(نۇراددين سادىقوۆتىڭ «ءالىپبيدى شەت ءتىلىن بىلمەيتىن شالدار ەمەس، جاستار جاساۋى كەرەك!» ماقالاسىنان كەيىنگى وي)

ايتۋلى فيلولوگ، دوكتورانت، سپورتشى، كاسىپكەر، «Qazaqstan fighter» جوباسىنىڭ اۆتورى ءارى ازاماتتىق پىكىرى مەن پوزيتسياسىنا بەرىك ازاماتتىڭ ءبىرى – نۇراددين سادىقوۆ وزىنە ءتان ورلىكپەن جازىپ، اباي كز-كە «ءالىپبيدى شەت ءتىلىن بىلمەيتىن شالدار ەمەس، جاستار جاساۋى كەرەك!» دەگەن اتپەن  جاريالاعان ماقالاسىندا ءتىل مەن جازۋ تۇزۋدەگى جونسىزدىكتەر توڭىرەگىندە بارشا كەمشىلىكتى اشىپ بەردى. بىزدە باۋىرىمىزدان كەيىن كوكەيدە جۇرگەن ويىمىزدى العا تارتپاقپىز. 

ەڭ اۋەلى باۋىرىمىزدىڭ «ءالىپبيدى شەت ءتىلىن بىلمەيتىن شالدار ەمەس، جاستار جاساۋى كەرەك!» دەگەن سوزىنەن شىعارىپ ايتارىمىز: «بىزگە ءالىپبيدى فيلولوگ ەمەس، ءالىپبي تۇزەيتىن فونولوگ پەن كامپتىق باعدارلاماشى جاساپ بەرۋى كەرەك!»

ءتول جازۋ – ۇلتتىڭ جان جۇرەگى. وزگە ۇلت قازاقشا بىلمەسە دە، ارىپتىك-دىبىستى بىلەتىندىگىنىڭ ارقاسىندا ءسوزىمىزدى وقي الادى، تۇسىنبەگەنىن سۇراستىرىپ بىلەدى. 

ءتول جازۋ – ۇلتتىڭ مەملەكەتتىك تىلدەن، ەلتاڭبادان، تۋدان، ۇلتتىق اقشادان، ءانۇراننان دا جوعارى تۇراتىن، ولاردى ورنەكتەيتىن ۇرپاعىنا تىلىمەن بىرگە ماڭگىگە اماناتتايتىن بويتۇمارى. وسى التى بىردەي اسىل قازىنامىزدىڭ ىشىندەگى ەش وزگەرىسكە تۇسپەيتىن جاۋھارى. لاتىن، اراب جانە ورىس جازۋى دەگەن ۇعىم سانامىزدا بولماۋى كەرەك. الاش بالاسى ءۇشىن تەك قانا قازاق جازۋى بار. «ول – 28 ارىپتەن عانا تۇرادى» دەگەن تۇسىنىكتە بولۋىمىز شارت.

ءيا، قازاق ءتول جازۋى بار بولعانى – 28 ارىپتەن تۇرادى. بابادان ۇرپاعىنا بەرىلىپ جالعاسىپ كەلە جاتقان قازاق تىلىندە ا، ءا، ى، ءى، ءۇ، ۇ، و، ءو، ە سىندى 9 داۋىستى، ق، ڭ، ع، ز، ش، گ، ن، ك، ۋ، پ، ر، ل، د، ج، ب، ت، ي، م جانە س سىندى 19 داۋىسسىز دىبىس بار. وسى شارت احمەت بايتۇرسىنۇلىندا عانا ەسكەرىلدى. بىزگە ەشكىم دە باسقا جاقتان ءوز اياعىمەن كەلىپ، لاتىنشا وزگەشە تاڭبالانۋدى كەرەك ەتەتىن ءتول دىبىستارىمىز: ءا، ءى، ڭ، ع، ءۇ، ۇ، ۋ، ي، ق، ج ش، ى، ز، گ جانە ءو دەپ كىلاۆادا (كلاۆاتۋرا) قالاي تاڭبالاۋىن جاساپ بەرمەيدى. جازۋ – ۇلتتىق ءالىپبي ءتۇزۋ  كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەندەردىڭ «قازانشىنىڭ ەركى بار، قايدان قۇلاق شىعارسام» دەيتىن اكەسىنەن قالعان مۇراسى ەمەس. سوڭعى كەزدە كامپتىق باعدارلامامەن جۇمىس ىستەيتىن بىزگە ءبىرىنشى جازۋ نۇسقاسى قاتتى ۇنادى. بىراق ودان كەيىن كەيبىر نويىستار نوقات قويىپ، جازۋىمىزدىڭ توبەسىن ەكى رەت ءىسىردى.  

كيريللدى تۇزەپ الماي لاتىنعا كوشۋ دالباسالىق. وعان اراب پەن ەسكى لاتىندا جانە قولدانىستاعى كيريلدە جىبەرىلگەن قاتەلەر كۋا. 

بىرىنشىدەن ءبىز 42 ارىپتەن ءالى قۇتىلا الماي وتىرمىز. ونىڭ سەبەبى ءبىر كەزدەرى تىلدەن عىلىمي ديسسەرتاتسيا قورعاعانداردىڭ ءوز ەڭبەكتەرىن قىزعىشتاي قورۋىنان، ايتاتىن سىلتاۋلارى ءتىل قىسقالىقتى سۇيەدى. وسى ارقىلى قازاقتا جوق: داۋىستى ۋ، ەش كەرەكسىز چ جانە ي قوسارلارىن زاڭداستىرماق. حالىقارالىق لينگۆيستيكالىق زاڭدىلىق بويىنشا ف، ۆ، ح دىبىستارى، تش (چ) قوسارى تىلىمىزدە ورنىعۋ ءۇشىن وسى ءارىپ-دىبىستاردان باستالاتىن قازاقتىڭ ءتول سوزدەرى بولۋ كەرەك. ورىستار جىبەرگەن ءبىر قاتەلىك بەس قوسار دىبىستاردى: يو،يۋ،يا،شش،تس،چ دىبىستى ارىپكە اينالدىرىپ، ەلدە جوق ۇردىسپەن سوزدىككە كىرگىزىپ وتىر، سوزدىكتەن ورىن بەرگەندەرى.  مىسالى: يو،يۋ،يا-لار ي-ءدىڭ يو، يۋ جانە يا بولىپ ايتىلۋى. چ مەن تس بولسا، ت دىبىسىنان كەيىن كەلەتىن ش مەن س.  لاتىندى سىلتاۋراتپاي، كوپكە دەيىن قولدانۋعا ءماجبۇر بولاتىن ورىس الىپبيىنە نەگىزدەلگەن ءتول جازۋىمىزداعى وسى دىبىستاردى، ارىپتەردى الىپ تاستاساق، تىلىمىزدە بايتۇرسىنوۆ الىپبيىندەگىدەي 28 ءارىپ ويناپ شىعا كەلەدى. 

بۇل ءۇشىن دانىشپان بولۋدىڭ كەرەگى دە جوق. تەك جاڭا كيريلليتسا ءۇشىن جاڭا باعدارلاماعا اقشا بولە ءبىلۋ كەرەك. سوندا ورىس ءالىپبيىنىڭ قازىرگى ۇستەمدىگىنەن قۇتىلامىز، ءارى كوزگە سۇيەلدەي كورىنەتىن قوسىمشا ارتىق تاڭبالاۋدان دا ارتىلىپ، كامپتا باسۋ جەڭىلدەيدى. 

توبەدە قوناقتاعان ءا، ءى، ڭ، ع، ءۇ، ۇ، ق جانە ءو كىلاباداعى بۇرىنعى وجار كىرمە ارىپتەر قوناقتاعان ورىندى باسادى دا بولشاق لاتىنعا داڭعىل جول اشىلادى. 

ءبىز بابا تۇركى، ءبىر تاڭبالىق جاڭارعان بايتۇرسىن ءالىپبيىن، جاڭا لاتىن جانە جاڭارعان كيريلدى جارىسا قولدانۋعا بولاتىن 28 ارىپكە نەگىزدەلگەن ءبىرىن-ءبىرى وقيتىن باعدارلاما جاساساق، ءبارى ءوز ورنىنا كەلەدى. ول ءۇشىن ەل پرەزيدەنتى ءتورت الىپبيگە دە ورتاق ءارىپ تاڭباسىن بەكىتىپ بەرگەنى ءلازىم. لاتىن مەن كيريلدە باسىلعان سوزدەر بابا تۇركى مەن توتە جازۋعا اينالىپ شىعا كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ءتورت ءالىپبيدى وقىتاتىن «قازاق جازۋى» كۋرسى تەگىن وقىتىلىپ، كىتاپشاسى تەگىن تاراتىلسا، كوپ نارسە ۇتامىز! ءارى لاتىنعا كوشۋدە سويلەۋ ءتىلى ۇشكە جارىلعان وزبەكتەگىدەي رۋحاني اۋىرسىنباي وتەمىز. بابا تۇركى جازۋى ۇلتتىق جادىمىز وشپەۋى ءۇشىن كەرەك. 

جالپى جازۋىمىزدىڭ ارعى تاريحىن ءسوز ەتپەگەندە، بوداندىق كەزەڭدە ۇلكەن رەفورماتورشىلدىقپەن ءارى وتارلاۋشى ەلدىڭ ساياساتىنىڭ ىعىنا جىعىلىپ، قازاققا جازۋ سىيلاعان ءۇش عالىم بار: احمەت، قۇدايبەرگەن ءام سارسەن. ولار قاشاندا قانداي قۇرمەتكە بولسىن لايىق. ەندى، ءبىر عانا تىلدىك جازۋدى مەنشىكتەپ العان، زامانمەن دە، كامپتىق مامانمەن دە ساناسپايتىن فيلولوگ-ءتىلتانۋشىلاردىڭ قولجاۋلىعى ەتپەي، ۇرپاعىمىزعا ماڭگىلىككە اماناتتايتىن جاڭا ءالىپبي مەن جاڭارعان كيريلدى ومىرگە اكەلۋ ءۇشىن حالىق بولىپ، ماماندىعىمىز بەن جاسىمىزعا قاراماي جۇمىلا اتسالىپ،  جونگە سالۋدىڭ جولىنا كوشۋىمىز كەرەك. 

بىراق لاتىننىڭ «جازۋ ءتىلدى بۇلدىرەدى» دەگەن ۇلاعاتى بارلىعىن ۇستازىمىز ساپارحان مىرزابەكوۆ مارقۇم اۋزىان تاستامايتىن،  سونى شاكىرتى رەتىندە ەستەن شىعارماي كەلەمىز. عىلىمدا پەندە قاتەلەسپەي تۇرا المايدى. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «توتە جازۋدى» ومىرگە اكەلگەندەگى جالعىز قاتەسى ەكىنشى بۋىنداعى ەرىندىكتەر: ءو،ءۇ مەن ۇ-نى، ى، ە جانە ءى دەپ جازىپ جىبەرگەنى بولدى. وسى قاتە قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ ءبىرىنشى لاتىنشاسىندا، سارسەن امانجولوۆتىڭ قازاق ورىس ءتىلىن تەز ۇيرەنەدى دەپ «يو، ي ،، ، چ، شش، يا، يۋ، ە»-لەردى ەنگىزگەن داليعان كيريللىندە قايتالاندى. 28-33-42 ارىپتىك تاڭبالاۋ ومىرگە ەندى. ءسويتىپ، سويلەۋ ءتىلى ءبىر جاقتا اتا-اپالار اۋەزەسى بولىپ قانا قالىپ، جازۋ ءتىلى – ورىسشا ماقامداۋعا اۋىستى. وسى ماسەلە جۇرتتى ويلانتتى. ءبىرىنشى بولىپ ۇلتىنا ادال دىبىستانۋشى عالىمدار كسرو ىزعارىنا قاراماي، سويلەۋ تىلىنەن ايىرىلىپ بارامىز دەپ دابىل قاقتى. اتتەڭ، وسىنى ازاتتىق العان شاقتا كيريلدى بىردەن 28 ارىپكە كوشىرەتىن نە بيلىك، نە زيالى ورتا پەيىل تانىتپادى. ءبىز ءسوزدى قازاق رەتىندە تەك 28 ءارىپ تاڭبالانعان دىبىس ارقىلى قابىلدايمىز. «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن ۇعىم دا، تۇسىنىك تە جوق، تەك كىرمە سوزدەر دەگەن عانا بار.  

قازاق تىلىنە ترانسكريپتسيا ەنگىزۋدى ساپارحان مىرزابەكوۆ پەن ءالىمحان جۇنىسبەكتەر باستاعان عالىمدار توبى 1980 جىلداردىڭ باسىندا كوتەرگەن بولاتىن. ويتكەنى، ءتىلىمىزدى تۇزگەن ءۇش عالىم بويىنشا جاسالعان ورفوگرافيالىق، ورفوەپيالىق ەرەجەلەردە  جۇرناقتار مەن جالعاۋلارداعى ەرىندىك ۇندەستىگى ءسوز ەتىلمەي، عىلىمي قولدانىسقا مۇلدەم ەنبەگەن ەدى. ءارى تەك دىبىستانۋشى ساناۋلى عىلىمداردىڭ عانا ەنشىسىندەگى دۇنيە بولىپ قالىپ، قالعان تىلشىلەر بۇل سالاعا پىسقىرىپ تا قارامادى. سونىڭ ناتيجەسىن جاڭا لاتىننىڭ ءۇش قۇبىلۋىنان كورىپ وتىرمىز. 

قازىر ورىستەگىشتەر بولىپ جازىلاتىن، ورۇستوگۇشتور ءسوزى تەك ورۇستەگىشتەر بولىپ قانا ايتىلادى. بۇعان سەبەپ  ءور سياقتى ەركىندىك ەتىستىكتەرگە ء(بىر بۋىندى ەرىندىك الپەتتەگى باسقا ءسوز تابى سوزدەرىنە) جالعاناتىن جۇرناقتار مەن جالعاۋلار ەسكەرۋسىز قالدى. ونداي جۇرناقتار مەن «ءلور، ءتور، ءدور» سىندى جالعاۋلار ءتۇرى بار ەكەنىن، ءتىلشى عالىمدار مەن ۇستازداردان وزگە قازاق بالاسى بىلمەيتىن دە بولدى. وسىنى دەر كەزىندە تۇزەتپەسەك، «سولاي بولىپ، قالا بەرەتىن دە شىعار!؟» ءبىز ءدال قازىر «قالاي ايتىلسا، سولاي جازىلسىن» دەگەن فونەتيكالىق ارنايى ەرەجە جاساپ، ونى بەكىتۋگە قول جەتكىزبەسەك تە، ورفوگرافيادا ءالىپبي تۇزۋشىلەر تاراپىنان جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر ناتيجەسىندە ۇلتتىق سويلەۋ ءتىلى بۇزىلعان تراگەديالىق احۋال ەتەك جايعانىن جالپاق قازاق ءبىلۋى كەرەك. بۇدان ءۇش الىپقا ەش قاياۋ تۇسپەيدى. ءبار كىنا ولاردان ءتالىم العان شاكىرتتەردىڭ عىلىمي شالاعايلىعىنان. ورىسشا جازىلعان سوزگە قازاقشا ترانسكريپتسيا جاساپ، وزىمىزشە ايتامىز دەپ، ءتول جازۋى بار ارميان مەن گۇرجىدەي تۇرىپ السا، بىرەۋ ولاردى اتىپ ولتىرمەيدى عوي!؟ ەندى ءبارى كەش، وتكەنگە توپىراق شاشا المايسىڭ. بىراق ازاتتىق كەزدەگى ءتول جازۋىمىزدىڭ ورنى بولەك. ول مەيلى ورىس مەيلى لاتىن ارپىمەن بولسىن 28 ءارىپ-دىبىستان تۇرۋى كەرەك. 

سول سەبەپتى ءدال قازىر ءىس پەن ىس جۇرناعىنىڭ ەرىندىك ءۇس پەن ۇس ۆاريانتى بارلىعىن شىندىعىندا تىلشىلەردەن وزگە ەشكىم بىلە بەرمەيدى. بۇنى ءالىپبي تۇزگەن ءۇش الىبىمىز جازۋدىڭ سويلەۋ ءتىلىن بۇزاتىن بۇلدىرگى ارەكەتىن ءالىپبي ءتۇزۋ جولىنداعى تاريحي اسىعىستىقتان ەسكەرمەدى. 

ەندى ەشكىم ءۇشىنشى جانە ودان ارعى بۋىنداردا ەرىندىكتەردى ايتقانىمەن جازبايدى. وسى جازباۋدى تۇزەۋدىڭ ءبىر جولى ەكىنشى بۋىنداعى بۇرىن ى، ءى جانە ە بولىپ جازىلعان ءو، ءۇ، ۇ ەرىندىكتەرى ەندى ايتىلۋى بويىنشا جازىلادى دەگەن ءبىر عانا ەرەجە. سونداي-اق، ورلەر، ۇندەر، ۇشتەر سياقتى ءبىر بۋىندى ەرىندىكتەن باستالاتىن سوزدەردەن كەيىن جالعاناتىن: كوپتىك جالعاۋلارى ءلور، ءدور، ءتور دەپ وقىلادى دەگەن ەرەجە قاجەت. وسى ورگە، ۇندە، ۇشتە سياقتى ءبىر بۋىندى ەرىندىك سوزدەرگە جالعانعان سەپتىك جالعاۋى دا ەرىندىك بولىپ: ورگو، ءۇندو، ءۇشتو دەپ وقىلادى دەگەن قاعيدات كەرەك-اق. 

نەمەسە ەرىندىكتەن باستالاتىن ءور، ءۇن، ءۇش سىندى ءبىر بۋىندى سوزدەرگە جالعاۋ مەن جۇرناق ەرىن ۇندەستىگىن ساقتاپ جالعانادى دەگەن ارنايى ەرەجە شىعارعان ءجون. ويتكەنى، ءبىر بۋىندى ەرىندىكتەردەن كەيىن ەزۋلىكتىڭ جازىلۋىنان قۇتىلاتىن ءىس-ارەكەت قاجەت-اق. بۇل ءۇشىن بىرىزگە تۇسكەن ترانسكريپتسيا كەرەك. ءيتتى «شوشقا» دەپ جازىپ، ونى يت دەپ وقىپ، ايتىپ جۇرگەنىمىز ساناۋلى. ورىس ءتىلدى قازاقتار «لاق» ءسوزىن «ىلاق» دەپ ەمەس، «لاق» دەپ ايتادى. بۇل ترانسكريپتسيا كەرەكتىگىنىڭ ءبىر عانا مىسالى. تاعى ءبىر مىسالى داۋىل، داۋرەن سەكىلدى سوزدەردەگى اۋ مەن ءاۋ تىركەسىمىنەن كەيىن ايتىلاتىن ۇ مەن ءو ارىپتەرىنىڭ ءالى كۇنگە ى مەن ە بولىپ جازىلىپ كەلە جاتقانى جاڭا ءالىپبي تۇزۋدە ەسكەرىلسە ەكەن. نەمەسە قازىرگى كيريل ءۇشىن ۋ دىبىسىنان كەيىن كەلەتىن ۇ مەن ءو بۇرىن ى مەن ە  دەپ جازىلدى دەگەن ەرەجە دە قاجەت. 

ولاي ەتپەسەك، ەرىندىكتەردى جاڭاشا جازۋدا بۇكىل جازۋ جۇيەسىن بۇلدىرەمىز. «ءيتتى» «شوشقا» دەپ جازىپ، وقىپ، ايتىپ جۇرگەندەر ورە تۇرەگەلەدى. بىلايعى ءتىل مامانى ەمەس جۇرتتىڭ باسى قاتادى. جاڭا كيريلدە ترانتسكريپتسياعا جول بەرىلىپ، ول مەكتەپ وقۋلىقتارىنا كىرىستىرىلسە، ۇتار ەدىك. بىزگە ءبىر عانا تىلدىك ءدۇمپۋلى رەفورما كەرەك. ول ۋ-دان، ل-دان، ر-دان، ي مەن ە-دەن ءسوز باستالمايدى دەگەن ارنايى ەرەجە دە كەرەك-اق. امال نە بار كۇنىمىز تىلشىلەرگە ءتۇسىپ وتىر. ولار دۇنيەنىڭ ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى، «بىزگە فيلولوگ ەمەس، ءالىپبي تۇزەيتىن فونولوگ كەرەك! الەمدىك عالامتورعا قازاق ءتىلى ەركىن ەنەتىن كامپ باعدارلاماشىسى جاساعان اپوستروفسىز – اكۋتسىز ءالىپبي قاجەت!». ەلدىڭ كەڭەسىنە قۇلاق تۇرە بىلەتىن فونولوگ پەن كامپ باعدارلاماشىسىنىڭ بىرلەسكەن جۇمىسى عانا تىعىرىقتان شىعارادى.

ال، لاتىنعا ورىس جازۋىنداعى ءتول دىبىسىمىزدىڭ ترانسكريپتسياسى نەگىز بولۋى كەرەك. سوندا ۇتىلمايمىز. ورىسشا ارىپپەن «قۇلىن» دەپ جازىپ، [قۇلۇن] دەپ ترانسكريتسياسىن كورسەتسەك، لاتىن الىپبيىندە «qulun» دەپ جازامىز. ال، بۇگىنگى كۇنى بىزگە لاتىنشاسىن دا «qulۋn» دەپ جاز دەپ وتىر. نە بەتىمىزدى ايتايىق بۇندايعا!؟

«ءالىپبي جاساۋدا ۇلتتىق جازۋ ۇردىسىنە ءارىپ كىرۋ ءۇشىن ول تاڭبالايتىن دىبىستان باستالاتىن ءسوز بولۋى كەرەك» دەگەن الەمدىك عىلىمي قاعيدا بار. ءارى «ءسوز باستالمايتىن ءتول ءارىپ» دەگەن بار. قازىر وعان تەك «ڭ» ءارپىن عانا جاتقىزامىز سولاي ما؟ جوق وعان ل، ر، ۋ، ي داۋىسسىزدارى جانە ە داۋىستىسى كىرەدى. ە داۋىستىسى ءسوز باسىندا ىيە تريفتونگىسى قۇرامىندا العاشقى ەكەۋى ءالسىز سوڭعىسى ەكپىندى بولىپ ايتىلادى. وسى ايتىلىم جويىلىپ، ە ءارپى جەكە دىبىسقا اينالدى. ال، تۇرىك پەن ازەربايجان تىلىندە جازۋدىڭ كەسىرىنەن ءى مەن ڭ دىبىستارى جويىلدى. 

سوندىقتان لاتىنعا كوشكەن كەزدەگى سوزدىكتەدە ى مەن ءى جانە ۇ مەن ءۇ ارىپتەرىنەن باستالاتىن سوزدەردەن كەيىن ىل، ءىل، ىي، ءىي، ۇل، ءۇل، ۇۋ، ءۇۋ تۇرىندەگى سوزدەرىمىز جەكە ءتۇزىلۋى كەرەك. ف مەن ۆ بولسا، ونى لاتىندىق كىلابادان الىپ تاستاي المايمىز.   تەك كيريلدە ف مەن ۆ باستالعان سوزدەر پ مەن ب بولىپ وقىلادى دەگەن ەرەجە ءام F مەن V تەك اعىلشىنشا قىسقارعان سوزدەر جازىلادى دەگەن قاعيدا كەرەك. 

 «لاتىن الىپبيىندە ءتىل اۋىسپايدى، تاڭبا عانا اۋىسادى» دەگەن ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ەربول تىلەشوۆ جوبانى دايىنداۋ بارىسىندا ەڭ الدىمەن قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق مۇمكىندىگى ەسكەرىلگەنىن ايتقان بولاتىن. دياگراف جالپى تىلگە قولايلى، ءارى لاتىن جازۋىن تۇتىناتىن الەمنىڭ بار ەلىندە قازاق جازۋى وڭاي وقىلادى. 

وسى ماسەلەنى «ءارىپ جەتىسپەۋ نەمەسە قويىرتپاقتالۋ پروبلەماسى. مىنا نۇسقادا دا ءدال الدىڭعىداعىداي، كلاسسيكالىق 26 ارىپتەن تۇراتىن سس، حح، Ww ارىپتەرى الىپبيدە مۇلدەم جوق. بۇلاي بولعاندا، Coca-Cola, Cadillac, Camry, Corolla سەكىلدى ساۋدا ماركالارىن قالاي تاڭبالاپ، دىبىستايمىز؟.. Oxford, Lexus سەكىلدى برەند اتاۋلارى مەن جالقى ەسىمدەردى جازىپ، اتاعاندا، وحۋgen سەكىلدى حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ جارتىسىنان كوبىندە كەزدەسەتىن حح ءارپىن قالاي تاڭبالاپ، ەلەكتر قۋاتىنىڭ ولشەمىن بىلدىرەتىن Watt (W) تەرمينىن قالاي بەلگىلەيمىز؟..

سوسىن كيريلشە ءىى مەن ي ارىپتەرىنىڭ جاڭا نۇسقاداعى باس ارىپتەرى بىردەي ءى بولىپ تاڭبالانادى. ولاي بولعاندا، ينەلىك-Inelik, ىلگىش–Ilgish, ينە-Ine, يت-It, ىسكەر-Isker, ءىلىم-Ilim, ءىشۋ-Ish'ۋ، ءىن-In, ت.ب سەكىلدى سوزدەر باس ارىپپەن جازىلاتىن جاعدايدا قالاي وقىلادى؟» دەپ نۇراددين سادىقوۆ ورىندى كوتەرگەن.

ال، سوڭعى ەكى نۇسقادا اكۋت پەن اپوستروف ماسەلەسى كوتەرىلدى. تاعىدا باسى ارتىق ءارىپ قوسۋعا جەتەلەيتىن يدەيالار ايتىلا باسادى. نۇراددين سادىقوۆ ايتقانى ورىندى ءبىر جاقتى ەتۋىمىز كەرەك دەپ بىلاي ءوز يوىن ورىلتەدى: «باعدارلامالاۋ تىلىندەگى پروبلەمالار. اپوستروفتى – اكۋتقا اۋىستىرۋ بۇل ەشقانداي دا كرەاتيۆتىلىك ەمەس، امالسىزدىقتان جۇزەگە اسقان شارا. سەبەبى، بۇل «كرەاتيۆتى» جوبانى ۇسىنۋشى «ۇلتتىق اقپاراتتىق تەحنولوگيالار» اق وكىلدەرى اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىگى وتكىزگەن جۇمىس توبىنىڭ جيىنىندا اكۋتتىڭ (ەكۋيت) Unicode كودتاۋ جۇيەسىندەگى ناقتى ورنى تۋرالى انىقتاپ ءتۇسىندىرىپ بەرە المادى.». 

قازىرگى لاتىندىق نەگىزدەگى كىلابادا (كلاۆاتۋرا) 26 ارىپتىك پەرنە بار. ەندى كىلاباداعى Q W E R T Y U I O P A S D F G H J K L Z X C V B N M ارىپتەرىنە بۇرىنعى ءا، ڭ، ع، ءۇ، ۇ، ق، ءو، ش، ى، ج، ۋ، ي، ز، گ-مەن تاڭبالاۋ قوسىلادى. كىلابادا تەك ءوز ورنىن a, e, t, I, o, k, i, n, m, d, b سىندى 11 ءارپىمىز عانا ەش وزگەرىسسىز تاۋىپ تۇر. بىراق قالعان 17 ءارىپ قايىرا تاڭبالانۋ كەرەك. وسى قايىرا تاڭبالانۋ كەزىندە X مەن س مەن W دىبىستىق تاڭباسىز جەكە ارىپتەرگە اينالماي، مۇلدەم بوس قالىپ قويعان. سوندا «H//h» ءارپىن «ش» مەن «چ»-نى SH, CH دەپ تاڭبالاۋعا قيعاندار ءتول ي مەن كىرمە ي ارپىنە ءبىر تاڭبانى بەرەدى. نە سول كىرمە ي-ءدى الىپ تاستاۋ كەرەك دەپ تە ايتپايدى. نۇراددين ورىندى ءسوز ەتكەن تاڭبالاۋدان تىس قالعان قازىرگى بوس ارىپتەر ح، W جانە C ارىپتەرى جانە ەندىگى جەردە قازاق ءۇشىن  بوس ارىپتەر بولىپ تابىلاتىن V مەن F جيىنى وسى بەسەۋىنىڭ پروبلەماسى تۇپكىلىكتى شەشىلۋى كەرەك. ح، W جانە C ارىپتەرى الەمدىك قالىپتاسقان قىسقارعان سوزدەردە، ساۋدا ماركالارىندا ت.ب. تانىمال سوزدەردە شىعۋ توركىنى بويىنشا جازىلىپ، قازاقشا اۋەزەلەنەدى دەگەن ارنايى ەرەجە كەرەك. 

لاتىندا قازاق ءۇشىن V مەن F جانە H ۇلتتىق سويلەۋ تىلىمىزدە جوق، الىپبيىمىزگە كىرمەيتىن بوس ءارىپ بولىپ تابىلادى. وسى دىبىستارى بار وزگە تىلدە سويلەيتىن بولساڭ، V مەن F جانە H ايتىپ، سويلەپ جازا بەر. ەشكىم قولىڭدى قاقپايدى. 

سوڭعى دەلىنەتىن نۇسقادا H, W جانە C بوس قالىپ وتىر دەيدى نۇراددين سادىقوۆ. ال وسى ارىپتەردىڭ ءبىرى ح دياگرافقا سۇرانىپ تۇر. بۇلاي دەيتىنىمىز ءارىپ باسقان كەزدە قول كىلاباداعى ءۇش پەرنە قاتاردان اۋىتقىماۋ كەرەك. ودان اۋىتقىسا، ادامنىڭ باسۋ مۇمكىندىگى تومەندەيدى. W جانە C ارىپتەرى ءتول ۋ جانە ش دىبىستارىن تاڭبالاۋعا بەيىم. Ax, nx, ix, gx, ux, ox دەپ ءا، ڭ، ي، ع، ءۇ جانە ءو دىبىستارىن تاڭبالاۋىمىز دۇرىس. ويتكەنى، جاڭا قازاق ءالىپبيى ءۇشىن ح بوس ءارىپ. ورسىشا اتار بولساق «». ءومىرى ورىسقا ەلىكتەۋمەن كەلەمىز «»  مەن «» بار سولاردان ءبىر ۇلگى الايىقشى!

كامپتىق  باعدارلاما ءتىلى ەكىنشى جانە ءۇشىنشى نۇسقاداعى ارىپتەردى وقىمايدى. ءارى ولاردى قايىرا باعدارلامالاۋدىڭ ماشاقاتى كوپ. قوسار ءارىپ بۇرىن بولماسا ەندى بولدى، اراب جازۋىندا ءبىر ءارىپتى ءسوز باسى، ءسوز ورتاسى ءام ءسوز سوڭى دەپ ءۇش ءتۇرلى جازدىق ەمەس پە؟ نەسىنە قوسار ارىپكە ۇركە قارايمىز؟!

ءتول جازۋ – تاۋەلسىزدىكتىڭ بەلگىسى، 28 دىبىس ۇلتتىق كەلبەتىمىز، ونى اتا-بابامىز ايتپاعان دىبىستارمەن قويىرتپاقتاۋ، ءارى الاشقا كەرەكسىز ءارىپتى بىلگىشتىكتىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ تىقپالاۋ قۇلدىق سانانىڭ كورىنىسى. 

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz