جورج س.كلەيسون. بايلىق كىلتى. بايلىقتىڭ ءبىرىنشى زاڭى
تابىسىنىڭ كەمىندە وننان ءبىر بولىگىن
ءوزى مەن جانۇياسىنىڭ بولاشاعىنا جينايتىن
ادامنىڭ قولىنا عانا بايلىق داريدى ءارى مولايادى.
تابىسىنىڭ وننان ءبىر بولىگىن تۇراقتى تۇردە جيناپ، ونى ىسكە اقىلمەن سالعان ادام، ءوز بولاشاعىنا جەتەتىندەي ءارى ارتىندا قالعان جانۇياسىنا جەتكىلىكتى تىرلىك كوزىن قالدىرىپ، لايىقتى بايلىققا قول جەتكىزەدى. بۇل زاڭ وسىنداي ادامنىڭ قولىنا ارۋاقتا التىن قۇيماسىن بۇيىرتادى. بۇعان كۋا رەتىندە مەن ءوز ءومىرىمدى مىسالعا كەلتىرە الامىن. ماعان نەعۇرلىم التىن كوپ جينالعان سايىن، سوعۇرلىم ول ماعان مول كولەمدە كەلدى. جينالعان التىن، مەن ويلاعاننان ارتىق تابىس اكەلدى.ال، جينالعان قور ەسەلەنە تۇسەدى ەكەن. ءبىرىنشى زاڭنىڭ وسىنداي كۇشى بار.
بايلىقتىڭ ەكىنشى زاڭى
وزىنە تابىستى ءىس تاپقان ادامنىڭ بايلىعى
عانا تۇراقتى دا قالقىسىز جۇمىس ىستەپ،
ورىستەگى مالداي كوبەيەدى.
جيناق - شىنىندا دا قالتقىسىز ەڭبەكقور. ول مۇمكىندىك تۋعاندا قۇلشىنىسپەن مولايادى. بايلىق جىيعان ءار كىسى وسىنداي تابىستى مۇمكىندىككە يە. جىل وتكەن سايىن ول تابىس ەسەلەنىپ، قايران قالارلىق مولشەرگە جەتەدى.
بايلىقتىڭ ءۇشىنشى زاڭى
تابىسىنىڭ كەمىندە وننان ءبىر بولىگىن
ءوزى مەن جانۇياسىنىڭ بولاشاعىنا جينايتىن
ادامنىڭ قولىنا عانا بايلىق داريدى ءارى مولايادى.
تابىسىنىڭ وننان ءبىر بولىگىن تۇراقتى تۇردە جيناپ، ونى ىسكە اقىلمەن سالعان ادام، ءوز بولاشاعىنا جەتەتىندەي ءارى ارتىندا قالعان جانۇياسىنا جەتكىلىكتى تىرلىك كوزىن قالدىرىپ، لايىقتى بايلىققا قول جەتكىزەدى. بۇل زاڭ وسىنداي ادامنىڭ قولىنا ارۋاقتا التىن قۇيماسىن بۇيىرتادى. بۇعان كۋا رەتىندە مەن ءوز ءومىرىمدى مىسالعا كەلتىرە الامىن. ماعان نەعۇرلىم التىن كوپ جينالعان سايىن، سوعۇرلىم ول ماعان مول كولەمدە كەلدى. جينالعان التىن، مەن ويلاعاننان ارتىق تابىس اكەلدى.ال، جينالعان قور ەسەلەنە تۇسەدى ەكەن. ءبىرىنشى زاڭنىڭ وسىنداي كۇشى بار.
بايلىقتىڭ ەكىنشى زاڭى
وزىنە تابىستى ءىس تاپقان ادامنىڭ بايلىعى
عانا تۇراقتى دا قالقىسىز جۇمىس ىستەپ،
ورىستەگى مالداي كوبەيەدى.
جيناق - شىنىندا دا قالتقىسىز ەڭبەكقور. ول مۇمكىندىك تۋعاندا قۇلشىنىسپەن مولايادى. بايلىق جىيعان ءار كىسى وسىنداي تابىستى مۇمكىندىككە يە. جىل وتكەن سايىن ول تابىس ەسەلەنىپ، قايران قالارلىق مولشەرگە جەتەدى.
بايلىقتىڭ ءۇشىنشى زاڭى
بىلىكتى ادامداردىڭ كەڭەسىنە قۇلاق اسىپ،
اقىلمەن ىسكە جاراتقان كىسىنىڭ بايلىعى ەسەلەنەدى.
جيناق شىنىندا دا، ەسۋاستان قاشقان جانداي، قامقور قوجايىنعا سىتىلىپ كەتەدى.بايلىقپەن ءىسى بولعان ادامنىڭ كەڭەسىنە قۇلاق اساتىن جان، ءوز جيناعىن تاۋەكەلگە سالمايدى، وعان قاۋىپتى جولاتپاي، مولايۋىنا قۋانا قول جەتكىزەدى.
بايلىقتىڭ ءتورتىشى زاڭى
وزىنە بەيتانىس ىسكە ۇرىنعان ادامنىڭ بايلىعى قولدان سۋسىيدى.
جيناق كورمەگەن ادامنىڭ قولىنداعى بايلىق كەز كەلگەن مۇمكىندىكتى پايدالى ەتىپ كورسەتەدى.الايدا، ول مۇمكىندىكتەردىڭ كوپشىلىگى جيناققا قاتەر توندىرەدى. ەگەر دە ول مۇمكىندىكتەردى تاجىريبەلى كىسىلەر ساراپتايتىن بولسا، ولار پايداعا جارايتىن مۇرساتتىڭ از ەكەنىنە كوز جەتكىزەر ەدى.سوندىقتان دا وزدىگىمەن وزىنە بەيتانىس ىسكە قول ارتاتىن جيناق يەسى كوبىنە تاجىريبەسىزدىگى سالدارىنان قولدا بارىن شاشىپ تىنادى.ءىستىڭ ءمانىسىن بىلەتىندەر كەڭەسىنە جۇگىنىپ جيناعىن جاراتقان جان عانا دانالىققا جول سالادى.
بايلىقتىڭ بەسىنشى زاڭى
قولدان كەلمەيتىن ىسكە ۇرىنعان بولماسا الاياقتار مەن قۋلاردىڭ قارماعىنا تۇسكەن نەمەسە تاجىريبەسىزدىگى مەن قيالي قىلىعى كەسىرىنەن تەز بايۋعا ۇمتىلعان ادام بايلىعىنىڭ بەرەكەسى قاشادى.
جيناعى بار ادامعا ىلعي دا سىيقىرعا تولى ەرتەگىدەي الدامشى ۇسىنىستار تۇسەدى. ولارعا قاراپ، شەكسىز بايلىقتى سىيقىرلى كۇش قانا قولعا تۇسىرەتىندەي كورىنەدى.بىراق تا ونداي جوسپارعا قالاي مۇقيات ۇڭىلسەڭ، تەز بايىتاتىن ول ىستەردىڭ سونشالىقتى تاۋەكەلگە تولى ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولار ەدى.
بۇل جاعىنان نينەۆيالىق بايدىڭ ەشۋاقىتتا قول جەتپەيتىن تابىسقا باستى بايلىعىن تاۋەكەل ەتپەيتىنىن ۇمىتپاڭدار.
بايلىقتىڭ بەس زاڭى وسى. حيكايانى ايتا وتىرىپ، سەندەرگە ءوز بايلىعىمنىڭ قۇپياسىن دا اشتىم.
شىن مانىندە، ول - بايلىقتىڭ قۇپياسى ەمەس، كۇن سايىن اشتىق قىسقان قاسقىرداي بولعاننان، كۇيبەڭ تىرلىكتەن سۋىرىلىپ العا شىققىسى كەلەتىن كەز كەلگەن ادامعا ءتان اقيقات ەدى.
ەرتەڭ ءبىز بابىلعا جەتەمىز. كوردىڭدەر مە، اناۋ ۆاالا ءتاۋحاناسىنىڭ ۇستىنەن سامالاداي سامساعان وتتاردى.التىن قالا قول بۇلعاپ تۇر.ەرتەڭ سەندەردى لايىق قىزمەتتەرىڭ ءۇشىن الاتىن ءتيىستى جيناقتارىڭ كۇتىپ تۇر.
ون جىل وتكەن سوڭ بۇل بايلىقتارىڭ تۋرالى نە ايتا الاسىڭدار؟
ارالارىڭدا نوماسار سەكىلدى، ارقاتتىڭ دانالىعىنا ساي العاشقى قادامدى بايلىققا بارار جولعا سالاتىن بىرەۋلەرىڭ بولسا،وندا ون جىلدان سوڭ ولار ارقاتتىڭ ۇلى سياقتى اۋقاتتى دا ابىرويلى ادام بولماق.
ءبىزدىڭ دانا قىلىقتارىمىز تەككە كەتپەي، ارۋاقتا ءبىزدى ءومىر بويى قۋانتىپ، لاززاتقا بولەيدى. ءدال سول سياقتى اقىماق قىلىقتارىمىز بىزگە ءومىر بويى مازامىزدى الىپ، قاۋىپ توندىرۋمەن بولادى.وكىنىشكە قاراي، ونى كيىم سەكىلدى شەشىپ تاستاپ، ۇمىتىپ كەتە المايسىڭ.بىراق تا، ىستەي الاتىنىڭدى كەزىندە تىندىرماي كەتكەنىڭ، قىر سوڭىڭنان قالماي، ءومىر بويى وكشەلەپ جۇرەدى.
بابىلدىڭ قازىناسى اعىل-تەگىل.ونى ەشكىم دە ولشەي الماس. جىل وتكەن سايىن شاھاردىڭ بايلىعى ەسەلەنىپ، گۇلدەنە تۇسۋدە. بۇل بايلىقتىڭ ءبارى دە ىسكەر ادامدار ءۇشىن ماراپات بولىپ تابىلادى.ءار ادامنىڭ تىلەگى مەن ويىندا دۇلەي ءارى سىيقىرلى كۇش جاسىرۋلى. بايلىقتىڭ بەس زاڭىن بىلسەڭدەر، ول كۇشتى ءوز پايدالارىڭا جاراتا وتىرىپ، بابىلدىڭ بايلىعىنان ءوز ۇلەستەرىڭدى الاسىڭدار.
بابىلدىق مولايتۋشى
قولىندا تۋرا ەلۋ التىن باقىر! بابىلدىق باقىر باسۋشى رودان شەبەردىڭ ءاميانىندا ەشقاشان دا مۇنشا اقشا بولعان ەمەس. كوڭىلى كوپسىگەن ول دۇنيەدەگى ەڭ جومارت پاتشانىڭ سارايىنان كەلە جاتتى. ول جۇرگەن سايىن بەلىنە بەكىتىلگەن شيلاننىڭ ىشىندەگى التىن تەڭگە كوڭىلدى قىدىقتاپ، سىڭعىرلاۋمەن كەلەدى. بۇل ونىڭ ومىرىندە تىڭداعان ەڭ جاعىمدى اۋەنى بولار.
بارلىعى - التىن ەلۋ باقىر! ول وزىنە ءوزى سەنەر ەمەس.سىڭعىرلاعان بۇل دوڭگەلەكشەلەردە نە سىيقىر بار ەدى! بۇعان ءبارىن دە - ءزاۋلىم ءۇي، جەر، مال، كەلە-كەلە تۇيە، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى،ءتىپتى، جايلى اربا دا ساتىپ الۋعا بولادى.
ونى قايدا جۇمساسا ەكەن. ول ءوزىنىڭ قارىنداسىنىڭ ۇيىنە باراتىن كوشەگە تۇسكەندە، ونىڭ كەۋدەسىن وسى وي مىسىقشا تىرنالادى.
بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ، بويىن مازاسىزدىق بيلەگەن رودان مولايتۋشى ءارى باعالى زاتتار مەن سيرەك نارسەلەر ساتۋشى ماتوننىڭ دۇكەنىنە كىردى.
