Jana jyldyng tabaldyryghyn attay bere әlem júrtshylyghyn alandatqan oqigha oryn aldy. Parsy shyghanaghy aimaghynan tútanghan ot tútas dýniyeni dýrliktirer soghysqa úlasyp kete me degen qauip bolghany ras. Búnday qauipting tuatyn da jóni bar: oqighagha tikeley qatysty qos taraptyng alghashqy qarqyny qatty bolghan. Biri kek qaytaratynyn aitsa, ekinshisi oqqa oqpen jauap beretinin jetkizdi.

Biraq bizding uaqyt boyynsha, 8 qantar týngi ondar shamasynda Aqýiding iyesi jasaghan mәlimdeme kópshilikting kónilin ornyna týsirgendey boldy. Donalid Tramptyng sózin tikeley efirde tyndaghan әlem dýniyejýzilik ýshinshi soghys tuyndamaytnyn týsindi. Eki el ózara aibar shekkenimen, shekten shyghar oilary joq sekildi. Soghysa ketuge eki jaghy da qúmartyp otyrghan joq. Tipti keybir sarapshylar Tegeran men Vashington «ózderi týshkirip, ózderi saulyq tilep otyr» degendi aitady...

Tramptyng halyq aldyndaghy resmy mәlimdemesi 10 minutqa jalghasty.

«Men AQSh preziydenti bolyp túrghan kezde Iran yadrolyq qarugha ie bola almaydy. Keshe bolghan shabuylda bizding eshqanday әskerimiz jaraqat almady, qaza tappady. Bar bolghany әskery bazagha az-maz núqsan keldi. Bizding sarbazdarymyz qauipsiz jerde. Amerika barlyq kýshke dayyn. Biraq, Iran, bayqauymsha, ayaq tartty-au deymin. Búl әlem ýshin jaqsy sheshim bolar edi.

Qaza bolghan Iran әskerining qolbasshysy Kasem Suleymany Amerikagha qarsy soqqy josparlaghan bolatyn. Biz onyng aldyn aldyq. Baghdadtaghy AQSh elshiligine qastandyq úiymdastyryp, 4 amerikalyq sarbazdy óltirdi. Búnyng bәri – sonyng isi. Ol lankesterdi dayyndap, kóptegen amerikalyq sarbazdardyng mert boluyna qatysy bar adam. Sondyqtan Suleymaniyding kózin qúrtu turaly sheshimdi búdan da erterek qabyldau kerek edi», - dedi AQSh preziydenti.

Búl mәlimdemesinde Tramp Irannyng yadrolyq qarudan bas tartuy kerek ekenin basty nazarda ústady. Shyndap kelgende AQSh 2015 jyly qol qoyylghan «yadrolyq kelisim shartynda» kóptegen kemshilikter bar dep sanaydy. Osy kelisimshartty qaytadan jazugha, oghan jana baptar qosugha niyetti. Sol ýshin de 2018 jyly mamyrda búl kelisimnen shyghyp ketken. Genaral Sýleymany óltirilgen son, 5 qantarda Iran da búl kelisimnen shyghatynyn mәlimdedi. Qazirgi tanda Germaniya, Fransiya, Úlybritaniya jәne Resey men Qytay kelisimshartqa qúrmet etip otyrghanymen, búl shart qaghaz jýzinde ghana qaldy. Is jýzinde óli shartqa ainaldy deuge negiz bar. Endi AQSh yadrolyq qaru mәselesi boyynsha Irandy qaytadan kelisim ýsteline shaqyruy mýmkin.

Áriyne oghan deyin qaruly qaqtyghysqa úlastyrmay, genaral dauyn sheship aluy kerek-aq. Negizi búl daudyng ózi yadrolyq qaru jayly 2015 jylghy kelisimdi joyyp, jana kelisimshart jasasugha sebep bolghan sekildi. Jana shartta Irannyng mýmkindigin shekteytin birneshe bap qosyluy mýmkin. Tramptyng keshegi mәlimdemesinde: «Iran yadrolyq qarudan bas tartuy kerek jәne lankestikti dogharuy tiyis. Sondyqtan Iranmen kelisimge kelu ýshin әlem bolyp birige júmys isteuimiz kerek» degeni osy oidy qúptay týsedi.

Tramp mәlimdemesinde Iranmen qaruly qaqtyghys bolmaytynyn menzegenimen, «attan týssem de, ýzengiden týspeymin» degendi anghartty. Ol óz elining әskery jәne ekonomikalyq quatynyng asa myghym ekenin aityp, ses kórsetti. Tipti Tayau Shyghystyng múnayyna múqtaj emes ekenin eskertti.

«Dәl qazir bizde energetikalyq tәuelsizdik bar. Múnay men tabighy gaz óndiruden әlem boyynsha №1-miz. Tayau Shyghystyng múnayyna múqtaj emespiz. Álem tynyshtyqta ómir sýru ýshin soghystan bas tartu kerek. Ýy ýilesim men ýndestikte boluy ýshin beybit ómir keshu qajet», - dedi Aqýy basshysy.

Osydan-aq, mәsele búl mәlimdememen sheshilmeytinin angharugha bolady. Qos tarap ta soghysty qalamaghanymen, ózara «kek alu» sipatyndaghy әreketter әri qaray jalghasuy, tipti kishi kólemdegi әskery qaqtyghystar da oryn aluy mýmkin. Ári búnday qaqtyghystargha Irak, Livan syndy ýshinshi taraptyng aralasuy da әbden mýmkin.

Sonymen, AQSh pen Iran arasyndaghy alauyzdyqtyng dәl qazirgi jaghdayy osy. Endi aqparat ýshin isting mәn-jayy men barysyna shaghyn sholu jasay keteyik.

3 qantarda Baghdatta AQSh-tyng әue shabuyly kezinde Islam revolusiyasy korpusyna qarasty «Qúds kýshterinin» qolbasshysy Kasem Sýleymany qaza tapty. Ony óltiruge AQSh preziydenti Donalid Tramp tikeley búiryq bergen kórinedi. Tegeran generaldyng óliminen keyin «kek qaytaratynyn» aityp, mәlimdeme jasady. Búnday mәlimdemeni Irannyng kósemi, ayatolla Aly Hameney alghash bolyp jariyalady. Keyin Sýleymaniyding ornyna «Qúds kýshterinin» basshysy bolyp taghayyndalghan Ismail Kaany AQSh-tan kek alugha uәde berdi. Al AQSh preziydenti Donalid Tramp Tegeran shabuyl jasasa, Irannyng 52 ornyn bombalaytynyn jetkizdi.

Qantardyng 5-i kýni Iran 2015 jyly qol qoyylghan yadrolyq kelisim sharttaryn oryndaudan bas tartatynyn jariyalady.

Dәl osy kýni oqigha oryn alghan el - Irak parlamenti AQSh әskerin elden shygharu turaly sheshim qabyldady. Búl sheshimge baylanysty Tramp Irak AQSh әskerlerin elden shygharsa, olardy búryn-songhy bolmaghan auyr sanksiya kýtip túrghanyn aityp ses kórsetti.

Iran tarapy ózderi uәde etken «kek alu» úranyna say, 8 qantarda AQSh әskeriyleri shoghyrlanghan Iraktaghy birneshe nysandy atqylady. Atap aitqanda Iraktyng batysyndaghy әl-Asad jәne Erbildegi bazagha ondaghan zymyranmen soqqy jasady.

Osy shabuyldan keyin Iran memlekettik telearnasy «kem degende 80 amerikalyq terrorist soldattyng mert bolghanyn», bazadaghy tikúshaqtar, drondar jәne basqa da әskery qúraldar qiraghanyn habarlaghan. Al Irannyng kósemi Hameney shabuyldan keyin júrt aldyna shyghyp sóz sóilep, AQSh-qa qarymta qaytarghandaryn mәlimdedi.

Biraq Vashington taratqan aqparatta Iran shabuyly AQSh-qa aitarlyqtay ziyan tiygizbegeni aityldy. Jogharyda biz sóz etken mәlimdemesinde Tramp Irannyng shabuylynan «amerikalyqtar men iraktyqtar zardap shekpedi, әskery baza azdap ghana zaqymdandy» dep mәlimdedi.

Sarapshylar búl shabuylgha baylanysty AQSh-tyng mәlimdemesin dúrys dep esepteydi. Olardyng aituynsha, zymyranmen atqylar aldynda Iran arnayy eskertu jasaghan. Eskertudi tikeley AQSh-qa bolmasada, baza ornalasqan Irakqa jetkizgen. Irak arqyly AQSh habardar bolyp, barlyq әskerlerin qauipsiz jerge ornalastyrghan. Sondyqtan da, Tramptyng «eshqanday adam shyghyny bolghan joq» degenine senuge bolady.

Kaspiy tenizi bes memleketpen shektesedi dese, sonyng biri - Iran. 2018 jyly Kaspiy konvensiyasy qabyldanyp, shekara tolyq bekitilgen. Ayta keteyik, Qazaqstannyng Kaspiydegi ýlesi 29,6%, Ázirbayjannyng ýlesi – 19,5%, Reseydiki – 18,7%, Týrikmenstandiki – 18,4%, Irannyng ýlesi 13% bolghan.

5 qantar kýni Qazaqstannyng Syrtqy ister ministri Múhtar Tileuberdi Irannyng Syrtqy ister ministri Javad Razivpen telefon arqyly sóilesip, ónirdegi jaghdaygha alandaushylyq bildirgen.

Al 8 qantar kýni Qazaqstan Preziydenti Aqordada jiyn ótkizip, AQSh pen Iran arasyndaghy daudy talqy etti.

Quanysh Qappas

Abai.kz