1991 jyldyng 16 jeltoqsanynda Qazaqstan Respubliy­kasy Jogharghy Kenesining jetinshi sessiyasynda parlament deputatta­ry "Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly" Zang qabyldady.

Al 1986 jyldyng osy kýnderi qazaq jastary qazaqqa - qazaqtan basshy kerek dep talap qoyyp, Mәskeuge qarsy kóterildi. Sol alanda qazaq jastarynyng qany tógildi.

1986 jylghy 16-18 jeltoqsandaghy qazaq jastarynyng kóterilisi - qazaq halqynyng tәuelsizdigi jolyndaghy san ghasyrlyq kýresting eng nәtiyjeli de salmaqtysy boldy. Dәl osy kýnder, qazaq halqynyng egemendigin enserude, tәuelsizdigin óz túghyryna qondyru jolynda temirqazyq boldy jәne óz namysyn eshbir jangha eshqashanda taptatpaytynyn dәleldedi. Jeltoqsannyng yzghary Almatydan bastau alyp, sol kezdegi Qazaq KSR-ning oblys, audan, auyl jastarynyn, kórshi ózge de memleketter jastarynyng qoldauyna ie boldy. Búl KSRO-nyng totalitarlyq rejiymine, az últtardy joiygha baghyttalghan jymysqy sayasatyna qarsy eng alghashqy ashyq qarsylyq әri biylikke soqqy bolghanyn aitu paryz.

Sebebi, osy oqigha Bakude, Vilinuste, Tbilisiyde, Mәskeude jәne ózge de iri qalalardaghy tolqulargha úlasyp, sonynda alyp totalitarlyq imperiyanyng qúlauyna alyp keldi.

Osy bir qasterli de qasiyetti datanyng qarsanyndy Jeltoqsan aqiqatyn ashyp kórsetken "Allajar" filimining rejisseri Qalbyday Ábenov aghany sózge tartyp, súhbat qúrghan edik...

- Qaldybay agha, bar qazaqtyng ruhyn oyatyp, sanasyn silkindirgen Jeltoqsan kóterilisi ekeni aqiqat. Siz sol 1986-nyng qasiretti kýnderi qayda boldynyz? 

- Men 1986 jyly Mәskeudegi Býkil Odaqtyq Kiynematografiya institutynyng (VGIYK) songhy kursynda oqyp jýrgenmin. Sol jyly qarasha aiynda Almatydaghy "Dom Kinoda" mening studenttik filimderimning túsaukeseri bolatyn boldy. 14 qarashagha josparlanghan túsaukeserge men Mәskeuden birneshe filimimdi alyp keldim. Ol kezde Kiynematografister odaghynyng tóraghasy Qaltay Múhamedjanov aghamyz bolatyn.

Túsaukeserden keyin filimderimdi qaytadan Mәskeuge aparyp tapsyru kerek. Sóitip, men aldyn-ala biylet alyp qoydym. Jaqyn kýnderge biylet qalmaghan son, olar maghan biyletti 17 jeltoqsan, keshki saghat 6-gha berdi.

Bir aidan son, yaghni, 16 jeltoqsan kýni sol "Kino ýiinde" mening bashqúrt dosym, rejisser Mәlik Yashimbetovtyng derekti filimining túsaukeseri boldy. Biz sol jerde bәrimizge auyr tiygen janalyqty estidik. Dinmúhammed Qonaevty alyp tastap, onyng ornyna Uliyanovskiden kelgen Gennadiy Kolbin degen bireudi qoyypty. Búl janalyq әrbir qazaqtyng jýregine oq bop qadaldy. Árbirimizding kókeyimizde qazaq eline qazaq basshy tabylmaghany ma?!, degen súraq túrdy. Mәskeuding búl sheshimine mening qyrghyz ben bashqúrt dostarymnyng da yzasy keldi. Sóitip, túsaukeserden keyin "Qazaq telefilim" studiyasynyng diyrektory Kәrim Tanaev ekeumiz týngi saghat 11-de Abay danghylymen Furmanov kóshesining qiylysyndaghy Kәrim aghanyng jezdesining ýiine keldik. Jezdesi kóp jyl Ishki Ister Ministrliginde istegen eken. Dәrejesi polkovniyk. Jaqynda ghana zeynetke shyghypty. Sol kisining ýiinde kópke deyin qazaqqa soqqy bolghan osy janalyqty talqylap, ne isteymiz degen keudemizdegi súraqqa jauap izdedik.

Jeltoqsan kóterilisi kezinde Asekeng Mәskeude bolghan. Búl fakt!

17-si kýni týske taman qazirgi Qonaev kóshesining boyymen toptasqan jastardyng alangha qaray bara jatqanyn kórdim. Olargha ilesip men de alangha bardym. Biz barghanda bәri tynysh boldy. Onda jinalghan jastar beybit týrde Mәskeuding sheshimine qarsy ekenimizdi aitamyz dedi. Biraq, alanda qyrghyn bolady dep eshkim oilaghan joq.

Sosyn men keshke Mәskeuge úshatyn bolghandyqtan, saghat 4-terding shamasynda chemodanymdy alyp, aeroportqa baru ýshin ýige qaytyp kettim.

Aeroportta belgili akter Asanәli Áshimov aghamyzdy jolyqtyrdym. Ol da Mәskeuge "Dermene" degen filimin tapsyrugha bara jatyr eken. Asekeng ekeumiz samoletke qatar otyrdyq.

Mәskeuge barghan son, keshki janalyqtarda "Almatyda maskýnem, basbúzarlar alangha shyghyp, búzaqylyq jasady" degen aqparat taratyp jatty. Biz senbedik.

Al, men 18-i keshke qaytuym kerek edi. Biraq, biyletimdi auystyrugha tura keldi. Óitkeni, ol kýnderi Mәskeuden Almatygha birde-bir samolet úshyrghan joq. Tek, 24 jeltoqsan kýni ghana Almatygha qaytugha mýmkindik aldyq. Sóitip men 24-i kýni Almatygha úshtym. Al, Asekeng 25-i úshatynyn aitty. Múnda eskeretin bir jayt, sol kezde Asanәli Áshimovty jeltoqsandyqtargha qarsy qol qoyghan dep aiyptap jatty. Biraq, Asekeng Jeltoqsan kýnderi Almatyda bolghan joq. Sebebi, Mәskeuden Almatygha qaytar úshaqtyng bәri toqtatylghandyqtan, ol kisi 25-ine deyin Mәskeude boldy. Búl fakt!

Sóitip men tanghy 4-te Almatygha úshyp keldim. Kelsek, aeroport qap-qaranghy. Áskeriyler, omondar qaptap jýr. Bir súmdyqtyng bolyp jatqanyn sezdim. Sodan bastap, Jeltoqsan kóterilisin zertteuge kiristim. "Allajargha" aparatyn alghashqy jol osylay bastaldy.

Segizbaevtyng qolhaty mende әli kýnge saqtauly

 - "Allajar" demekshi, sol "Allajardyn” alghashqy ssenariyi mýlde basqa bolypty...

- IYә, men búl filimdi әu basta Núrlan Segizbaevpen birge týsiremin dep oilaghanmyn. Ol mening jaqsy dosym edi. Ekeumiz, 87-jyldyng ayaghynda filimning atyn shamamen "Allajar" dep jobalap qoyghanbyz. Sóitip, bir kýni Núrlan ekeumiz jolyqtyq. Núrlan búl taqyrypqa ssenariy jazyp, bastap ketkenin aitty. Mende de biraz oilar jýrgen. Biraq, әli bastamaghan edim. Sóitip men oghan jazghanyndy alyp kel dedim. Onyng ssenariyimen tanysqan son, birden "Núrlan, Jeltoqsan oqighasyn búlay bastaugha bolmaydy" dedim.

- Núrlan Segizbaevtyng ssenariyi qanday edi? Qalay bastalatyn?

- Onda auyldan kelgen bir jigit qalada júmys isteydi. Sóitip, 17-si kýni araq iship alangha shyghyp, poliyseyding mashinasyn órteydi. Alanda jýrip orystyng bir әieline kýsh kórsetedi. Sodan auylyna qashyp barady. Onda da óz ýiine bara almay taugha ketedi. Sonda qar kóshkini bolyp, әlgi jigit sonda óledi. Qysqasha osylay. Biraq, men ol jerden eshqanday Jeltoqsandy kórmedim. Óitkeni men alanda boldym ghoy. Sondyqtan Segizbaevtyng pozisiyasy bizding últqa qarsy boldy. Onyng ýstine Núrlan "Allajar" degendi týsinbey "Allayar" dep jazypty. Mening týzetuime "sonyng ne keregi bar" degendey kijine sóiledi. Orys tildi ghoy... Odan bólek, birneshe jerde ekeumizding ústanymdarymyz sәikes kelmedi. Sóitip, ol "Allajardan" bas tartamyn dep qolhat jazyp berdi. Segizbaevtyng sol haty mende әli kýnge saqtauly.

- Sodan keyin, filimning ssenariyin óziniz jazdynyz... 

- IYә. Men ssenariy jazbas búryn Lәzzat Asanova turaly estigen edim. Sosyn birden Lәzzat turaly "Dolgoe doroga domoy" degen esse jazdym. Sol esse arqyly "Allajardyn" ssenariyin bastadym. Sóitip Mәskeuden Aleksandr Lavshin degen dramaturgty shaqyrttym.

Lavshin ekeumiz Almatynyng JOO-laryn aralap jýrip sol kóteriliske qatysqan qyz jigitter turaly súrastyra bastadyq. Alghash barghan oqu ornymyz qazirgi Jýrgenov atyndaghy óner instuty edi. Sol jerden Ásiya degen aktrisa qyzdy jolyqtyrdyq. Ol qyz da alanda bolghan eken. Sóitip Ásiyanyng kómegimen birneshe jeltoqsandyqtardy taptyq. Sol tapqan qyz-jigitterding aitqanyn qaz-qalpynda qaghazgha týsirip, sonyng negizinde ssenariy jazyp shyqtyq.

Múnaytpasova degen apamyz yubkasyna tyghyp KGB-nyng tórt karopka plenkasyn berdi

- Siz "Allajardyn" júmysyn bastaghan 1988 jyl. Sol kezde biylik basynda janaghy Kolbin boldy. Filimning júmysyna kedergi, qysym kóp bolghan shyghar?

- IYә. 1989 jyldyng mausym aiynda әrtýrli kedergilerding saldarynan filimning júmystary toqtatyldy. Biraq, biz sol uaqytqa deyin edәuir júmys istedik. Biraz aqiqatqa kóz jetkizdik. Alanda bolghan oqighany týsirgen KGB-nyng beyne materialdaryn taptym...

Ol kezde barlyq plenkalar plenka óndeu sehynda (SOP) bolatyn. Bizding "Qazaqfilimdegi" kinoplenkalar da sol SOP-ta jasalady. Onyng bastyghy Janna Múnaytpasova degen apamyzben jaqsy aralasatyn edim. Sol kisi maghan yubkasynyng arasyna tyghyp  KGB-nyng tórt karopka kinoplenkasyn bergen.

Sol kezde KGB alanda bolghan oqighany ózderi týsirgen ghoy. Keyin kóp jastardy sol kadrler arqyly ústady. Biraq, olar ózderi týsirgenimen, plenkany saqtaytyn, óndeytin jer bolmaghan son, SOP-qa bergen. Sol kadrlerdi alu ýshin Janna apamyz maghan ýlken kómek kórsetti. Men filimde sol KGB-nyng materialdaryn paydalandym.

Janna apa mening Jeltoqsan turaly kino bastaghanymdy biletin. Onyng ýstine men sol jyly "Allajarmen" birge Shәkәrim turaly derekti filimdi qatar týsirip jýrdim. Al, Janna apamyz sol Shәkәrimning tikeley úrpaghy.

Men ol kisini songhy ret 2009 jyly "Dom kinoda" kórdim.

 Aqan Sataevty 2 myng jigitting ishinen basty rólge tandap aldym

- Al, osy filimde basty rolidi oinaghan Aqan Sataev. Aytynyzshy, Aqan Sataev búl filimge qalay tandaldy?  

- IYә, ol qazirgi óte talantty rejissarlardyng biri. Men Aqandy "Allajargha" eki myng jigitting ishinen tandap aldym. Ol kezde kasting degen fotoproba dep atalatyn. Men búl filimning basty roliine Aqan men "Balkon" filiminde oinaghan jigitti qatar qoyyp qoydym. "Balkondaghy" jigit óte myqty akter boldy. Biraq, onyng týri men oilaghan keyipkerge kelmedi. Al, Aqangha toqtaugha bata almay jýrdim. Óitkeni, ol kezde Aqan 10-synypty endi bitirgen bala edi. Sosyn izdeudi jalghastyra berdim. Biraq, bir jyldan song Aqan maghan qayta keldi. Bir jylda edәuir eseyip, jigit bolghanyn bayqadym. Sóitip, qaytalap týsirip kórdim. Akterlyghy keremet. Sóitip birden rolige bekitip, siemkagha shyghyp kettik.

Núrsúltan Nazarbaev "Allajardy" eki ret kórgen eken

- Osy "Allajar" filimin sol kezdegi preziydent Núrsúltan Nazarbaev kórdi me?

- Kórdi. Ol bylay boldy. Biz 1996 jyldyng 17-mamyry kýni "Arman" kinoteatrynyng qos zalynda (qyzyl, kók) "Allajardyn" túsaukeserin jasadyq. Prezentasiya anshlagpen ótti.

Sol túsaukeserde men birinshi zalda akterlardy tanystyryp jatqan kezimde, qasymdaghy kinoteatrdyng diyrektoryna kinomehanik kelip, "ekinshi zaldaghy (kók zal) plenkany preziydent әkimshiliginen bir kisiler súratyp jatyr. Múny rejissergha aitpanyz" depti. Alayda, diyrektor filimning avtoryna aitpasaq úyat bolady dep, maghan kinodan shyqqannan keyin bolghan jaytty eskertti. Men diyrektorgha kók zalda kórsetilgen plenkanyng bir-eki jeri jyrtylghanyn aittym. Ol birden "sen Imanghaliymen habarlasyp plenkany auystyryp ber, úyat bolar" dedi.

Sosyn men preziydent apparatyndaghylarmen baylanysyp, "búl plenkany kim súratty?" dedim. Olar preziydent Núrsúltan Nazarbaev súratyp jatqanyn aitty. Men olargha plenkanyng jyrtylghanyn aityp, "menen basqa plenka alynyzdar" dedim. Olar birden kelisip, 10 minutta baramyz dedi. Mening adresimdi de súraghan joq. Al, men janadan kóship barghan pәterdi kóp adam bilmeytin. Biraq, preziydent apparatyndaghylar dәl 10 minutta ýiime kelip, plenkany alyp ketti.

Ol "Allajardyn" túsaukeserinen keyin, 4-5 saghattyng ishinde bolghan jaghday.

- Ol kisi filimdi qalay qabyldaghan eken? Sizben ózi kezdesti me? Áytpese, janaghy әkimshilik adamdary arqyly habarlasty ma?

- Joq. Biraq, kómekshileri "Allajardy" alyp ketkennen keyin eki ay búl filim Onyng kabiynetinde jatady. Ol kezde Nazarbaev shet elde jýredi. Sóitip eki ailyq júmys saparyn bitirip kelgennen keyin, "Allajardy" kórmek bolady. Kinonyng basshylary Nazarbaevtyng qasyna kenesshi retinde óz adamdaryn jiberedi. Talghat Temenov sol kenesshilerding biri bop otyrady. Tәkenning maghan degen kózqarasy dúrys emes edi. Temenovten bólek birneshe adam otyrady. Biraq, Talghat mening filimdegi qatelikterimdi óte "әdemilep" kórsetedi. Jәne, "ol Ýkimetke qarsy, oppozisioner" degen siyaqty әngimeler aitady. Núrekeng ony tyndady ma, tyndamady ma bilmeymin, biraq, kórgennen keyin ol kisi Imanghalidy shaqyryp alyp, "Men "Allajardy" eki ret kórdim. Óte jaqsy týsirilgen. Biraq, búl filimde biraz qysqartatyn jerleri bar eken" deydi. Múny maghan Imanghaly arnayy kezdeskende aityp berdi.

"Allajardy" kóteruge kómektesken - Imanghaly Tasmaghambetov!

- Ol kisimen qashan, qalay jolyqtynyz?

- Sol túsaukeserden eki aidan keyin. Biz Bishkekke barar jolda, kólding jaghasynda Múhtar Shahanov aghamyzdyng tughan kýnin toylap otyrghanbyz. Sol jerge qara kólik kelip toqtady. Kele salyp: "Qaleke, jýriniz" dedi bir kisi. "Qayda" dep edim, "Sizdi viyse-premier Imanghaly Tasmaghambetov kýtip otyr" dedi. Men: "Keshirinizder, biz múnda Múhannyng tughan kýnin toylap jatyr edik. Men qazir Múqandy, Jeltoqsandyqtardy tastap ketsem úyat bolady ghoy. Keyinge qaldyrsaq qaytedi" dedim olargha ótine qarap. "Viyse-premier Sizdi jedel jetkiz degen! Dayynsyz ba, dayyn emessiz be, biz ony bilmeymiz. Jýriniz! IYmekeng kýtip otyr" dedi.

Sóitip, Ýkimet Ýiindegi Imanghaly Tasmaghambetovtyng kensesine keldim. Ekeumiz stol basyna jayghastyq.

Men Imanghaligha:

-IYmeke, keshiriniz, ýsti basym shan, býgin Sizben jolyghugha dayyn emes edim,-degenimde, ol:

-Oqasy joq, Sizder óner adamdarysyzdar ghoy, -dedi.

Sóitip Imanghaly Tasmaghambetov maghan:

-Qaleke, filiminizdi kópshilik jaqsy qabyldap jatyr. Búl filimdi keleshekte memlekettik syilyqqa úsynu oiymyzda bar. Preziydentimiz de "Allajardy" jaqsy baghalady. Bir emes, eki ret kórip filimdi únatyp otyr. Biraq, búl filimde biraz qysqartatyn jerleri bar eken deydi.

Sosyn, IYmekeng maghan filimdi qysqartu turaly preziydentimizding kenesi jazylghan qaghazdy kórsetti.Onda Núrekeng filimde alyp tastaugha tiyis kadrlerding tizimin beripti.

Men qaghazdaghy joldardy qarap shyghyp, ol kisige:

-Siz óziniz aittynyz, Núrekeng filimdi únatyp otyr dep. Filim nesimen útymdy? Óitkeni, kórermen quanatyn jerde quanady, múnayatyn jerde múnayady. Namysy oyanghan kezde, ruhy kóteriledi emes pe?! Sondyqtan, IYmeke, qysqartugha mening batylym barmaydy, dep, qysqartu turaly kórsetilgen qaghazdy Imanghalidyng aldyna syryp qoydym.

IYmekeng biraz ýnsizdikten keyin:

-Oylanyp kóriniz...- dedi maghan. Qaghaz ekeumizding ortamyzda qaldy.

Al 10 mamyr kýni Preziydent әkimshiligining ishki syrtqy sayasatyndaghylar men KGB MVD nyng adamdary kórdi. Sol kezdesude Uәlihan Qalijan aghamyz da boldy.

Qajygeldin "Allajargha" birden qarsy bolghan adam

Shyn mәninde maghan "Allajardy" kóteruge kómektesken - Imanghaly Tasmaghambetov. IYmekeng sol kezde Qajygeldinnen keyingi ýshinshi adam ghoy. Biraq, Qajygeldin "Allajargha" birden qarsy bolghan adam. Al, IYmekeng sol kezde Qajygeldindi ainalyp ótip Nazarbaevqa tikeley shyghypty.

Jalpy, Imanghaly qazaq sayasatkerlerining arasyndaghy eline janashyr azamat. Ózim onyng enbegin joghary baghalaymyn. Ol 2006 jyly Jeltoqsangha 20 jyl tolghanda da, bizge kóp kómegin tiygizdi.