جاعالاي الۋان ءتۇستى تاۋارلارعا كوزىن دە سالماستان، ول ءۇيدىڭ ءتۇپ جاعىنداعى تۇرعىنجايعا قاراي ءوتتى. مۇندا ول كىلەمگە جايعاسىپ، قارا ءوڭدى قۇلدىڭ بەرگەن اسىن ءىشىپ وتىرعان ماتونعا جولىقتى.
- مەن سەنىمەن اقىلداسقىم كەلەدى، ويتكەنى نە ىستەرىمدى بىلمەي ءجۇرمىن.- رودان بىلعارى كەۋدەشە كيگەن ءجۇندى ءتوسىن كەرىپ، نىق تۇردى.
قۋشيعان سارى ءجۇزدى ماتون كۇلىمسىرەگەن كۇيدە سالەمدەستى.
- مولايتۋشى كەرەك بولعانداي، سەن نە ءبۇلدىرىپ قويدىڭ؟ نەلىكتەن ساتتىلىك ساتىپ كەتىپ، ويىن ۇستەلىندە ۇتىلىپ قالدىڭ؟ الدە مامىقتاي جۇمساق ءبىر سۇلۋ ءوز تورىنا ءتۇسىردى مە؟ مەن سەنى كوپ جىلدان بەرى بىلەم دە، مەنەن كومەك سۇراعان جەرىڭ بولعان ەمەس.
- جوق، ونىڭ ءبىرى دە بولعان جوق. ماعان التىن كەرەك ەمەس. مەن سەنەن كەڭەس الۋعا كەلدىم.
- ماسساعان، مىناۋ نە دەپ تۇر، ەي! مولايتۋشىعا اقىلداسۋعا كىم كەلەتىن ەدى. مەن نە ەستىپ وتىرمىن؟
- سەنىڭ قۇلاعىڭ دۇرىس ەستىدى.
- مۇمكىن ەمەس! ماتونعا التىن ءۇشىن ەمەس، كەڭەس ءۇشىن كەلەتىندەي رودان باسقادان نەلىكتەن اقىلدىراق بولدى ەكەن؟ كوپتەگەن ادام كەلىپ ماعان وزدەرىنىڭ اقىماقتىعى ءۇشىن تولەيتىن التىن ىزدەپ كەلەدى، بىراق ولار ەشقاشان اقىل سۇراعان ەمەس.ال، اركىمنىڭ شاراسىزدىعىن سەيىلتەتىن مولايتۋشى كەڭەس بەرمەگەندە، كىم بەرەدى؟ قانە، رودان، كەل اسقا! سەن بۇگىن مەنىڭ قۇرمەتتى قوناعىمسىڭ! اڭدۋ!- ول قۇلدى شاقىردى.- ماعان كەڭەسۋ ءۇشىن كەلگەن رودان دوسىما كورپە جاي. ول بۇگىن ماعان قادىرلى مەيمان. وعان استىڭ تاڭداۋلىسىن مولىراق اكەل، قۇمىرانى شاراپقا تولتىر.
ال، ەندى مازاڭدى العان جايتتى ورتاعا سال، مەيمانىم.
- ول - پاتشانىڭ ماراپاتى عوي.
- پاتشانىڭ ماراپاتى؟ پاتشا بەرگەن ماراپات مازاڭدى الىپ ءجۇر مە؟ ول نە ماراپات؟
پاتشانىڭ تورعاۋىتىنا (گۆارديا) نايزا ۇشتارىن جاساعان ەدىم، ول ريزا بولىپ، ماعان ەلۋ التىن باقىر بەردى.ەندى مەن قينالىپ ءجۇرمىن. بىرەۋ-مىرەۋ بولىسۋگە قيناي ما دەپ باسىم قاتىپ ءجۇر.
- ونىڭ راس. جۇرت وزىندە بولماسا دا، وزگەنىڭ التىنىن بولىسۋگە ارقاشان دا قۇمار كەلەدى. بىراق، سەن ولاردان باس تارتا المايسىڭ با؟ الدە جۇدىرىعىڭنان گورى جىگەرىڭ وسال ما؟
- مەن كوبىنەن باس تارتارمىن-اۋ، بىراق كەيدە كەلىسە سالعان ىڭعايلى عوي. مىسالى، تۋعان قارىنداسىمنان قالاي باس تارتامىن؟
- ارينە،قارىنداسىڭ بولسا، سەنىڭ ماراپاتىڭدى بولىسۋدەن باس تارتپاس.
- بىراق، قارىز كۇيەۋبالام ارامانعا قاجەت بولۋدا. ول مۇنداي مۇمكىندىكتىڭ وزىندە بولماي كەلگەنىن ايتىپ، قارىزعا العىسى كەلەدى.بايىعاسىن قايتارۋدى موينىنا الماق.
- دوسىم،- ماتون اڭگىمەگە شىنداپ كىرىستى،- ابزالى، بايلىق ادامعا ۇلكەن جاۋاپكەرلىك جۇكتەيدى جانە جۇرتتىڭ وزىنە دەگەن قاتىناسىن وزگەرتەدى.التىنعا يە بولعان كىسى، ونى بىرەۋ ۇرلاي ما، الدە جوعالتام با دەپ قورقادى.ونىمەن بىرگە ادامدى ول قىزىقتى نارسە ىستەۋگە قۇلشىندىرادى، الايدا، قايىرىمدى قاي ءىس تە ءبىر نارسەگە ۇرىندىرۋى ىقتيمال.
سەن ايۋاندار ءتىلىن بىلەتىن نينەۆيالىق شارۋا جايىنداعى حيكايانى ەستىپ پە ەدىڭ؟ ەستىمەگەن بولارسىڭ، ونداي اڭگىمەلەر ۇستانىڭ كورىگى جانىندا ايتىلماس بولار. مەن ساعان ۇعۋ ءۇشىن مىنانى ايتام: قارىزعا اقشا بەرۋ - التىندى قولدان قولعا بەرە سالۋ ەمەس.
الگى، ايۋانداردىڭ ءوزارا تىلدەسەتىنىن ۇعاتىن شارۋا، كەشكىسىن اۋلاسىندا وتىرىپ الىپ، ءتۇرلى جان-جانۋاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭدايدى ەكەن.ءبىر كۇنى وگىزدىڭ ءوز تاعدىرىن ايتىپ، ەسەككە شاعىنعانىن ەستىپتى:
- مەن تاڭنان ىمىرتقا دەيىن سوقانى تارتۋمەن جۇمىس ىستەيمىن. كۇننىڭ ىسسى ەكەنىمەن دە، مەنىڭ اياعىمنىڭ اۋىرعانىمەن دە، يىقشا موينىمدى قاجاعانىمەن دە ەشكىم ساناسپايدى.ال، سەنىڭ ءومىرىڭ راحات قوي. ۇستىڭە الۋان ءتۇستى جابۋ جابۋلى، قوجايىندى باراتىن جەرىنە اپارىپ تاستاعاننان باسقا شارۋاڭ دا جوق. ول ەشقايدا بارماسا، سەن كۇنى بويى كوك ءشوپتى كۇيسەپ تۇرا بەرەسىڭ.
ەسەك ءوزىنىڭ قيقارلىعىنا قاراماستان، قايىرىمدى بولاتىن، ول وگىز بايعۇستى سونشا اياپ كەتتى.
- شىنىندا دا، دوسىم، - دەدى ول،- سەنىڭ تىرلىگىڭ مۇشكىل ەكەن، مەن حالىڭدى جەڭىلدەتسەم قايتەدى. كۇنى بويى دەمالۋدىڭ رەتىن مەن ساعان ايتايىن.ەرتەڭگىسىن قۇل سەنى سوقاعا جەگۋگە كەلگەندە، سەن ىڭقىلداپ، سىرقاتتىڭ كۇيىن كەشەسىڭ، ول سەنى ناۋقاس ەكەن دەپ ويلاسىن.
وگىز ەسەكتىڭ ايتقانىن قىلدى دا، ونىڭ جايىن كورگەن قۇل قوجايىنعا وگىزدىڭ سوقا تارتا المايتىنىن جەتكىزدى.
- ەندەشە،- دەدى شارۋا قۇلعا،- سوقانى ەسەككە جەك.
دوسىنا قايىر تىلەگەن ەسەك كۇنى بويى وگىزدىڭ جۇمىسىن ىستەپ دىڭكەسى قۇرىدى.ىمىرت تۇسكەسىن عانا ونى سوقادان بوساتتى، ال ونىڭ جانى كۇيىنگەنى ءوز الدىنا، اياقتارى تالىپ، يىقشا قاجاعان موينىنان ساۋ-تامتىق جوق ەكەن.شارۋا ەكى جانۋاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋعا اۋلاسىنا شىقتى. اڭگىمەنى وگىز باستادى:
- سەن شىنىندا دا ناعىز دوس ەكەنسىڭ. سەنىڭ قۇندى اقىلىڭ ارقاسىندا بۇگىن كۇنى بويى راحاتتانىپ تىنىقتىم.
- ال، مەن،- دەدى ەسەك،- دوسىنا قايىر تىلەپ، ونىڭ ازابىن ءوز موينىنا العان اشىق اۋىز بولدىم. ەندى سەن سوقاڭدى ءوزىڭ تارتقانىڭ ءجون.سەبەبى، مەن قوجايىننىڭ قۇلعا سەن ساۋىقپاساڭ، سويىپ تاستاۋىن تاپسىرعانىن ەستىدىم.
وسىمەن اڭگىمە دە، دوستىق تا ءتامامدالدى. بۇل جايتتىڭ ءمانىسىن ۇقتىڭ با، رودان؟
- قىزىق جايت ەكەن،- دەدى رودان،- بىراق ءمانىسىن سونشا ۇقپادىم.
- سولاي بولارىن مەن دە بىلگەم.بىراق ونىڭ ءمانىسى بار جانە ول قاراپايىم عانا.ەگەر سەن دوسىڭا جانىڭ اشىسا، ونىڭ ازابىن ءوزىڭ تارتپايتىنداي قايىر تيگىز.
- بۇل جايىندا مەن ويلاماپپىن. ناعىز دانالىق ەكەن. مەن كۇيەۋبالانىڭ ازابىن تارتۋعا قۇلشىنبايمىن.بىراق ايتشى، سەن جۇرتقا اقشانى قارىزعا تاراتاسىڭ عوي.ونىڭ ءبارى دە قايتارا ما؟
ماتون جىمىيدى، ونىڭ بۇل جىمىيىسى تالايدى كورىپ، كوپ نارسەنى باستان كەشكەنىن بىلدىرگەندەي سىڭاي ەدى.
- بەرەشەك ادامنىڭ تولەۋگە جاعدايى بولماسا، وعان قارىز بەرۋگە بولا ما، ايتشى؟ قارىزدى قانشاما بەرە بىلسەڭ دە، ىلعي دا ول قارىزدىڭ ساعان قانشالىقتى پايداسى بولاتىنىن جانە اقشاڭ قايتا ما، جوق پا، سونى ويلاۋ كەرەك.ايتپەسە، دىمسىز قالۋعا بولادى.مەن ساعان قوبديداعى كەپىلزاتتاردى كورسەتەيىن، ولاردىڭ ءوزى-اق ساعان تالاي حيكايانى ايتار ەدى.
ول بولمەگە قۇشاققا زورعا سىياتىن قوبدي الىپ كەلدى،ونىڭ سىرتى شوشقا تەرىسىمەن قاپتالىپ، جانشىلعان قولامەن اشەكەيلەنىپتى.ول قوبديدى ەدەنگە قويدى دا، جانىنا مالداس قۇرا وتىرىپ، قوس قولىن قوبدي ۇستىنە قويدى.
- قارىز اقشا بەرگەن ءار ادامنان مەن كەپىلزات الامىن دا، ونى قارىزدى قايتارعانشا قوبديىمدا ساقتايمىن.قارىزدى قايتارعان ادامعا ونىڭ كەپىلزاتىن بەرەمىن، بولماسا ول مەندە قالادى. ەڭ دۇرىسى، قوبديىمنىڭ ويىما سالعانى بويىنشا، ادامدار مەنەن قارىزدى قانشا العىسى كەلسە، سونشا الادى. ول ءۇشىن ولاردا جەر، اسىل تاستار، مال نەمەسە باسقا دا قۇندى زاتتار بولۋى كەرەك.ولاردىڭ كەيبىرەۋى ماعان قارىز اقشادان دا قۇندى نارسەلەرىن كەپىلدىككە بەرىپ كەتەدى.ەندى بىرەۋلەرى، ەگەر دە قارىزدى قايتارا الماعان جاعدايدا، ماعان الدەبىر مۇلكىن ساتۋ قۇقىعىن بەرۋگە ۋاعدالاسادى. وسىنداي قارىزدار بارىنشا قايتىمدى بولادى.مەن ءوزىمنىڭ قارىزعا بەرگەن التىنىمنىڭ ۇستەمەلەنىپ قايتاتىنىنا سەنەمىن، ويتكەنى، قارىز مۇلىككە نەگىزدەلگەن.
تابىس تابا الاتىن ادامدار، ەندى باسقا ساناتقا جاتادى. ولار سەن سەكىلدى جۇمىس ىستەيدى نەمەسە قىزمەت ەتەدى دە، وعان ءتيىستى اقىسىن الادى.وندايلاردىڭ تابىس كوزى بار، ەگەر دە ساتسىزدىككە ۇشىراسا، وندا ولار دا قارىزدى پايىزىمەن قوسا قايىرا الاتىنىنا سەنەم. مۇنداي قارىز ەڭبەككە نەگىزدەلگەن.
مۇلكى دە، تابىس كوزى دە جوق ادامدار دا بار. ءومىر - قاتال، وعان بەيىمدەلە الماعاندار دا تابىلادى. مۇندايلارعا قايىرىمدى دوستارى كەپىل قولىن ۇسىنباسا، وندايلارعا قارىزعا بەرگەنمەن، باقىر تيىندى دا قايتارامىن دەپ ويلامايمىن.
ماتون قوبدي تيەگىن اعىتىپ، قاقپاعىن كوتەردى. رودان شىداي الاي العا ۇمتىلدى.
كەپىلزاتتار بەتىندە قىزىل ماتاعا ورالعان قولا القا جاتتى. ماتون ونى قولىنا الىپ، سۇيسىنە سالماقتادى.
- بۇل ەندى مەنىڭ قولىمدا قالادى، ويتكەنى، يەسى ودۇنيەگە وتكەلى قاشان. مەن بۇل اشەكەيدى يەسىنە دەگەن ەستەلىك ءۇشىن ساقتايمىن، ويتكەنى، ول مەنىڭ جاقسى دوسىم ەدى. ول شىعىس جاقتان وزىنە قالىڭدىق اكەلگەنشە، ەكەۋمىز ساۋدانى تابىستى جۇرگىزدىك. ول كەلىنشەك سۇلۋ بولاتىن بىراق باسقا ايەلدەردەي ەمەس، شولجاڭ بولدى. جۇبايى ونىڭ ەركەلىگىن كوتەرىپ، قولداعى بارىن شاشتى. التىنى بىتكەندە، ول ماعان ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەلىپ ەدى. ونىمەن ۇزاق سويلەستىم. مەن وعان ءوز ءىسىنىڭ اياققا تۇرۋىنا كومەگىمدى ۇسىندىم.ول زەڭگى بابا بەينەسىنىڭ الدىندا سولاي ەتەرىنە ۋادە ەتىپ ەدى، بىراق وعان تاعدىر جازباپتى.ۇيدەگى كەزەكتى جانجال كەزىندە وعان ايەلى جۇرەگىنە پىشاق سۇعىپ تىندى.
- ايەلگە نە بولدى؟ - قۇمارتا سۇرادى رودان.
- مىنە، مىناۋ - سونىكى،- ماتون ءساندى كيىمدى كوتەرىپ كورسەتتى.- ومىردەن تۇڭىلگەن كۇيى ەبپرات سۋىنا كەتىپ ءولدى. بۇل ەكەۋى قارىزدىڭ ورنىنا قالعان كەپىلزات. رودان، بۇدان سەن سەزىمگە تۇتقىن بولعانداردىڭ مولايتۋشىعا سەنىمدى سەرىكتەس ەمەس ەكەنىن ۇعا بەر.
مىندا باسقا بىردەڭە بار ەكەن.- ول قوبديدان وگىز سۇيەگىنەن ويىلعان جۇزىكتى الىپ شىقتى.- بۇل ءبىر شارۋانىكى بولاتىن. ونىڭ ايەلىنەن مەن كىلەم ساتىپ الامىن. بىردە شەگىرتكە قاپتاپ، ولار استىقسىز قالدى. مەن وعان جاردەمدەستىم دە، ول ماعان قارىزىن جاڭا استىقتان قايىردى.سوسىن ول شالعايداعى شەتەلدە بار ۇزىن دا، جۇمساق قىلدى ەشكى تۋراسىندا بىلگەنىن ايتتى. ودان بابىلدا جوق كەرەمەت كىلەم توقۋعا قۇمارتتى. ول ءبىر وتار ەشكى ساتىپ العىسى كەلدى، بىراق اقشاسى بولمادى. مەن وعان قارىز بەردىم. ول وتار ەشكىنى الىپ كەلدى، ەندى كەلەسى جىلى بابىلدىق الپاۋىتتاردىڭ قالاعان كىلەمىن الدارىنا جايىپ سالعالى وتىرمىن. جۋىردا بۇل جۇزىكتى قايتارۋعا تۋرا كەلەدى. شارۋا مەرزىمىندە تولەۋگە ۋادەسىن بەردى.
- سوندا قارىزدى كوپشىلىگى قايتارا ما؟ - قىزىنا سۇرادى رودان.
- ەگەر ولار اقشانى تابىستى ىسكە السا، قايتارادى. ەگەر دە ولار ءوز قاتەسىن تولەۋگە ءماجبۇر بولسا، وندا التىنىڭدى كورۋ مۇمكىندىگى ۇلكەن ەمەس.
- مىنا كەپىلزات جايلى ايتىپ بەرشى،- ءوتىندى رودان، قولىنا اينالا اسىل تاستارى بار سالماقتى التىن بىلەزىكتى الىپ.
- مەنىڭ دوسىما ايەلدەر جاعاتىن سياقتى،- دەپ مىرس ەتتى ماتون.
- قانشا دەگەنمەن، مەن ساعان قاراعاندا جاسپىن عوي،- دەپ رودان ەسەسىن جىبەرمەۋدە.
- ونىڭ دۇرىس، بىراق بۇل جولى سەن عاشىقتىق ماسەلەسىن جوق جەردە ىزدەپ وتىرسىڭ.بۇل بىلەزىكتىڭ يەسى - سوزىندە ءمان جوق، كوپ سويلەيتىن، بىلشيعان، كەلبەتىن ءاجىم باسقان ءبىر حانىم. ءبىر كەزدە ول ايتارلىقتاي باي بولاتىن.ونىڭ ۇلى بار، سونى ساۋداگەر ەتكىسى كەلەدى. سوندىقتان ول ماعان كەلىپ، قالادان قالاعا بارىپ، ايىرباس ساۋداسىمەن اينالىساتىن كەرۋەنگە ۇلىنا اقشا بەرىپ ەرتىپ جىبەرۋدى ويلاپ، كەلگەن.بىراق كەرۋەن باسى الاياق ەكەن، بوزبالانى ۇيىقتاعان كۇيى اقشاسىز، جالعىز ءوزىن ءبىر قالاعا قالدىرىپ كەتىپتى. بالكىم، ول سەرگەلدەڭ سانالى تاجىريبەگە اينالعاندا، مەنىڭ اقشام قايتار.ازىرگە ەستيتىنىم - تەك قانا ۋادە.الايدا، مىنا اسىل تاستار بەرگەن قارىزدىڭ قۇنىنا تۇرادى.
- اناۋ ايەل قارىز الاردان بۇرىن سەنەن كەڭەس الدى ما؟
- تۇك تە. ول كەرىسىنشە،ۇلى تۋرالى بابىلداعى باي دا ىقپالدى ادام رەتىندە سويلەدى.قارسىلىق بىلدىرسەم، ول جىندانار ەدى.مەن ونىڭ ۇلىنىڭ شيكى بالا ەكەنىن ءبىلدىم، بىراق ول كەپىلزات ۇسىنعاسىن، مەن ودان باس تارتا المادىم.
ال مىناۋ، - جالعاستىردى ماتون، تۇيىنشەكتىڭ جىڭىشكە ءجىبىن شەشىپ جاتىپ،- تۇيە ساۋداگەرى نەباتىرعا تيەسىلى.ول ءبىر كەلە٭ تۇيە ساتىپ الۋعا اقشاسى جەتپەگەندە، وسىلايشا ءتۇيىن تۇيەدى، ال مەن وعان قانشا كەرەك بولسا، سونشا بەرەم.ول ناعىز ساۋداگەر. مەن ونىڭ سەرگەك اقىلىنا سەنەم،سوندىقتان دا وعان ويلانباستان قارىز بەرەم. بابىلداعى كوپتەگەن ساۋداگەرلەر مەنىڭ سەنىمىمە تولىق كىرىپ العان، ويتكەنى، ولار ءىستى ادىلدىكپەن اتقارادى.ولاردىڭ كەپىلزاتى مەنىڭ قوبديىمدا كوپ جاتپايدى. جاقسى ساۋداگەر - قالامىزدىڭ ولجاسى عوي. مەنىڭ ولارعا كومەگىم وزىمە پايدالى، ال ولارعا مەنىڭ اقشامدى قولدانۋ ءتيىمدى.
ماتون قوبديدان لاعىل تاستان ويىلعان قوبىز بەينەسىن جيىركەنىشپەن ەدەنگە لاقتىرىپ جىبەردى.
- مىنا قوڭىز ەگيپەتتەن. قارىزدى قايتارۋ يەسىنىڭ ويىنا دا كىرىپ شىقپايدى.مەن ەسىنە سالسام، ول ماعان: «مەنى كەسىر جايلاپ جاتسا دا قايتارامىن. ال سەندە ونسىز دا اقشا كوپ قوي». ەندى نە ىستەيسىڭ؟ كەپىلزات ونىڭ ابىرويلى اكەسىنە تيەسىلى، ول بالاسىنىڭ ءىسىن قولداۋ ءۇشىن جەرىن دە، مالىن دا سالدى.اۋەلى بالاسىنىڭ ىستە جولى بولدى، سوسىن ونىڭ ساراڭدىعى مەن تاجىريبەسىزدىگى تۇبىنە جەتتى. ءىسىنىڭ ءبارى كەرى كەتتى.
جاستىق شاقتا ادام تاۋەكەلشىل كەلەدى. بايلىققا دا، الدامشى يگىلىككە دە جەڭىل جول ىزدەيدى.تەزىرەك بايۋ ءۇشىن جاستار ويلانباستان قارىزعا باتىپ جاتادى.ءومىردى باستاماي جاتىپ، ولار سەنىمسىز قارىزدىڭ ءبىر تۇسسەڭ شىعا المايتىن تەرەڭ قۇز ەكەنىن سەزبەيدى. ول - تۇنەك تۇڭعيىق قوي.
بىراق، ەگەر دە جۇرت جارقىن ماساتقا ۇمتىلىپ جاتسا، قارىز الماۋعا ازعىرمايمىن.ءوز باسىم ىلعي دا قارىز الۋمەن ساۋداگەر بولدىم.
دەگەنمەن، الگى بالاعا مولايتۋشى نە ىستەۋى كەرەك؟ جاس بولعاسىن جىگەرى مۇقالادى، ءىسى ونبەيدى.ءتىپتى، قارىزدى وتەۋگە تالپىنبايدى دا. ال مەن ونىڭ اكەسىنىڭ جەرى مەن مالىن تارتىپ العىم كەلمەيدى.
- سەن ماعان ءبىراز جايتتى ءمالىم ەتتىڭ،- رودان ريزالىعىن جاسىرمادى.- بىراق ءوز ساۋالىما جاۋاپتى ەستىمەدىم عوي. كۇيەۋبالاما ەلۋ التىنباقىردى بەرگەنىم ءجون بە؟ ول اقشا ماعان سونداي قادىرلى.
- قارىنداسىڭ كەلىستى ادام، مەن ونى سىيلايمىن.ونىڭ كۇيەۋى ماعان كەلسە، ودان قارىزدى قالاي پايدالانارىن سۇرار ەدىم.
ەگەر دە ول مەن سەكىلدى اسىل تاستار مەن قىمبات جيھاز ساۋداگەرى بولۋدى ويلاستىرسا، تاعى سۇرار ەدىم: «ساۋدا جونىندە نە بىلەسىڭ؟ تاۋاردى ەڭ ارزانعا الاتىن جەردى بىلەسىڭ بە؟ ونى قىمباتىنا قالاي ساتپاقسىڭ؟» قالاي ويلايسىڭ، ول وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الا ما؟
- جاۋاپ بەرە الماس،- دەپ كەلىستى رودان.- ول بار بولعانى ماعان نايزا جاساۋعا كومەكتەستى عوي.
- وندا وعان، نيەتتى تولىق ويلاستىرماعانىن ايتار ەدىم. ساۋداگەر ءوز ءىسىن تولىق زەرتتەۋى كەرەك، ال ونىڭ نيەتى ازىرگە ەشتەڭەگە نەگىزدەلمەگەن. مەن وعان التىندى بەرمەس ەدىم.
٭ كەلە - تۇيە توبىرى
ول مىسالعا: «ءيا، مەن ساۋداگەرلەرگە جاردەمدەستىم. سميرنۋعا بارىپ ارزان كىلەم ساتىپ اكەلۋدى بىلەم». - دەسە، ونىڭ نيەتىنە دەن قويىپ، ءىسىن قولداۋعا بولار ەدى. ەگەر دە قارىزدى قايتارۋعا كەپىلدىك بەرسە، ەلۋ التىن اقشانى بەرە سالار ەدىم.بىراق ول: «مەندە كەپىلدىك جوق، الايدا، قارىزدى قايىرۋعا تازا ابىرويىممەن انت ەتەيىن» دەسە، مەن: «ءاربىر باقىردى قادىر تۇتاتىن اداممىن. سميرنۋعا بارار جولدا قاراقشىلار اقشانى تارتىپ السا بولماسا قايتار جولدا كىلەمدى توناپ السا، قارىزعا العان مەنىڭ التىنىم بىرگە قۇريدى عوي».
- كوردىڭبە، رودان اقشانى مولايتۋ دا - ساۋداگەرلىكتىڭ ءبىر جولى، تەك قانا اقشامەن ساۋدا قىلۋ.اقشانى قارىزعا بەرۋ قيىن ەمەس، بىراق ويسىز بەرە سالعان اقشانى كەرى قايتارۋ - قيىننىڭ قيىنى. بىلىكتى مولايتۋشى اقشاسىن بوسقا تاۋەكەلگە تىكپەيدى، وعان قايتارىم كەپىلى كەرەك.
- ءيا، كەدەيگە قول ۇشىن بەرگەن ءجون، تاعدىردىڭ سوققىسىنا ۇشىراعانعا كومەكتەسۋ قاجەت. بىراق، بوگدەنىڭ مىندەتىن وزىنە ارتقان ەسەكتىڭ احۋالىن كەشپەس ءۇشىن، كومەكتى اقىلمەن بەرگەن ماقۇل.
- سەنىڭ كوزدەرىڭنەن تاعى ءبىر سۇراقتى وقىپ تۇرمىن، رودان، مەنىڭ جاۋابىم مىناۋ: اناۋ التىنىڭدى وزىڭە قالدىر. ءوز ەڭبەگىڭە بۇيىرعان التىن - سەنىكى، ءوز قالاۋىڭ بولماسا، ونى ەشكىممەن دە بولىسپەۋگە قاقىڭ بار.ەگەر ونى مولايتۋعا باعىتتالعان قارىزعا اينالدىرعىڭ كەلسە، ونى اقىلمەن ىستە. سەن قانشا جىل بويى نايزا جاساپ كەلەسىڭ؟
- تولىق ءۇش جىل بولدى.
- پاتشا ماراپاتىن قوسپاعاندا، وسى جىلدار ىشىندە قانشا اقشا جينادىڭ؟
- التىن ءۇش باقىر.
- سەن ءوزىڭدى كوپ نارسەدەن تىيۋ اقىلى جىلىنا ءبىر باقىردان عانا جينادىڭ با؟
- ءدال سولاي.
- دەمەك، سەن ەلۋ جىل ىشىندە ەلۋ التىن باقىر جينار ەدىڭ.
- سوندا، ءومىر بويى سونشا اقشاعا عانا قول جەتكىزەر ەكەم عوي.
- نەلىكتەن، سەنىڭ قارىڭداسىڭ ءوز كۇيەۋىن ساۋداگەر بولىپ بايقاۋعا عانا سەنىڭ ەلۋ جىلعى اقىڭدى الىپ تاۋەكەلگە سالماق؟
- جوق، سەن سەكىلدى تۇسىندىرسەم، ول باس تارتار.
- ەندەشە بارىپ ايت: «ءۇش جىل بويى تاڭنان كەشكە دەيىن ەڭبەك ەتتىم. وزىمە دە قيماستان جىلىنا ءبىر التىن باقىر جينادىم. سەن - مەنىڭ سۇيىكتى قارىنداسىمسىڭ، كۇيەۋبالانىڭ دا ءوزىنىڭ سۇيىكتى ىسىندە جەمىستى بولۋىن قالايمىن.ەگەر دە ول مەنىڭ ماتون دوسىم قولدايتىنداي ناقتى جوسپارىن ايتسىن، مەن ءبىر جىلعى جيناعىمدى بەرەيىن، ال ول قولىنان ءىس كەلەتىنىن كورسەتسىن». ءدال وسىلاي ىستە.ەگەر وندا كەپىلزات بولسا، سوعان سايكەس قارىز بەرگىن، ال ەگەر جوق بولسا، وندا قايتارا الاتىن سوماسىن عانا ۇسىن.
مەن ءوز ساۋدامنان ارتىلعان التىنىم بولعاسىن عانا مولايتۋشى بولدىم. التىنىمنىڭ وزگەگە جۇمىس ىستەگەنىن قالايمىن، بىراق ول ماعان پايدا كەلتىرۋى قاجەت. ونىڭ ۇستىنە ول تازا ەڭبەگىمنىڭ اقىسى بولعاسىن، بوستان بوسقا جوعالتقىم كەلمەيدى. سوندىقتان دا، ءىستىڭ مىعىم ەكەنىن جانە التىنىمنىڭ كەرى قايتاتىنىنا كوزىم جەتپەسە، كىم كورىنگەنگە قارىز بەرە سالمايمىن.
مەن ساعان قوبديىمداعى كەيبىر قۇپيالاردى عانا ايتتىم، رودان.سولاردىڭ ىشىندە، اقشانى قايتاراتىنداي بەرىك مۇمكىندىگى بولماسا دا، قارىزعا الۋعا قۇمار پەندەلەردىڭ كوپ ەكەنىنە كوز جەتكىزدىڭ.سونىمەن بىرگە، ەگەر دە ادامدا جەتكىلىكتى قابىلەت پەن تاجىريبە بولماسا، تەزىرەك ءارى ءىرى تابىسقا جەتەرلىك ءۇمىتتىڭ تۇككە تۇرعىسىز ەكەنىن بايقادىڭ.
سەندە التىن بار، ەندى سەن ونىڭ قولىڭنان سۋسىپ كەتپەي، وزىڭە جۇمىس ىستەپ، تابىس اكەلۋىن ويلانۋىڭ كەرەك.مەن سەكىلدى مولايتۋعا جۇمساۋىڭا بولادى. ءوز جيناعىڭدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاساڭ، ول ساعان الدىن الا بىرنەشە جىلعا جەتەرلىك مول تابىس سىيلايدى.ال، ونى قولدان شىعارىپ الساڭ، ءومىر بويىنا جەتەرلىك اششى وكىنىشتەن ارىلمايسىڭ. ال، ەندى وزىڭدە قانداي جوسپار بار؟
- التىندى جوعالۋدان ساقتاۋىم كەرەك.
- دۇرىس اڭگىمە،- ماتون ماقۇل سىڭاي تانىتتى،- العاشقى تىلەگىڭ - التىندى ساقتاۋ. ال، كۇيەۋبالاڭدا ول ساقتالار ما ەدى؟
- ولاي بولماس دەپ قورقام. ول ساقتاي الماس ەدى.
- ەندەشە جاساندى تۋىستىق سەزىمگە بەرىلىپ كەرەك ەمەس. ەگەر دە تۋىسىڭا جاناشىرلىق جاساعىڭ كەلسە، ونى باسقا جولمەن، قولدا بار جيناعىڭدى تاۋەكەلگە تىكپەيتىندەي، ىستە.التىننىڭ ساقتاي المايتىن ادامنىڭ قولىنان الدى-ارتىنا قاراماي كەتەتىنىن ۇمىتپا.ودان دا، وزگەنىڭ اقشاڭدى قالاي جوعالتىپ جاتقانىن باقىلاپ وتىرعاننان، ونى ءوزىڭ جۇمساعانىڭ ءجون عوي. اقشاڭدى قاتەردەن ساقتاۋدان باسقا تاعى نە ويلايسىڭ؟
- ونىڭ ماعان اقشا ەسەلەگەنىن قالايمىن.
- بۇل ايتقانىڭ دا ءجون ءسوز. التىننىڭ ءوسىپ، كوبەيگەنى دۇرىس.ەگەر دە ونى اقىلمەن ىسكە سالساڭ، قارتايعانشا، ول ەسەلەنە الار ەدى.ەگەر دە ونى جوعالتساڭ، وندا بولاشاققا تابىس اكەلەتىن اقشانى دا بىرگە قۇرتاسىڭ.
سوندىقتان دا، وزدەرى ءىستىڭ رەتىن بىلمەيتىن جانە سەنىڭ اقشاڭدى تاۋەكەلگە تىگىپ بايىعىسى كەلىپ، باس قاتىراتىندارعا باسىڭ اينالماسىن.ولاردىڭ قۇرعاق ۋادەسى سەنىڭ جيعان-تەرگەنىڭدى ءبىر ساتتە-اق، جويۋى مۇمكىن. ونان دا ءىسى وڭعا باسقاندارمەن بىرگە بولعانىڭ ابزال.بىلىگى مەن تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا ولار ساعان اقشاڭدى دا ساقتايدى، مول تابىسقا دا كەنەلتەدى.وسى جولمەن عانا كۇتپەگەن ولجاعا كەنەلگەن كوپ ادامداردىڭ جىبەرەتىن قاتەسىنە جولامايسىڭ.
پاتشانىڭ مىنا سىيى ساعان ءالى تالاي ساباق بەرەدى.وزىڭە ءوزىڭ ساق بول، ويتكەنى، الدان ءالى دە تالاي الدامشى جايتتار كۇتىپ تۇر. ساعان جۇرت ءىرى تابىسقا جەتكىزەتىن تالاي كەڭەس تە، مۇمكىندىك تە بەرەدى. قوبديىمدى اقتارىپ ساعان ايتقان حيكايالار سەنى ويلانباي ارەكەت ەتۋدەن ساقتار ءارى باسقاعا قارىزعا بەرگەن ءاربىر باقىر ساعان امان-ەسەن تابىسپەن ورالار. بولاشاقتا كەڭەسىم كەرەك بولىپ جاتسا، مەن ساعان قۇلشىنىسپەن بەرەمىن.
كەتپەس بۇرىن، قوبديدىڭ تومەنگى جاعىنا ويىپ جازعان جازبانى وقىپ شىق. ول جازبا قارىزدى بەرۋشىگە دە، الۋشىعا دا قاتىستى
جالعاسى بار...
