جاڭا جىلدىڭ تابالدىرىعىن اتتاي بەرە الەم جۇرتشىلىعىن الاڭداتقان وقيعا ورىن الدى. پارسى شىعاناعى ايماعىنان تۇتانعان وت تۇتاس دۇنيەنى دۇرلىكتىرەر سوعىسقا ۇلاسىپ كەتە مە دەگەن قاۋىپ بولعانى راس. بۇنداي قاۋىپتىڭ تۋاتىن دا ءجونى بار: وقيعاعا تىكەلەي قاتىستى قوس تاراپتىڭ العاشقى قارقىنى قاتتى بولعان. ءبىرى كەك قايتاراتىنىن ايتسا، ەكىنشىسى وققا وقپەن جاۋاپ بەرەتىنىن جەتكىزدى.

بىراق ءبىزدىڭ ۋاقىت بويىنشا، 8 قاڭتار تۇنگى وندار شاماسىندا اقۇيدىڭ يەسى جاساعان مالىمدەمە كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن ورنىنا تۇسىرگەندەي بولدى. دونالد ترامپتىڭ ءسوزىن تىكەلەي ەفيردە تىڭداعان الەم دۇنيەجۇزىلىك ءۇشىنشى سوعىس تۋىندامايتنىن ءتۇسىندى. ەكى ەل ءوزارا ايبار شەككەنىمەن، شەكتەن شىعار ويلارى جوق سەكىلدى. سوعىسا كەتۋگە ەكى جاعى دا قۇمارتىپ وتىرعان جوق. ءتىپتى كەيبىر ساراپشىلار تەگەران مەن ۆاشينگتون «وزدەرى تۇشكىرىپ، وزدەرى ساۋلىق تىلەپ وتىر» دەگەندى ايتادى...

ترامپتىڭ حالىق الدىنداعى رەسمي مالىمدەمەسى 10 مينۋتقا جالعاستى.

«مەن اقش پرەزيدەنتى بولىپ تۇرعان كەزدە يران يادرولىق قارۋعا يە بولا المايدى. كەشە بولعان شابۋىلدا ءبىزدىڭ ەشقانداي اسكەرىمىز جاراقات المادى، قازا تاپپادى. بار بولعانى اسكەري بازاعا از-ماز نۇقسان كەلدى. ءبىزدىڭ ساربازدارىمىز قاۋىپسىز جەردە. امەريكا بارلىق كۇشكە دايىن. بىراق، يران، بايقاۋىمشا، اياق تارتتى-اۋ دەيمىن. بۇل الەم ءۇشىن جاقسى شەشىم بولار ەدى.

قازا بولعان يران اسكەرىنىڭ قولباسشىسى كاسەم سۋلەيماني امەريكاعا قارسى سوققى جوسپارلاعان بولاتىن. ءبىز ونىڭ الدىن الدىق. باعدادتاعى اقش ەلشىلىگىنە قاستاندىق ۇيىمداستىرىپ، 4 امەريكالىق ساربازدى ءولتىردى. بۇنىڭ ءبارى – سونىڭ ءىسى. ول لاڭكەستەردى دايىنداپ، كوپتەگەن امەريكالىق ساربازداردىڭ مەرت بولۋىنا قاتىسى بار ادام. سوندىقتان سۋلەيمانيدىڭ كوزىن قۇرتۋ تۋرالى شەشىمدى بۇدان دا ەرتەرەك قابىلداۋ كەرەك ەدى», - دەدى اقش پرەزيدەنتى.

بۇل مالىمدەمەسىندە ترامپ يراننىڭ يادرولىق قارۋدان باس تارتۋى كەرەك ەكەنىن باستى نازاردا ۇستادى. شىنداپ كەلگەندە اقش 2015 جىلى قول قويىلعان «يادرولىق كەلىسىم شارتىندا» كوپتەگەن كەمشىلىكتەر بار دەپ سانايدى. وسى كەلىسىمشارتتى قايتادان جازۋعا، وعان جاڭا باپتار قوسۋعا نيەتتى. سول ءۇشىن دە 2018 جىلى مامىردا بۇل كەلىسىمنەن شىعىپ كەتكەن. گەنارال سۇلەيماني ولتىرىلگەن سوڭ، 5 قاڭتاردا يران دا بۇل كەلىسىمنەن شىعاتىنىن مالىمدەدى. قازىرگى تاڭدا گەرمانيا، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا جانە رەسەي مەن قىتاي كەلىسىمشارتقا قۇرمەت ەتىپ وتىرعانىمەن، بۇل شارت قاعاز جۇزىندە عانا قالدى. ءىس جۇزىندە ءولى شارتقا اينالدى دەۋگە نەگىز بار. ەندى اقش يادرولىق قارۋ ماسەلەسى بويىنشا يراندى قايتادان كەلىسىم ۇستەلىنە شاقىرۋى مۇمكىن.

ارينە وعان دەيىن قارۋلى قاقتىعىسقا ۇلاستىرماي، گەنارال داۋىن شەشىپ الۋى كەرەك-اق. نەگىزى بۇل داۋدىڭ ءوزى يادرولىق قارۋ جايلى 2015 جىلعى كەلىسىمدى جويىپ، جاڭا كەلىسىمشارت جاساسۋعا سەبەپ بولعان سەكىلدى. جاڭا شارتتا يراننىڭ مۇمكىندىگىن شەكتەيتىن بىرنەشە باپ قوسىلۋى مۇمكىن. ترامپتىڭ كەشەگى مالىمدەمەسىندە: «يران يادرولىق قارۋدان باس تارتۋى كەرەك جانە لاڭكەستىكتى دوعارۋى ءتيىس. سوندىقتان يرانمەن كەلىسىمگە كەلۋ ءۇشىن الەم بولىپ بىرىگە جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك» دەگەنى وسى ويدى قۇپتاي تۇسەدى.

ترامپ مالىمدەمەسىندە يرانمەن قارۋلى قاقتىعىس بولمايتىنىن مەڭزەگەنىمەن، «اتتان تۇسسەم دە، ۇزەڭگىدەن تۇسپەيمىن» دەگەندى اڭعارتتى. ول ءوز ەلىنىڭ اسكەري جانە ەكونوميكالىق قۋاتىنىڭ اسا مىعىم ەكەنىن ايتىپ، سەس كورسەتتى. ءتىپتى تاياۋ شىعىستىڭ مۇنايىنا مۇقتاج ەمەس ەكەنىن ەسكەرتتى.

«ءدال قازىر بىزدە ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىك بار. مۇناي مەن تابيعي گاز وندىرۋدەن الەم بويىنشا №1-ءمىز. تاياۋ شىعىستىڭ مۇنايىنا مۇقتاج ەمەسپىز. الەم تىنىشتىقتا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن سوعىستان باس تارتۋ كەرەك. ءۇي ۇيلەسىم مەن ۇندەستىكتە بولۋى ءۇشىن بەيبىت ءومىر كەشۋ قاجەت», - دەدى اقۇي باسشىسى.

وسىدان-اق، ماسەلە بۇل مالىمدەمەمەن شەشىلمەيتىنىن اڭعارۋعا بولادى. قوس تاراپ تا سوعىستى قالاماعانىمەن، ءوزارا «كەك الۋ» سيپاتىنداعى ارەكەتتەر ءارى قاراي جالعاسۋى، ءتىپتى كىشى كولەمدەگى اسكەري قاقتىعىستار دا ورىن الۋى مۇمكىن. ءارى بۇنداي قاقتىعىستارعا يراك، ليۆان سىندى ءۇشىنشى تاراپتىڭ ارالاسۋى دا ابدەن مۇمكىن.

سونىمەن، اقش پەن يران اراسىنداعى الاۋىزدىقتىڭ ءدال قازىرگى جاعدايى وسى. ەندى اقپارات ءۇشىن ءىستىڭ ءمان-جايى مەن بارىسىنا شاعىن شولۋ جاساي كەتەيىك.

3 قاڭتاردا باعداتتا اقش-تىڭ اۋە شابۋىلى كەزىندە يسلام رەۆوليۋتسياسى كورپۋسىنا قاراستى «قۇدس كۇشتەرىنىڭ» قولباسشىسى كاسەم سۇلەيماني قازا تاپتى. ونى ولتىرۋگە اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ تىكەلەي بۇيرىق بەرگەن كورىنەدى. تەگەران گەنەرالدىڭ ولىمىنەن كەيىن «كەك قايتاراتىنىن» ايتىپ، مالىمدەمە جاسادى. بۇنداي مالىمدەمەنى يراننىڭ كوسەمى، اياتوللا الي حامەنەي العاش بولىپ جاريالادى. كەيىن سۇلەيمانيدىڭ ورنىنا «قۇدس كۇشتەرىنىڭ» باسشىسى بولىپ تاعايىندالعان يسمايل كااني اقش-تان كەك الۋعا ۋادە بەردى. ال اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ تەگەران شابۋىل جاساسا، يراننىڭ 52 ورنىن بومبالايتىنىن جەتكىزدى.

قاڭتاردىڭ 5-ءى كۇنى يران 2015 جىلى قول قويىلعان يادرولىق كەلىسىم شارتتارىن ورىنداۋدان باس تارتاتىنىن جاريالادى.

ءدال وسى كۇنى وقيعا ورىن العان ەل - يراك پارلامەنتى اقش اسكەرىن ەلدەن شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بۇل شەشىمگە بايلانىستى ترامپ يراك اقش اسكەرلەرىن ەلدەن شىعارسا، ولاردى بۇرىن-سوڭعى بولماعان اۋىر سانكتسيا كۇتىپ تۇرعانىن ايتىپ سەس كورسەتتى.

يران تاراپى وزدەرى ۋادە ەتكەن «كەك الۋ» ۇرانىنا ساي، 8 قاڭتاردا اقش اسكەريلەرى شوعىرلانعان يراكتاعى بىرنەشە نىساندى اتقىلادى. اتاپ ايتقاندا يراكتىڭ باتىسىنداعى ءال-اساد جانە ەربيلدەگى بازاعا ونداعان زىمىرانمەن سوققى جاسادى.

وسى شابۋىلدان كەيىن يران مەملەكەتتىك تەلەارناسى «كەم دەگەندە 80 امەريكالىق تەرروريست سولداتتىڭ مەرت بولعانىن»، بازاداعى تىكۇشاقتار، دروندار جانە باسقا دا اسكەري قۇرالدار قيراعانىن حابارلاعان. ال يراننىڭ كوسەمى حامەنەي شابۋىلدان كەيىن جۇرت الدىنا شىعىپ ءسوز سويلەپ، اقش-قا قارىمتا قايتارعاندارىن مالىمدەدى.

بىراق ۆاشينگتون تاراتقان اقپاراتتا يران شابۋىلى اقش-قا ايتارلىقتاي زيان تيگىزبەگەنى ايتىلدى. جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن مالىمدەمەسىندە ترامپ يراننىڭ شابۋىلىنان «امەريكالىقتار مەن يراكتىقتار زارداپ شەكپەدى، اسكەري بازا ازداپ عانا زاقىمداندى» دەپ مالىمدەدى.

ساراپشىلار بۇل شابۋىلعا بايلانىستى اقش-تىڭ مالىمدەمەسىن دۇرىس دەپ ەسەپتەيدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، زىمىرانمەن اتقىلار الدىندا يران ارنايى ەسكەرتۋ جاساعان. ەسكەرتۋدى تىكەلەي اقش-قا بولماسادا، بازا ورنالاسقان يراكقا جەتكىزگەن. يراك ارقىلى اقش حاباردار بولىپ، بارلىق اسكەرلەرىن قاۋىپسىز جەرگە ورنالاستىرعان. سوندىقتان دا، ترامپتىڭ «ەشقانداي ادام شىعىنى بولعان جوق» دەگەنىنە سەنۋگە بولادى.

كاسپي تەڭىزى بەس مەملەكەتپەن شەكتەسەدى دەسە، سونىڭ ءبىرى - يران. 2018 جىلى كاسپي كونۆەنتسياسى قابىلدانىپ، شەكارا تولىق بەكىتىلگەن. ايتا كەتەيىك، قازاقستاننىڭ كاسپيدەگى ۇلەسى 29,6%, ءازىربايجاننىڭ ۇلەسى – 19,5%، رەسەيدىكى – 18,7%، تۇرىكمەنستاندىكى – 18,4%، يراننىڭ ۇلەسى 13% بولعان.

5 قاڭتار كۇنى قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇحتار تىلەۋبەردى يراننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى جاۆاد رازيۆپەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، وڭىردەگى جاعدايعا الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن.

ال 8 قاڭتار كۇنى قازاقستان پرەزيدەنتى اقوردادا جيىن وتكىزىپ، اقش پەن يران اراسىنداعى داۋدى تالقى ەتتى.

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz