىن مەنىڭ باراتىن جاعىما دا «...وسىنداي جاعدايمەن كەتىپ بارا جاتقان ادام» دەگەن نەگىزدە تانىستىرىپ، استىرتىن حابار جولداعان عوي، ارينە... ولار مەن جۇرگەن سوۆحوزدىڭ اۋىلكەڭەسىنە مە، پارتورىگىنە مە، بولىمشەلىك ميليتسياسىنا ما قۇلاعدار ەتىپ، ەسكەرتىپ قوياتىن بولار. سونىڭ ءبىرى ىشىنە سىيماعان سىردى «ەشكىمگە اۋزىڭنان شىعارما» دەپ ايەلىنە سىبىرلاسا جەتىپ جاتىر. «جەڭەشەم ءبىلدى دەگەنشە، جەر ءجۇزى ءبىلدى دەسەڭشى» دەگەندەي، ايەل جارىقتىقتاردىڭ «پودرۋگاسى» بولماي تۇرمايدى... سويتە-سويتە بۇنداعى ەل مەن پاقىردى ءورت تيگەندەي جالاۋلاتىپ «...جەر اۋدارىلىپ كەلىپتى، قىتايدىڭ شپيونى كورىنەدى» دەسىپ ءىلىپ اكەتكەن. ونىمەن توقتاماي، ەرىككەن بىرەۋ «بالەن شەڭگەلدىڭ تۇبىندە راتسيا قۇرىپ، سويلەسىپ وتىرعانىن كورگەندەر بار ەكەن» دەگەن كورىنەدى. ەستىگەنىنە سەنە بەرەتىن قازاقى جەر، ەشكىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولا المايسىڭ. كەيبىرەۋلەر «بالەسىنەن اۋلاق» دەپ ماعان جولاماي، انادايدان ۇركىپ، الىس جۇرەدى. ەل ىشىندە جاقسى كوپ قوي. كەلىنتوبە اۋىلىنان رۋى قوڭىرات، جەتىمدەر پايىزوۆ سەيىتحان دەگەن اعا تاۋىپ الىپ، سونىڭ ءوز ىنىسىندەي ۇيىندە كوپ جىل ءجۇردىم. ايەلى تۇرسىن دەگەن جەڭگەمىز دە سەيىتحاننىڭ وزىنە ساي ەدى، تۋىسىنان كەم كورگەن جوق. 

ارادا ءۇش-ءتورت جىل وتكەن. 1976 جىل بولاتىن. بابامىز تولەك-اتايدىڭ ءحابىرى «قىركەڭسە» دەگەن اۋىلدىڭ باتىس بەتىندە، 10-15 شاقىرىمداي، قالىڭ جىڭعىلدىڭ اراسىنداعى قورىم-مازارلىقتا دەگەندى ەمىس-ەمىس قۇلاعىم شالىپ جۇرگەن. شىعاتىن اتىم شىقتى عوي، سول بابانىڭ باسىن ءبىر ىزدەپ كورمەيمىن بە، مىنا قيىن كۇندە قاسيەتىنىڭ ءبىر شاپاعاتى تيەر مە ەكەن دەگەن وي كەلدى. جانە ىزدەۋدىڭ ءوزىن قىزىق كوردىم. سودان سۇراستىرا-سۇراستىرا كەلگەندە، «زاداريا» سوۆحوزىنىڭ (قىركەڭسە اۋىلى) 1-ءشى ماي بولىمشەسىندە قوجاحمەت دەگەن نايمان مولدا بولعان ەكەن. سول كىسى ومىردەن وتپەي تۇرعانىندا بابانىڭ باسىن تاۋىپ، كىرپىش قويعان دەپ ەستىدىم. سۋناقتار تۇراتىن اۋىل ەكەن. سۇراستىرىپ ءجۇرىپ، قوجاحمەت مولدانىڭ ءۇيىن تاپتىم. مەن قاتارلى زايىت دەگەن تراكتورشى جالعىز ۇلى بار ەكەن. جاعدايىمدى ايتىپ ەدىم، شەشەسى «ىزدەپ تابا الساڭدار، قىلىشتى اتا ەكەۋىنىڭ ۇستىنە جابىڭدار» دەپ، ەكى-ەكى مەتردەن جاڭا اق شۇپەرەك بەردى. تراكتورعا وتىرىپ الىپ، بەس-التى شاقىرىمداي جەردەگى سوۆحوز ورتالىعىنان وتكەن سوڭ، سۋ ورعان جابايى جول سىلەمى عانا بار ەكەن. كولىكتى قيقاڭداتىپ ءجۇرىپ، جارىم جولعا جاقىنداعانىمىزدى قايتەيىك، اينالاسى كۇرىشتىك القاپتىڭ سۋى جايىلعان باتپاقتان تراكتور جۇرە الماي، دوڭەستەگى قالىڭ جىڭعىلعا جاياۋ باتپاقتاپ، ارەڭ جەتتىك. جەر بولىپ كەتۋگە اينالعان كوپ بەيىتتەردىڭ ءبىر تۇسىندا اينالا دۋالدارى قۇلاپ، توبەسىندەگى قامىستارى ىشىنە تۇسكەن ەكى ۇلكەن زيرات قاتار جاتىر ەكەن. ارالىعى 4-5 مەتردەي. اينالاسىن تىنكىلەپ قاراپ ءجۇرىپ، شىعىس جاقتاعىسىنىڭ ءبىر بۇرىشىنان جارتىلاي كومىلگەن كىرپىش تاپتىق. الىپ قاراساق، اراب ارپىمەن «تولەك» دەپ سىزىپ جازعان وشكىن جازۋ كورىندى. قۋانىپ، قۇرانىمىزدى وقىپ، قىلىشتى اتا مەن (تەگىندە «اتا» دەگەننىڭ ءمانىسى: پايعامبارىمىزدىڭ كوزىن كورگەندەر «ساحابا»، ال ساحابانىڭ زامانداعىلاردى «باب» دەپ، ال بابتاردىڭ زامانىن كورگەندەردى «اتا» دەپ اتاعان دەيتىن تۇجىرىم بار) تولەك-اتايدىڭ (بۇنى جەتىسۋ جاقتاعى ەل «تولەگەتاي» دەپ، دىبىس ۇندەستىگىن وزگەرتىپ العان) باسىنا اقتارىمىزدى جاۋىپ قايتتىق.

بۇل جىلدارى مەن كەلىنتوبەدەگى ۋچاسكىلىك ميليتسيامىز اسەتوللا دەگەن قوجا جىگىتتەن ارا-تۇرا ەكى-ءۇش كۇنگە رۇحسات الىپ، تاشكەنتتەن كولەمى 20ح60, قالىڭدىعى ەكى ەلى ءمارمار تاس ارقالاپ اكەلىپ، قاجەت دەگەن وتباستارىنىڭ مارحۇمدارىنا اتى-ءجونى، تۋعان-قايتقان جىلدارىن قاشاپ جازىپ، اربىرەۋىن 150 رۋبلدەن وتكىزىپ جۇرەتىنمىن. وسى ورايدا ايتا كەتكەنىم ارتىق بولماس. ميليتسيا اسەتوللانىڭ ءوزى دە اكەسىنە جازدىرىپ «سىزدەن اقشا المايمىن» دەگەنىمە قويماي «ويتسەك ارۋاققا ساۋابى بولمايدى» دەپ، اقىسىن تولىق تولەگەن. ال ءبىر جولى اجىبەكوۆ ءابي دەگەن اۋداندىق ميليتسيا ءسوز قايتارعانىم ءۇشىن اپارىپ قاماعان ەدى. سول ورايدان پايدالانعان اقىلبەكوۆ دەگەن جاستاۋ ميليتسيونەر شەشەسىنە تاشكەنتتەن تاس الدىرىپ، جازدىرىپ، كوك تىيىن تولەمەگەنىن دە، اسەتوللامەن سالىستىرا كەتەيىن. (سونىڭ سوڭىنان كوپ ۇزاماي، اۋداندىق ميليتسيا باستىعى ابيەۆ الگى اقىلبەكوۆتى جۇمىستان بوساتقانىن ەستىدىم). حوش، سونىمەن ەكىنشى جولى تاشكەنتتەن ارنايى كوك تاس اكەلىپ، تولەك-اتايدىڭ باسىنا تومەندەگى ەكى شۋماق ولەڭمەن تاس جازىپ، قازىر كوزى ءتىرى زايىت ەكەۋمىز اپارىپ قويعان ەدىك.

نايمان دەگەن ءبىز; توركىندەپ قۋساڭ قاي تۋعان،

تولەك اتادان تورەدەي ءتورت ۇل ايتىلعان:

سادىر مەن ماتاي، قاراكەرەي مەن ءدورتۋىل،

تورلەتىپ كورسەڭ الاشتى مول عىپ باي تۋعان.

سىردان ءبىر تارتىپ سىپىرا شاشىپ ەل تۋعان،

ءبىر نايمان شالدان سامساعان سارى قول تۋعان.

جەر جارالعاندا رۋح تا بالكىم ەنشى بوپ،

دۇنيە بىتپەي، بىتپەستەي بولىپ مول تۋعان.

ەسىڭە ءبىر ال، بابالار رۋحى نەلىكتەن،

ءابدىلدا اقىنداي بارىڭە قازى ءدال تۋعان، - دەپ، وسى بەتىنە ارابشا «ءلاي لاھا يلاللا، ءمۇحاماد ءراسۇل اللا» دەگەندى جازدىم. بۇل بەتكە اتىم سىيماعان سوڭ، استىڭعى جاعىنا «جانات» دەپ جازعانمىن. ول عانا ەمەس، قوجاكەنت اۋىلىنداعى ءابدۋايت دەگەن قىلىشتى قوجانىڭ ۇيىندە جاتىپ، قىلىشتى باباعا دا ارۋاقتى بولمەي، بىرگە تاس قويعانىمدى بالا-شاعاسى قازىرگە دەيىن بىلەدى. سول تۇستا ءا.تاجىباەۆتىڭ پوەزياسىن كوپ وقىپ، قاناتتانىپ جۇرگەن اسەرىم بار-دى.

... ەگەمەندىك الىپ، ەل ەس جيعان سوڭ، ءار رۋ بابالارىن ىزدەۋگە كىرىسكەندە، ناي-اتاڭنىڭ ۇرپاقتارى دا تولەك-اتاي باسىنا كەسەنە تۇرعىزعانىن، جىل سايىن ءبىر شەتى شىعىس، ەكىنشى جاعى باتىستان، ورگە-تومەننەن باس قۇراعان نايماندار بابا باسىندا اس بەرىپ; اراداي گۋلەپ، قۇمىرسقاداي قاپتاپ، شارالار وتكىزىپ جۇرگەنىن ەستىپ جاتتىم. ءار تايپانىڭ باسشى مىرزالارى بابانى ءدال وزدەرى تاپقانداي بولىپ، ۇزىن-سونار باياندامالار جاساپ، نەسىن ايتاسىڭ، كەرەمەت بولىپ دۇرلىگىپ جاتتى. ول وڭىردەگى العاشقى باسشى ولجاباي ساپارباەۆ، رايىمبەك ادىلبەكوۆتەر مەن جازعان تاستى كورە تۇرسا دا، پىسقىرمادى. جاڭاقورعانعا سوڭعى ءبىر بارعانىمدا، رايىمبەكتى قاسىما الىپ، بابا باسىنا ءبىرىنشى رەت جولىم تۇسكەن. مەن جازعان تاس ساۋلەتتى عيباداتحانانىڭ «ءسانىن بۇزاتىن» بولعان سوڭ، نامىستانعان نايماندار قويماعا لاقتىرىپ تاستاعان ەكەن. ورتاسىنان قاق ءبولىنىپ جاتقانىن شىراقشىعا دا كورسەتىپ، ەسىنە سالعان بولدىق. ول مەنى نەعىلسىن «ە» دەي سالدى، اقشاسىن جەسە بولدى عوي. مەنى وسى الاشتا اۋزىنا العان ءبىر ادام - جازۋشى تۇرسىن جۇرتباەۆ بولدى. ونىڭ «جاناتقا راقىمەت» دەپ جۇرگەنىن ەستىدىم. جالپى وسى وقيعا تۋرالى «سىناپتاي سۋسىعان جاھاندا» دەگەن كىتابىمدا جازدىم دا، تىنىش قويعان ەدىم. قىركۇيەكتىڭ اياعىندا تاعى دا سول ناي-اتاڭنىڭ جاقسى-جامانى جابىلىپ، بابا باسىندا ايتارلىقتاي ۇلكەن شارا وتكىزگەن ەكەن. باقتىباي اينابەكوۆ تەلەفونداپ «جامان ءوز سىباعاسىنان قۇر قالادى» دەگەن سەنسىڭ» دەپ، نامىسىما ءتيدى. «نەگە ماقالا جازبايسىڭ» دەپ جاناشىرلىقپەن ۇرىسا سويلەدى. بۇرىن دا سونى ايتىپ جۇرگەن. مەن بولسام «نايماننىڭ اقشاعا سەنگەن وكىرەش باسشىلارى جەتىمسىرەگەن ماقالانى قايتەدى دەيسىڭ. قۇداي-ارۋاق بىلسە بولدى عوي» دەپ جۇرگەن ەدىم. باقتىباي عانا ەمەس، جاڭاقورعان نايماندارى اتالمىش شارانى وتكىزىپ جاتقاندا، سول اۋدانداعى تورەجان ابديماليكوۆ دەگەن اعامىز دا، مەن ءۇشىن كۇيىنىپ «نەگە كەلىپ كورىنبەيسىڭ، نەگە جاساعان ەڭبەگىڭدى ايتپايسىڭ» دەپ تەلەفونداعانى قامشى بولدى.  بابا باسىنا ەلدىكتەرىن كورسەتىپ، ويدان-قىردان جابىل كەدەي بولىپ بارعاندارى جاقسى، قىزعانعانىم ەمەس. تەك قانا ءوزى باسىپ جۇرگەن جەردى كورمەيتىن باسشى مىرزالاردىڭ قۇدايعا قاراعان بىرەۋى ەڭبەگىمدى ايتىپ، ادىلدىك كورسەتە مە دەگەن اڭگىمە دەپ تۇسىنىڭىزدەر. اشىعىن ايتسام، ەندى شاقىرسا دا جۇرتتا قالعان جۇعىندى جالاۋعا باراتىن مەن ەمەس. اس جەپ، اياق بوساتىپ قايتۋعا، ازىرگە ءمازىر مەنەن وزگە نايمان دا ازدىق ەتپەس. ء(اۋ باستا ورنىم ءتور بولۋى كەرەك ەكەنىن ەستەرىنە سالامىن).  

ادامدار نە بوپ كەتكەن؟! ەڭ باستا سول تاستى كورگەن بىردە-ءبىرى وسىنداي بىرەۋ بار ەكەن دەپ، (ت.جۇرتباەۆتان باسقا) اۋىزعا السا قايتەدى. بىراق ءبىرىنشى ورىندا وزدەرى تۇرۋ كەرەك قوي. كوزى جوقتى ارى ىسىرىپ، وزدەرىن كورسەتۋ، ياعني مۇندايدا الدىمەن كورىنىپ قالۋ – وبال-ساۋاپتى ويلاتپايدى. تەك «مەن! مەن! مەن!». «اتقاننىڭ اڭىن - جاتقان بايلانعان» دەگەن باياعىدان بار ءسوز ماقالادا ايتىلعانداي، مەن ءبىر باسىما قانشالىق قيىندىقتار ءتۇسىپ، ازاپتى كۇندەر وتكىزىپ (تۇرمە ەسىگىن كورىپ، ساۋ باسىمدى جىندىحانادا تالقىلاپ، ودان ومىردەگى بار ارمانىم بولعان; ءۇيسىز-كۇيسىز ءجۇرىپ، ازاپتانىپ جازعان شىعارمامنان ايىرىلىپ، ولەر حالگە جەتكەنىم; ءارى بالەن جىلعا جەر اۋدارىلىپ، سونىڭ سالدارىنان ەلدە جوق «سۇمىراي» اتاققا قالىپ ءجۇرىپ), بابامنىڭ باسىن قالاي تاپقانىم – ەستىلەردىڭ ەستەرىندە بولسا، سول جەتەدى. 

جانات احمادي

جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، الماتى وبلىسى جانە  جامبىل اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى

Abai.kz