Áriyne, sol jyly bolghan Shanyraq oqighasy IYmekenning ýlken qateligi boldy. Men ol kezde Imanghaligha tikeley qarsy shyqtym. Sol oqighada mening dosym Aron Atabek sottaldy ghoy. Men onyng qoghamdyq qorghaushysy boldym. Biraq, sol qarsy shyqqanymda kómekshisi Aida Balaeva "Siz beker istediniz. Ol kisi sizdi jaqsy kóredi" dedi.

Reseyding týpki maqsaty - býkil týrki memleketterin qúrtu!

- Qazir biz sol Jeltoqsan kóterilisining mәn-manyzyn egjey-tegjeyli týsine alyp jýrmiz be, osy?

- 1986 jyly Mәskeu Kolbindi taqqa әkelu arqyly shyn mәninde qazaqsyzdandyru sayasatyna tikeley kiristi. Meninshe, Reseyding әridegi týpki maqsaty - býkil týrki memleketterin qúrtu. Sebebi olar pantýrkizmnen qoryqty.

Óitkeni múnyng aldynda KSRO qúramyndaghy týrki elderine eksperiyment jasap kórgen bolatyn. Sóitip, "Uzbekskoe delo",  "Kyrgyzskoe delo" bastalyp ketken edi. Endi olar birtindep Qazaq memleketine shabuyldy bastady. Biraq, oghan qazaqtar basqasha minez kórsetti.

Mening oiymsha, Jeltoqsan kóterilisi degende osy bir týpki mәnine boylasaq, búl kóterilisting manyzy búrynghydan da arta týsedi. Sondyqtan biz búl kóterilisting týrkilik týp tamyryna әli boylay qoyghan joqpyz.

- Sizding ómirlik ústanymynyz qanday?

- Eng әueli óz arymnyng aldynda taza bolghym keledi. Ekinshiden, er azamat bolghannan keyin namys degen úghym men ýshin óte qasterli. Bizding qazaqtyng azamattary sertine berik, batyl bolghan. Ony Jeltoqsanda kórdik qoy. Sosyn, óz júmysyndy tiyanaqty istep, ózinnen keyingi úrpaqqa jaqsy iz qaldyru.

Bolathan Tayjan aghamdy saghynamyn

- Kimderdi saghynasyz?

- Men qazaqtyng belgili túlghalarymen kóp aralastym. Bolathan Tayjan degen aghamyz boldy. Ary taza, sayasatta aldynghy qatarda jýrgen túlghalarymyzdyng biri edi. Ol kisi osy ýide talay qonaq boldy. Maghan kóp aqyl-kenesin aitqan. Men keyde sol kisini saghynam.

Sosyn Mәskeude bilim bergen ústazym Yuriy Nikolaevich Ozerovty saghynamyn. Ol kisi maghan әkemdey janashyr boldy. Bir qyzyghy ol kisining aitqanynyng bәri mening ómirimde tura keldi. Biraq, men ústazymnyng aqyldaryn asa tyndamadym.

Óz tilinde sóilemegen adam ruhany mýgedek!

- Siz keshirimshilsiz be?

- Men eshkimge renjimeymin. Bәrimiz adam balasymyz. Ókinishke qaray, qazaq kinosynda jýrgen keybir kisilerding maghan jasaghan kedergileri kóp boldy. Olargha әriptes retinde renjiytinim ras. Biraq, adam retinde ol azamattardy da týsinemin.

-Tәuelsiz Qazaqstannyng jastarynyng boyynan sonau Jeltoqsan jastarynyng qayratyn kóresiz be?

- Ókinishke qaray, qazir qazaq tiline qyryn qaraytyn jastardy bayqap qalamyn. Ózining tilinde sóilemegen adam ruhany mýgedek bolady. Olardan eshtene kýte almaysyn.

Biraq, bizding qazirgi ýmitimiz Dimash Qúdaybergen siyaqty jastar bolyp túr. Dimash bizding ruhymyzdy kóterip, abyroyymyzdy asqaqtatyp jatyr. Men osynday elin sýietin jastargha senemin!

- Riyasyz әngimeniz ýshin kóp rahmet agha...

- Ózderine de rahmet!

Ángimelesken Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz