Adam balasynyng biri shyr etip dýniyege kelgesin erte eseyip, erte aqyly kiredi de, endi bireulerining esi kirip, aqyly tolysyp, erjetui úzaqqa sozylady. Yaghny kesh erjetedi. Qarap otyrsanyz, tútas bir últ ta, sol últ qúrap otyrghan memleket te solay. Reseyding qolastynda birtútas "sovet halqy" bolyp otyrghan últtar osydan 20 jyl búryn әrqaysysy óz aldyna otau tigip, shanyraq kóterip alysymen-aq, eng әueli ózderining últtyq mәdeniyetin qalpyna keltirudi birden qolgha alyp, býginde kópshiligi últtyq memleket qúryp boldy.
Adam balasynyng biri shyr etip dýniyege kelgesin erte eseyip, erte aqyly kiredi de, endi bireulerining esi kirip, aqyly tolysyp, erjetui úzaqqa sozylady. Yaghny kesh erjetedi. Qarap otyrsanyz, tútas bir últ ta, sol últ qúrap otyrghan memleket te solay. Reseyding qolastynda birtútas "sovet halqy" bolyp otyrghan últtar osydan 20 jyl búryn әrqaysysy óz aldyna otau tigip, shanyraq kóterip alysymen-aq, eng әueli ózderining últtyq mәdeniyetin qalpyna keltirudi birden qolgha alyp, býginde kópshiligi últtyq memleket qúryp boldy.

Adam balasynyng biri shyr etip dýniyege kelgesin erte eseyip, erte aqyly kiredi de, endi bireulerining esi kirip, aqyly tolysyp, erjetui úzaqqa sozylady. Yaghny kesh erjetedi. Qarap otyrsanyz, tútas bir últ ta, sol últ qúrap otyrghan memleket te solay. Reseyding qolastynda birtútas "sovet halqy" bolyp otyrghan últtar osydan 20 jyl búryn әrqaysysy óz aldyna otau tigip, shanyraq kóterip alysymen-aq, eng әueli ózderining últtyq mәdeniyetin qalpyna keltirudi birden qolgha alyp, býginde kópshiligi últtyq memleket qúryp boldy.
Adam balasynyng biri shyr etip dýniyege kelgesin erte eseyip, erte aqyly kiredi de, endi bireulerining esi kirip, aqyly tolysyp, erjetui úzaqqa sozylady. Yaghny kesh erjetedi. Qarap otyrsanyz, tútas bir últ ta, sol últ qúrap otyrghan memleket te solay. Reseyding qolastynda birtútas "sovet halqy" bolyp otyrghan últtar osydan 20 jyl búryn әrqaysysy óz aldyna otau tigip, shanyraq kóterip alysymen-aq, eng әueli ózderining últtyq mәdeniyetin qalpyna keltirudi birden qolgha alyp, býginde kópshiligi últtyq memleket qúryp boldy.
Olar ózderining býgingi úrpaghyn eng aldymen últtyq kiyiminen, tipti últtyq taghamynan bastap tek últtyq mәdeniyetin tóbesine kóterip ústaugha ýiretip, soghan tәrbiyeleydi. Mysaly sonau Baltyq jaghalauy elderinen bastap ýiimizding irgesindegi Ózbekstan, Ázirbayjan, Týrkimenstan, Tәjikstanda búl tәrbie balabaqshalardan bastalyp, mektepterde, odan әri joghary oqu oryndarynda, keyin әrbir júmys oryndarynda jalghastyrylady. Olardyng eng bir útqan jeri teledidardy, yaghny telearnalardy týgel óz tiline kóshiruden bastap, osy qúdiretti qúral arqyly júmys isteui boldy. Ol elderde shet el, ózge júrttyn, ózge últtyng óneri men mәdeniyeti nasihattalmaydy dese de bolady. Búl, olar ózge elderde teatr, kino, muzyka salasy boyynsha ótkizilip jatqan halyqaralyq bayqau-jarystargha, festivaliderge qatyspaydy degen sóz emes. Qatysqanda solar qatyssyn. Biraq olar múnday iri-iri is-sharalargha kóbine-kóp ózderining últtyq mәdeni, óner tuyndylarymen barady. Soghan qarap otyryp-aq, әlgi aitqanymyzday osy últtar bizge qaraghanda tym erte eseyip, erte erjetip ketken siyaqty-au degen bir oigha ketedi ekensin. Búl orayda Qazaq Eli "asyqpaghan arbamen qoyan aladyny" ústanyp, asa saqtyqpen jyljyp kele jatqany qúpiya emes. Al birneshe ghasyr Resey ezgisinde bolyp, ózining últtyq ruhany qúndylyqtarynan airylyp qalghan qazaq ýshin Qazaqstanda osy kýngi 130-dan astam últtyng mәdeniyetin týgel kórkeytemiz deu oily adamnyng sózi emes siyaqty. Osynyng bәri, yaghny Qazaq Elindegi kópmәdeniyettilik sayasaty onsyz da ótken 70 jyldan astam uaqytta últtyq keskin-kelbetinen, bet-beynesinen mýldem airyludyng az-aq aldynda qalghan qazaqty onan sayyn adam tanymastay etip ózgertu bolyp shyqpaqshy. Al әlemdik alpauyt elderding ózderi de býginde tek óz últtyq beynesi bar memleket jasau ýshin jantalasuda.
Endi Fransiyada tek fransuz, Angliyada tek aghylshyn, Germaniyada nemis mәdeniyetinen basqasyna "nýkte qoyyluda". Áuel basta әlgi kópmәdeniyettilik, mulitiymәdeniyet degen iydeyany kótergenderding ózi osy batys elderining fәlsafashylary men mәdeniyettanushylary (kuliturologtar) edi. Búghan bizding "obshechelovecheskie sennosti" men "planetarnyy masshtabta" oilaytyn órkeniyettiler endi ne deytinin qaydam, biraq batys Europa elderi osynday "minez kórsete" bastaghany ras. Jaqynda Fransiya preziydenti Nikolya Sarkozy Fransiyada mulitiymәdeniyet sayasaty degenning kýni bitkenin resmy týrde mәlimdedi. Germaniyanyng kansleri Angela Merkeli, Australiya men Ispaniyanyng búrynghy premierleri Djon Hovard pen Hose-Mariya Asnar, Britaniyanyng premier-ministri Devid Kemeron jәne ózge de batys sayasatkerleri búl iydeyanyng nәtiyjesi payda bermeytinin moyyndap otyr.
Bizding payymdauymyzsha, osynyng bәri europalyq elderde islam dini men islamy mәdeniyetting abyroy, bedeli kýn sanap artyp bara jatqanyna qarsy janúshyra qarsylyq boluy әbden yqtimal. Búl elderde mekemelerge qyzdar men әielderding oramal tartyp kiruine tyiym salu, birynghay músylmandardy jamandau, meshitterge әrtýrli syltaumen qysym jasau siyaqty jaghdayattar olardyng osynday qorqynyshtarynyng dәleli siyaqty. Sonda olardyng dýniyejýzine demokratiya ornatpaq iydeyasy, demokratiya ýiretpek taghlymgerligi qayda qalghany desenizshi. Endi Fransiya preziydenti Nikolya Sarkozi: "Eger sen Fransiyada túrghyng kelse, sen osy elding mәdeniyetin boyyna siniruge, osy elding mәdeniyetine ózing de búratola sinip ketuge, sol birtekti qoghamnyng ajyramas bir bólshegine ainalugha, dәlirek aitsam, bizding últtyq qoghamnyng bir bólshegine ainalugha qayyl boluyng kerek. Kónseng osy. Al búghan kónbeydi ekensin, sen Fransiyagha qonaq bolugha da qúqyng joq", - dep ashu-yzasy alqymyna keptelip túryp mәlimdedi. "Kýni býginge sheyin biz (fransuzdar - M.K.) jatjerlikterding qamyn oilap, jatjerlikterding mәdeniyetine jaghday jasap keldik. Al ózimizdi kóp jaghdayda eleusiz, nazardan tys qaldyrumen boldyq. Endigi jerde búlay bolmaydy. Mysaly bizding músylman otandastarymyz elimizding әrbir tolyqqandy azamaty retinde óz ýrdisterin berik ústaugha haqy bar. Alayda biz Fransiyamyzdyng kóshelerinde, qoghamdyq oryndarynda kim kóringenning kórneki týrde qúlshylyq jasap jatqanyn qalamaymyz. Áriyne, әrtektilikti qúrmetteu kerek, biraq biz qazir búlay istegimiz kelmeydi", - dep kópúlttylyq, kópmәdeniyettilik ataulydan bas tartatynyn ashyq aitty. Nikolya Sarkoziyding osy eki-ýsh auyz sózinen-aq býkil Fransiyanyng qanday sayasat ústanatyny ap-anyq kórinip túr.
Biraq búl Sarkoziyding sarabdal sayasatkerliginen nemese asqan aqylmandyghynan aitylghan sóz eken dep qalmanyz. Qazir óz aldyna eli bar, jeri bar últ atauly jahandanu degen jalmauyzdyq payda bolghannan beri әrqaysysy óz tilin, óz dinin, qysqasy úrpaghynyng últtyq ereksheligin saqtap qalu qamyna kiristi. Tek qazaqtar ghana... Oghan keyinirek toqtalamyz.
Endi myna qyzyqqa qaranyz. Jer betindegi bes qúrlyqtyng biri - Australiya. Onyng jergilikti halqy búdan 40-50 myng jyl búryn Torres jәne Tasmaniya araldarynan kelgen aboriygender. Qazir olar últtyq tilinen bastap, býkil mәdeniyetinen júrday bolghan. Búl qasiret әp degennen múnda aghylshyn tilin engizuden, jappay hristian dinine kirgizuden, yaghny aboriygenderdi shoqyndyrudan bastaldy. Australiya kәzir aghylshyndardyng atamekeni eken dep oilaysyn. Býkil qújattama, býkil aqparat qúraldary men mәdeniyetting san salasy tek aghylshyn tilinde. Sonyng bәrin azsynghanday, qazir múnda "Australiyada jýrgen jatjerlikter jergilikti mәdeniyetke beyimdelui kerek. Kim bolsa sol óz mәdeniyetin, óz ústanymyn, óz kózqarasyn engizgisi keledi. Ár mәdeniyetting óz Otany bar. Australiyanyng memlekettik tili - aghylshyn tili. Demek qansha jerden tirek-tayanyshy myqty bolsa da qytay, japon, arab tilderining bәri de bizde qauqarsyz boluy kerek" - degen mәlimdeme jasaluda. Osy mәlimdemedegi aghylshyndar aityp otyrghan "jatjerlikter" kimder sonda? Olar "kim bolsa sol" dep kemsitip kimderdi aityp otyr? Ásheyinde auzynan demokratiya, toleranttyq, tózimdilik degendi ózderi baylyq izdep barghan jerge ózining qalqany men qorghany etip ala baratyn aghylshyndardyng endi basqa birde-bir halyqty mensinbey, "jatjerlikter", "kim bolsa sol" dep astamsuy qalay demeysiz be? Endeshe, birese 130, birese 140 últtyng tilin tabamyz, solardyng bәrining tilin, mәdeniyetin damytamyz, әrbir kelimsek jatjerlikting jaghdayyn jasaymyz dep kónilshek kelinshektey qylmyndaghan qazaq shonjarlaryniki ne desenizshi?! Olar tipti, osy kýni jatjerlikter degen sózdi aitugha da jýregi daualamaydy ghoy. Onyng ornyna býkil qazaqqa "sender bәrine tózulering kerek!", "bәrine tolerantty bolularyng kerek", "ózgening tilin bil, ózgelerding mәdeniyetin qabylda" degen sayasat kýndiz-týni jýrgizilip otyr. Obaly ne, "fransuz tilin, fransuz mәdeniyetin bilmeseng Fransiyagha qonaq bolugha da haqyng joq" degen Sarkoziydi de, Australiyada kim kóringen óz mәdeniyetin, óz kózqarasyn engize almaydy, әr mәdeniyetting óz Otany bar degen australiyalyq sayasatkerdi de kinәlaugha bolmaydy. Býginde Qazaqstan "balapan-basyna, túrymtay-túsyna" shuyldap, әrkim óz últynyng jaqsy-jamany aralas ýrdisterin aspangha kóterip shuyldaghan beybereket danghazagha ainaldy. Sondyqtan ananyng da, mynanyng da kónilin tabam dep kórpendi ashyp tastau kóregendik sayasat emes. Sarkozy men Hovard aitsa aitqanday, bizding "qazaq mәdeniyeti dep atalatyn birtekti mәdeniyetting bir bólshegine ainaluyng kerek, oghan kelispeseng Qazaqstangha qonaq bolugha da haqyng joq" nemese "Aynalayyn, әr mәdeniyetting óz Otany bar" dep kez-kelgen jatjerlikke saliqaly eskertu jasaytyn kýn bolar ma eken? Álde biz tym keshigip, barymyzdan airylyp, onday batyl sóz aitugha dәrmeni qalmaghan kýige jettik pe? Mine, ózin kózi ashyq adammyn, Qazaqstan eng әueli tek qazaqtyng eli dep esepteytin әrbir azamattyng býginde kókeyin tesip túrghan saual osy. Qarap otyrsan, qazirgi Qazaqstanda eng әueli orystan bastap, býkil batys Europa men Amerika mәdeniyeti órge shauyp túr. Telearnalardyng basym bóligi solardyng mәdeniyetin uaghyzdaytyn qúralgha ainalghan. Audandyq, oblystyq auqymdaghy mәdeny is-sharalardan bastap, Astananyng jylda ótkiziletin "tughan kýnine" sheyin olarsyz auzyn ashpaydy. Qazir onday is-sharalarda, ýlken-ýlken merekelerde qazaqtar oryssha, aghylshynsha, ispansha, qytaysha, koreyshe әn aitudy "moda" qyp aldy. Sonysyna maqtanyp, tilin qyryq búrap aghylshynsha, italiyansha "ma-ma-ma-mariyalap" túrghan qysyq kóz, tәmpish tanau, jalpaqbet qazaq jastaryn kórgende bayghústardy ne ayaryndy, ne kýlerindi bilmey ynghaysyz kýige týsesin. Bizding bir qateligimiz, "qazaq eliktegish" halyq dep bәlening bәrin halyqqa jabamyz. Búl -ýlken qatelik. Óitkeni bizding ruhsyz "globalister" ózgening qansyghyn tansyq qylu sayasatyn bildirmey, jymysqylana jýrgizip, ony telearnalar arqyly jýzege asyryp otyr. Jәy halyq qashanda anqau. Sondyqtan әlgi búlanqúiryq sayasattyng jeteginde ketip bara jatqanyn halyq ózi de bayqamay qalady. Al dombyramen qosylyp dәstýrli halyq әnderin aitatyn bir-eki әnshini, ýime tabaq qazy-qarta men sary bauyrsaqty aldyna alyp, nemerelerining qasynda shәy iship otyrghan shal-kempirdi teledidar arqyly ara-túra kórsetip qoi qazaqtyng últtyq mәdeniyetin nasihattau emes. Eki-ýsh orys qyz-jigitine teledidardan habar jýrgizip qoi da últtyq mәdeniyetting nasihaty bola almaydy. Ol jәy aldarqatu ghana.
IYә, qazir býkil batys elderining kóbi óz mәdeniyetin ózge últtardyn, olardyng tilimen aitqanda "kir-qoqysynan" arshyp alugha kiristik dep otyr. Demek mәdeniyet birin-biri bayytady degen qaghidadan búl elder bas tartyp otyr. Shynynda da mәdeniyetter birin-biri bayytudan góri birin-biri bylghaytynyn aitar kýn jetti. Ásirese, qay últ kóp, qay últtyng memleketi kýshti bolsa, sol últtyng mәdeniyeti ózi de az, memleketi de anda qauqarsyzdau halyqtyng tilin, mәdeniyetin jútyp qoyatyny qazaq mәdeniyetine de qatysty ekenin talay aittyq.
Amal ne...
Biz endi búl saqtyqty sol batys elderining ýlgisinen ýirenetin kýn tuyp otyr. Mәdeniyetimizdi ózge mәdeniyetterding bylghauynan ne jútyp qongynan búlaysha saqtaudy Parlament pen Mәdeniyet ministrligi bastap qolgha aluy kerek. Osydan biraz búryn Britaniya premier-ministri Devid Kemeron da óz elinde ózgelerdin, yaghny olar ashyqtan-ashyq jatjerlikter dep ataytyndardyng tilin, dәstýrin, ónerin sayrandatyp, tayrandatyp qoymaymyz degendi qadap túryp aitqan-dy. "Jatjerlikter múnda (Angliyada--M.K) aghylshyn mәdeniyetin erekshe qúrmetteui kerek ekenin" de eskertken bolatyn. Útyry kelgende aita keteyik, aghylshyndar ýy arasynda ýy joq eng jaqyn kórshisining ózi aghylshyn tilin bilmese, ony adam dep eseptemeytini әmmege ayan.
IYә, bas-ayaghy toghyz millionnyng o jaq bú jaghynda ghana qazaghy bar qazaq jerinde býkil kelgen-ketkenning tilin de, dinin de, dilin de, ýrdisterin de qazaqqa tansyq qylyp otyrghan biz ghanamyz. Óz elinde ózgelerding mәdeniyet ataulysyn alapes auruday alastap otyrghan Europa memleketteri endi basqanyng bylapytyn balday kóretin qazaq últynyng basyn ainaldyrugha janyn saluda. Ony qazaq gazetteri men telearnalary әkesi bazardan qanjyghasyn maylap qaytqanday shuyldatyp, jarysa jarnamalaydy. Jaqynda Ersin Bolat degen jigitting Almatyda, Astanada, Qaraghandy men Qostanayda jәne Shymkentte Frankofoniya aptalyghy ótkiziletin boldy dep te qalyng qazaqty quanyshqa bólemek bolghanyn oqydyq. Búl aptalyqty Shveysariya, Beligiya, Kanada, Grekiya birlesip ótkizedi eken. Ol 1990 jyly úiymdastyrylghan. Búl frankofoniya aptalyghynyng baghdarlamasynda qazaq últynyng mәdeniyeti túrmaq býkil dýniyetanymyna ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn hiyp-hop, ragga, ska, djaz, dab jәne elektro ýlgilerin bir arnagha toghystyrghan "La fanfare en petard" toby jetekshilik etedi. Jәne múnda mәdeniy-tanymdyq, kópshilik-sauyqtyru sharalary ótkiziletin kórinedi. "Alash ainasyndaghy" Ersin Bolat myrza osynyng bәrin qazekeme jerden jeti qoyan tapqanday quana habarlay otyryp, búl is-shara kezinde "8-12 jas arasyndaghy balalar ýshin fransuz tilin kónildi ýiretu (?) sabaqtarynyng ótkizilui men osy tilde mulitfilimderding kórsetiluin erekshelik" dep atap kórsetedi. ("Alash ainasy". 11.03.2011). Adam balasy әueli ózining ana tilin jete mengerip, sosyn kýn kóre almastay bolyp, asa qajet mәjbýrlikke tap bolam-au dese ghana basqa tilderdi ýirene bastauy qajet. Al "fransuz tilin kónildi ýiretu sabaqtarynyng ótkizilui", "әlem boyynsha fransuzsha sóileytin 200 million adamdy biriktiredi" dep qazaq tilin orysshanyng túp-tura kóshirmesine ainaldyryp otyrghan Ersin myrzanyng qazaqtargha fransuz tili ýiretile bastaghanyna sonsha shattana quanghany nesi eken? Eng bolmasa Fransiya, Shveysariya, Beligiya, Kanada, Grekiya birlesip, qazaqtardy Ersin erim aitqanday "kópshilik-sauyqtyru sharalaryna" kiriskenin týsindirip ótse-shi. Olar qazaqty qaytyp "kópshilik-sauyqtyrady?" Osy kýni әueli ana tilin bilip almay, qazekemshilep býkil júrttyng tilin bileyik dep aramter bolyp jelpildep jýrgen birde-bir últ joq. Sirә, soghan baspasóz, teledidar arqyly osynday jelókpe, osynday úranshyl, jarnamashyl habar-osharlar tikeley kinәli me dep qalasyn. Eger qazekem jәreukelenip "bratan" dep ataytyn orystar Mәskeuden, Sankt-Peterburgten, Ryazani, Pskov, Permi siyaqty iri-iri qalalarynan Reseyde túratyn basqa últtardyng da mәdeniyetin, tilin nasihattaugha kirisse, Reseyden bizdegidey 130 emes 200-den astam últtyng ókili tabylar edi. Átten, olar óitpek týgil Qazaqstanmen shekaralas jәne qazaqtyng shyn mәnindegi atamekeni Orynbor, Hajy-Tarhan (Astrahani), Sarytau (Saratov) oblystarynan eng bolmasa bir de bir bastauysh qazaq synyptaryn ashpay, al maghan ne isteysing dep otyrghan joq pa? Onyng ornyna Qazaqstandaghy 2700 basylymnyn, yaghny gazet-jurnaldyng 2303-i orys tilinde. Oghan Reseyding 5,2 myngha gazet-jurnaldary qosylyp Qazaqstanda qarsha boratylyp, taratyluda.
Bir atalarymyz jana tughan sәbiyine "balam! Atyndy Eset (Kótibarúly-M.K.) qoydym, jaman bolsang óz obalyng ózine" depti. Sol aitqanday, әsheyinde Batystan ýlgi alghysh, solar ne istese ainytpay qaytalaytyn, solardyng tiline, solardyng nebir jabayy kinosy men biyine qúmar qazaq atqaminerleri olardyng basqa mәdeniyetke jol jabyq degen býgingi úranyna nege eliktemeydi? Sirә, býgingi qazekemning atqaminerlerinde onday ýlken әreketke bararlyqtay erlik, últtyq namys, óz últynyng aldyndaghy jauapkershilik siyaqty kiyeli qasiyetter jaghy tapshylau, әlde mýlde joq emes pe eken?

15 qyrkýiek
Myrzan KENJEBAY

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=36&id=6622