ادام بالاسىنىڭ بiرi شىر ەتiپ دۇنيەگە كەلگەسiن ەرتە ەسەيiپ، ەرتە اقىلى كiرەدi دە، ەندi بiرەۋلەرiنiڭ ەسi كiرiپ، اقىلى تولىسىپ، ەرجەتۋi ۇزاققا سوزىلادى. ياعني كەش ەرجەتەدi. قاراپ وتىرساڭىز، تۇتاس بiر ۇلت تا، سول ۇلت قۇراپ وتىرعان مەملەكەت تە سولاي. رەسەيدiڭ قولاستىندا بiرتۇتاس "سوۆەت حالقى" بولىپ وتىرعان ۇلتتار وسىدان 20 جىل بۇرىن ارقايسىسى ءوز الدىنا وتاۋ تiگiپ، شاڭىراق كوتەرiپ الىسىمەن-اق، ەڭ اۋەلi وزدەرiنiڭ ۇلتتىق مادەنيەتiن قالپىنا كەلتiرۋدi بiردەن قولعا الىپ، بۇگiندە كوپشiلiگi ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ بولدى.
ادام بالاسىنىڭ بiرi شىر ەتiپ دۇنيەگە كەلگەسiن ەرتە ەسەيiپ، ەرتە اقىلى كiرەدi دە، ەندi بiرەۋلەرiنiڭ ەسi كiرiپ، اقىلى تولىسىپ، ەرجەتۋi ۇزاققا سوزىلادى. ياعني كەش ەرجەتەدi. قاراپ وتىرساڭىز، تۇتاس بiر ۇلت تا، سول ۇلت قۇراپ وتىرعان مەملەكەت تە سولاي. رەسەيدiڭ قولاستىندا بiرتۇتاس "سوۆەت حالقى" بولىپ وتىرعان ۇلتتار وسىدان 20 جىل بۇرىن ارقايسىسى ءوز الدىنا وتاۋ تiگiپ، شاڭىراق كوتەرiپ الىسىمەن-اق، ەڭ اۋەلi وزدەرiنiڭ ۇلتتىق مادەنيەتiن قالپىنا كەلتiرۋدi بiردەن قولعا الىپ، بۇگiندە كوپشiلiگi ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ بولدى.

ادام بالاسىنىڭ بiرi شىر ەتiپ دۇنيەگە كەلگەسiن ەرتە ەسەيiپ، ەرتە اقىلى كiرەدi دە، ەندi بiرەۋلەرiنiڭ ەسi كiرiپ، اقىلى تولىسىپ، ەرجەتۋi ۇزاققا سوزىلادى. ياعني كەش ەرجەتەدi. قاراپ وتىرساڭىز، تۇتاس بiر ۇلت تا، سول ۇلت قۇراپ وتىرعان مەملەكەت تە سولاي. رەسەيدiڭ قولاستىندا بiرتۇتاس "سوۆەت حالقى" بولىپ وتىرعان ۇلتتار وسىدان 20 جىل بۇرىن ارقايسىسى ءوز الدىنا وتاۋ تiگiپ، شاڭىراق كوتەرiپ الىسىمەن-اق، ەڭ اۋەلi وزدەرiنiڭ ۇلتتىق مادەنيەتiن قالپىنا كەلتiرۋدi بiردەن قولعا الىپ، بۇگiندە كوپشiلiگi ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ بولدى.
ادام بالاسىنىڭ بiرi شىر ەتiپ دۇنيەگە كەلگەسiن ەرتە ەسەيiپ، ەرتە اقىلى كiرەدi دە، ەندi بiرەۋلەرiنiڭ ەسi كiرiپ، اقىلى تولىسىپ، ەرجەتۋi ۇزاققا سوزىلادى. ياعني كەش ەرجەتەدi. قاراپ وتىرساڭىز، تۇتاس بiر ۇلت تا، سول ۇلت قۇراپ وتىرعان مەملەكەت تە سولاي. رەسەيدiڭ قولاستىندا بiرتۇتاس "سوۆەت حالقى" بولىپ وتىرعان ۇلتتار وسىدان 20 جىل بۇرىن ارقايسىسى ءوز الدىنا وتاۋ تiگiپ، شاڭىراق كوتەرiپ الىسىمەن-اق، ەڭ اۋەلi وزدەرiنiڭ ۇلتتىق مادەنيەتiن قالپىنا كەلتiرۋدi بiردەن قولعا الىپ، بۇگiندە كوپشiلiگi ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ بولدى.
ولار وزدەرiنiڭ بۇگiنگi ۇرپاعىن ەڭ الدىمەن ۇلتتىق كيiمiنەن، تiپتi ۇلتتىق تاعامىنان باستاپ تەك ۇلتتىق مادەنيەتiن توبەسiنە كوتەرiپ ۇستاۋعا ۇيرەتiپ، سوعان تاربيەلەيدi. مىسالى سوناۋ بالتىق جاعالاۋى ەلدەرiنەن باستاپ ءۇيiمiزدiڭ iرگەسiندەگi وزبەكستان، ءازiربايجان، تۇركiمەنستان، تاجiكستاندا بۇل تاربيە بالاباقشالاردان باستالىپ، مەكتەپتەردە، ودان ءارi جوعارى وقۋ ورىندارىندا، كەيiن ءاربiر جۇمىس ورىندارىندا جالعاستىرىلادى. ولاردىڭ ەڭ بiر ۇتقان جەرi تەلەديداردى، ياعني تەلەارنالاردى تۇگەل ءوز تiلiنە كوشiرۋدەن باستاپ، وسى قۇدiرەتتi قۇرال ارقىلى جۇمىس iستەۋi بولدى. ول ەلدەردە شەت ەل، وزگە جۇرتتىڭ، وزگە ۇلتتىڭ ونەرi مەن مادەنيەتi ناسيحاتتالمايدى دەسە دە بولادى. بۇل، ولار وزگە ەلدەردە تەاتر، كينو، مۋزىكا سالاسى بويىنشا وتكiزiلiپ جاتقان حالىقارالىق بايقاۋ-جارىستارعا، فەستيۆالدەرگە قاتىسپايدى دەگەن ءسوز ەمەس. قاتىسقاندا سولار قاتىسسىن. بiراق ولار مۇنداي iرi-iرi iس-شارالارعا كوبiنە-كوپ وزدەرiنiڭ ۇلتتىق مادەني، ونەر تۋىندىلارىمەن بارادى. سوعان قاراپ وتىرىپ-اق، الگi ايتقانىمىزداي وسى ۇلتتار بiزگە قاراعاندا تىم ەرتە ەسەيiپ، ەرتە ەرجەتiپ كەتكەن سياقتى-اۋ دەگەن بiر ويعا كەتەدi ەكەنسiڭ. بۇل ورايدا قازاق ەلi "اسىقپاعان اربامەن قويان الادىنى" ۇستانىپ، اسا ساقتىقپەن جىلجىپ كەلە جاتقانى قۇپيا ەمەس. ال بiرنەشە عاسىر رەسەي ەزگiسiندە بولىپ، ءوزiنiڭ ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىنان ايرىلىپ قالعان قازاق ءۇشiن قازاقستاندا وسى كۇنگi 130-دان استام ۇلتتىڭ مادەنيەتiن تۇگەل كوركەيتەمiز دەۋ ويلى ادامنىڭ ءسوزi ەمەس سياقتى. وسىنىڭ ءبارi, ياعني قازاق ەلiندەگi كوپمادەنيەتتiلiك ساياساتى ونسىز دا وتكەن 70 جىلدان استام ۋاقىتتا ۇلتتىق كەسكiن-كەلبەتiنەن، بەت-بەينەسiنەن مۇلدەم ايرىلۋدىڭ از-اق الدىندا قالعان قازاقتى ونان سايىن ادام تانىماستاي ەتiپ وزگەرتۋ بولىپ شىقپاقشى. ال الەمدiك الپاۋىت ەلدەردiڭ وزدەرi دە بۇگiندە تەك ءوز ۇلتتىق بەينەسi بار مەملەكەت جاساۋ ءۇشiن جانتالاسۋدا.
ەندi فرانتسيادا تەك فرانتسۋز، انگليادا تەك اعىلشىن، گەرمانيادا نەمiس مادەنيەتiنەن باسقاسىنا "نۇكتە قويىلۋدا". اۋەل باستا الگi كوپمادەنيەتتiلiك، مۋلتيمادەنيەت دەگەن يدەيانى كوتەرگەندەردiڭ ءوزi وسى باتىس ەلدەرiنiڭ ءفالسافاشىلارى مەن مادەنيەتتانۋشىلارى (كۋلتۋرولوگتار) ەدi. بۇعان بiزدiڭ "وبششەچەلوۆەچەسكيە تسەننوستي" مەن "پلانەتارنىي ماسشتابتا" ويلايتىن وركەنيەتتiلەر ەندi نە دەيتiنiن قايدام، بiراق باتىس ەۋروپا ەلدەرi وسىنداي "مiنەز كورسەتە" باستاعانى راس. جاقىندا فرانتسيا پرەزيدەنتi نيكوليا ساركوزي فرانتسيادا مۋلتيمادەنيەت ساياساتى دەگەننiڭ كۇنi بiتكەنiن رەسمي تۇردە مالiمدەدi. گەرمانيانىڭ كانتسلەرi انگەلا مەركەل، اۋستراليا مەن يسپانيانىڭ بۇرىنعى پرەمەرلەرi دجون حوۆارد پەن حوسە-ماريا اسنار، بريتانيانىڭ پرەمەر-مينيسترi دەۆيد كەمەرون جانە وزگە دە باتىس ساياساتكەرلەرi بۇل يدەيانىڭ ناتيجەسi پايدا بەرمەيتiنiن مويىنداپ وتىر.
بiزدiڭ پايىمداۋىمىزشا، وسىنىڭ ءبارi ەۋروپالىق ەلدەردە يسلام دiنi مەن يسلامي مادەنيەتتiڭ ابىروي، بەدەلi كۇن ساناپ ارتىپ بارا جاتقانىنا قارسى جانۇشىرا قارسىلىق بولۋى ابدەن ىقتيمال. بۇل ەلدەردە مەكەمەلەرگە قىزدار مەن ايەلدەردiڭ ورامال تارتىپ كiرۋiنە تىيىم سالۋ، بiرىڭعاي مۇسىلمانداردى جامانداۋ، مەشiتتەرگە ءارتۇرلi سىلتاۋمەن قىسىم جاساۋ سياقتى جاعداياتتار ولاردىڭ وسىنداي قورقىنىشتارىنىڭ دالەلi سياقتى. سوندا ولاردىڭ دۇنيەجۇزiنە دەموكراتيا ورناتپاق يدەياسى، دەموكراتيا ۇيرەتپەك تاعلىمگەرلiگi قايدا قالعانى دەسەڭiزشi. ەندi فرانتسيا پرەزيدەنتi نيكوليا ساركوزي: "ەگەر سەن فرانتسيادا تۇرعىڭ كەلسە، سەن وسى ەلدiڭ مادەنيەتiن بويىڭا سiڭiرۋگە، وسى ەلدiڭ مادەنيەتiنە ءوزiڭ دە بۇراتولا سiڭiپ كەتۋگە، سول بiرتەكتi قوعامنىڭ اجىراماس بiر بولشەگiنە اينالۋعا، دالiرەك ايتسام، بiزدiڭ ۇلتتىق قوعامنىڭ بiر بولشەگiنە اينالۋعا قايىل بولۋىڭ كەرەك. كونسەڭ وسى. ال بۇعان كونبەيدi ەكەنسiڭ، سەن فرانتسياعا قوناق بولۋعا دا قۇقىڭ جوق", - دەپ اشۋ-ىزاسى القىمىنا كەپتەلiپ تۇرىپ مالiمدەدi. "كۇنi بۇگiنگە شەيiن بiز (فرانتسۋزدار - م.ك.) جاتجەرلiكتەردiڭ قامىن ويلاپ، جاتجەرلiكتەردiڭ مادەنيەتiنە جاعداي جاساپ كەلدiك. ال ءوزiمiزدi كوپ جاعدايدا ەلەۋسiز، نازاردان تىس قالدىرۋمەن بولدىق. ەندiگi جەردە بۇلاي بولمايدى. مىسالى بiزدiڭ مۇسىلمان وتانداستارىمىز ەلiمiزدiڭ ءاربiر تولىققاندى ازاماتى رەتiندە ءوز ۇردiستەرiن بەرiك ۇستاۋعا حاقى بار. الايدا بiز فرانتسيامىزدىڭ كوشەلەرiندە، قوعامدىق ورىندارىندا كiم كورiنگەننiڭ كورنەكi تۇردە قۇلشىلىق جاساپ جاتقانىن قالامايمىز. ارينە، ارتەكتiلiكتi قۇرمەتتەۋ كەرەك، بiراق بiز قازiر بۇلاي iستەگiمiز كەلمەيدi", - دەپ كوپۇلتتىلىق، كوپمادەنيەتتiلiك اتاۋلىدان باس تارتاتىنىن اشىق ايتتى. نيكوليا ساركوزيدiڭ وسى ەكi-ءۇش اۋىز سوزiنەن-اق بۇكiل فرانتسيانىڭ قانداي ساياسات ۇستاناتىنى اپ-انىق كورiنiپ تۇر.
بiراق بۇل ساركوزيدiڭ سارابدال ساياساتكەرلiگiنەن نەمەسە اسقان اقىلماندىعىنان ايتىلعان ءسوز ەكەن دەپ قالماڭىز. قازiر ءوز الدىنا ەلi بار، جەرi بار ۇلت اتاۋلى جاھاندانۋ دەگەن جالماۋىزدىق پايدا بولعاننان بەرi ارقايسىسى ءوز تiلiن، ءوز دiنiن، قىسقاسى ۇرپاعىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلiگiن ساقتاپ قالۋ قامىنا كiرiستi. تەك قازاقتار عانا... وعان كەيiنiرەك توقتالامىز.
ەندi مىنا قىزىققا قاراڭىز. جەر بەتiندەگi بەس قۇرلىقتىڭ بiرi - اۋستراليا. ونىڭ جەرگiلiكتi حالقى بۇدان 40-50 مىڭ جىل بۇرىن توررەس جانە تاسمانيا ارالدارىنان كەلگەن ابوريگەندەر. قازiر ولار ۇلتتىق تiلiنەن باستاپ، بۇكiل مادەنيەتiنەن جۇرداي بولعان. بۇل قاسiرەت ءاپ دەگەننەن مۇندا اعىلشىن تiلiن ەنگiزۋدەن، جاپپاي حريستيان دiنiنە كiرگiزۋدەن، ياعني ابوريگەندەردi شوقىندىرۋدان باستالدى. اۋستراليا كازiر اعىلشىنداردىڭ اتامەكەنi ەكەن دەپ ويلايسىڭ. بۇكiل قۇجاتتاما، بۇكiل اقپارات قۇرالدارى مەن مادەنيەتتiڭ سان سالاسى تەك اعىلشىن تiلiندە. سونىڭ ءبارiن ازسىنعانداي، قازiر مۇندا "اۋستراليادا جۇرگەن جاتجەرلiكتەر جەرگiلiكتi مادەنيەتكە بەيiمدەلۋi كەرەك. كiم بولسا سول ءوز مادەنيەتiن، ءوز ۇستانىمىن، ءوز كوزقاراسىن ەنگiزگiسi كەلەدi. ءار مادەنيەتتiڭ ءوز وتانى بار. اۋستراليانىڭ مەملەكەتتiك تiلi - اعىلشىن تiلi. دەمەك قانشا جەردەن تiرەك-تايانىشى مىقتى بولسا دا قىتاي، جاپون، اراب تiلدەرiنiڭ ءبارi دە بiزدە قاۋقارسىز بولۋى كەرەك" - دەگەن مالiمدەمە جاسالۋدا. وسى مالiمدەمەدەگi اعىلشىندار ايتىپ وتىرعان "جاتجەرلiكتەر" كiمدەر سوندا؟ ولار "كiم بولسا سول" دەپ كەمسiتiپ كiمدەردi ايتىپ وتىر؟ اشەيiندە اۋزىنان دەموكراتيا، تولەرانتتىق، توزiمدiلiك دەگەندi وزدەرi بايلىق iزدەپ بارعان جەرگە ءوزiنiڭ قالقانى مەن قورعانى ەتiپ الا باراتىن اعىلشىنداردىڭ ەندi باسقا بiردە-بiر حالىقتى مەنسiنبەي، "جاتجەرلiكتەر", "كiم بولسا سول" دەپ استامسۋى قالاي دەمەيسiز بە؟ ەندەشە، بiرەسە 130, بiرەسە 140 ۇلتتىڭ تiلiن تابامىز، سولاردىڭ ءبارiنiڭ تiلiن، مادەنيەتiن دامىتامىز، ءاربiر كەلiمسەك جاتجەرلiكتiڭ جاعدايىن جاسايمىز دەپ كوڭiلشەك كەلiنشەكتەي قىلمىڭداعان قازاق شونجارلارىنiكi نە دەسەڭiزشi?! ولار تiپتi, وسى كۇنi جاتجەرلiكتەر دەگەن ءسوزدi ايتۋعا دا جۇرەگi داۋالامايدى عوي. ونىڭ ورنىنا بۇكiل قازاققا "سەندەر بارiنە توزۋلەرiڭ كەرەك!", "بارiنە تولەرانتتى بولۋلارىڭ كەرەك", "وزگەنiڭ تiلiن بiل، وزگەلەردiڭ مادەنيەتiن قابىلدا" دەگەن ساياسات كۇندiز-ءتۇنi جۇرگiزiلiپ وتىر. وبالى نە، "فرانتسۋز تiلiن، فرانتسۋز مادەنيەتiن بiلمەسەڭ فرانتسياعا قوناق بولۋعا دا حاقىڭ جوق" دەگەن ساركوزيدi دە، اۋستراليادا كiم كورiنگەن ءوز مادەنيەتiن، ءوز كوزقاراسىن ەنگiزە المايدى، ءار مادەنيەتتiڭ ءوز وتانى بار دەگەن اۋستراليالىق ساياساتكەردi دە كiنالاۋعا بولمايدى. بۇگiندە قازاقستان "بالاپان-باسىنا، تۇرىمتاي-تۇسىنا" شۋىلداپ، اركiم ءوز ۇلتىنىڭ جاقسى-جامانى ارالاس ۇردiستەرiن اسپانعا كوتەرiپ شۋىلداعان بەيبەرەكەت داڭعازاعا اينالدى. سوندىقتان انانىڭ دا، مىنانىڭ دا كوڭiلiن تابام دەپ كورپەڭدi اشىپ تاستاۋ كورەگەندiك ساياسات ەمەس. ساركوزي مەن حوۆارد ايتسا ايتقانداي، بiزدiڭ "قازاق مادەنيەتi دەپ اتالاتىن بiرتەكتi مادەنيەتتiڭ بiر بولشەگiنە اينالۋىڭ كەرەك، وعان كەلiسپەسەڭ قازاقستانعا قوناق بولۋعا دا حاقىڭ جوق" نەمەسە "اينالايىن، ءار مادەنيەتتiڭ ءوز وتانى بار" دەپ كەز-كەلگەن جاتجەرلiككە ساليقالى ەسكەرتۋ جاسايتىن كۇن بولار ما ەكەن؟ الدە بiز تىم كەشiگiپ، بارىمىزدان ايرىلىپ، ونداي باتىل ءسوز ايتۋعا دارمەنi قالماعان كۇيگە جەتتiك پە؟ مiنە، ءوزiن كوزi اشىق اداممىن، قازاقستان ەڭ اۋەلi تەك قازاقتىڭ ەلi دەپ ەسەپتەيتiن ءاربiر ازاماتتىڭ بۇگiندە كوكەيiن تەسiپ تۇرعان ساۋال وسى. قاراپ وتىرساڭ، قازiرگi قازاقستاندا ەڭ اۋەلi ورىستان باستاپ، بۇكiل باتىس ەۋروپا مەن امەريكا مادەنيەتi ورگە شاۋىپ تۇر. تەلەارنالاردىڭ باسىم بولiگi سولاردىڭ مادەنيەتiن ۋاعىزدايتىن قۇرالعا اينالعان. اۋداندىق، وبلىستىق اۋقىمداعى مادەني iس-شارالاردان باستاپ، استانانىڭ جىلدا وتكiزiلەتiن "تۋعان كۇنiنە" شەيiن ولارسىز اۋزىن اشپايدى. قازiر ونداي iس-شارالاردا، ۇلكەن-ۇلكەن مەرەكەلەردە قازاقتار ورىسشا، اعىلشىنشا، يسپانشا، قىتايشا، كورەيشە ءان ايتۋدى "مودا" قىپ الدى. سونىسىنا ماقتانىپ، تiلiن قىرىق بۇراپ اعىلشىنشا، يتاليانشا "ما-ما-ما-ماريالاپ" تۇرعان قىسىق كوز، ءتامپiش تاناۋ، جالپاقبەت قازاق جاستارىن كورگەندە بايعۇستاردى نە ايارىڭدى، نە كۇلەرiڭدi بiلمەي ىڭعايسىز كۇيگە تۇسەسiڭ. بiزدiڭ بiر قاتەلiگiمiز، "قازاق ەلiكتەگiش" حالىق دەپ بالەنiڭ ءبارiن حالىققا جابامىز. بۇل -ۇلكەن قاتەلiك. ويتكەنi بiزدiڭ رۋحسىز "گلوباليستەر" وزگەنiڭ قاڭسىعىن تاڭسىق قىلۋ ساياساتىن بiلدiرمەي، جىمىسقىلانا جۇرگiزiپ، ونى تەلەارنالار ارقىلى جۇزەگە اسىرىپ وتىر. ءجاي حالىق قاشاندا اڭقاۋ. سوندىقتان الگi بۇلاڭقۇيرىق ساياساتتىڭ جەتەگiندە كەتiپ بارا جاتقانىن حالىق ءوزi دە بايقاماي قالادى. ال دومبىرامەن قوسىلىپ ءداستۇرلi حالىق اندەرiن ايتاتىن بiر-ەكi ءانشiنi, ۇيمە تاباق قازى-قارتا مەن سارى باۋىرساقتى الدىنا الىپ، نەمەرەلەرiنiڭ قاسىندا ءشاي iشiپ وتىرعان شال-كەمپiردi تەلەديدار ارقىلى ارا-تۇرا كورسەتiپ قويۋ قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتiن ناسيحاتتاۋ ەمەس. ەكi-ءۇش ورىس قىز-جiگiتiنە تەلەديداردان حابار جۇرگiزiپ قويۋ دا ۇلتتىق مادەنيەتتiڭ ناسيحاتى بولا المايدى. ول ءجاي الدارقاتۋ عانا.
ءيا، قازiر بۇكiل باتىس ەلدەرiنiڭ كوبi ءوز مادەنيەتiن وزگە ۇلتتاردىڭ، ولاردىڭ تiلiمەن ايتقاندا "كiر-قوقىسىنان" ارشىپ الۋعا كiرiستiك دەپ وتىر. دەمەك مادەنيەت بiرiن-بiرi بايىتادى دەگەن قاعيدادان بۇل ەلدەر باس تارتىپ وتىر. شىنىندا دا مادەنيەتتەر بiرiن-بiرi بايىتۋدان گورi بiرiن-بiرi بىلعايتىنىن ايتار كۇن جەتتi. اسiرەسە، قاي ۇلت كوپ، قاي ۇلتتىڭ مەملەكەتi كۇشتi بولسا، سول ۇلتتىڭ مادەنيەتi ءوزi دە از، مەملەكەتi دە اندا قاۋقارسىزداۋ حالىقتىڭ تiلiن، مادەنيەتiن جۇتىپ قوياتىنى قازاق مادەنيەتiنە دە قاتىستى ەكەنiن تالاي ايتتىق.
امال نە...
بiز ەندi بۇل ساقتىقتى سول باتىس ەلدەرiنiڭ ۇلگiسiنەن ۇيرەنەتiن كۇن تۋىپ وتىر. مادەنيەتiمiزدi وزگە مادەنيەتتەردiڭ بىلعاۋىنان نە جۇتىپ قويۋىنان بۇلايشا ساقتاۋدى پارلامەنت پەن مادەنيەت مينيسترلiگi باستاپ قولعا الۋى كەرەك. وسىدان بiراز بۇرىن بريتانيا پرەمەر-مينيسترi دەۆيد كەمەرون دا ءوز ەلiندە وزگەلەردiڭ، ياعني ولار اشىقتان-اشىق جاتجەرلiكتەر دەپ اتايتىنداردىڭ تiلiن، ءداستۇرiن، ونەرiن سايرانداتىپ، تايراڭداتىپ قويمايمىز دەگەندi قاداپ تۇرىپ ايتقان-دى. "جاتجەرلiكتەر مۇندا (انگليادا--م.ك) اعىلشىن مادەنيەتiن ەرەكشە قۇرمەتتەۋi كەرەك ەكەنiن" دە ەسكەرتكەن بولاتىن. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيiك، اعىلشىندار ءۇي اراسىندا ءۇي جوق ەڭ جاقىن كورشiسiنiڭ ءوزi اعىلشىن تiلiن بiلمەسە، ونى ادام دەپ ەسەپتەمەيتiنi اممەگە ايان.
ءيا، باس-اياعى توعىز ميلليوننىڭ و جاق بۇ جاعىندا عانا قازاعى بار قازاق جەرiندە بۇكiل كەلگەن-كەتكەننiڭ تiلiن دە، دiنiن دە، دiلiن دە، ۇردiستەرiن دە قازاققا تاڭسىق قىلىپ وتىرعان بiز عانامىز. ءوز ەلiندە وزگەلەردiڭ مادەنيەت اتاۋلىسىن الاپەس اۋرۋداي الاستاپ وتىرعان ەۋروپا مەملەكەتتەرi ەندi باسقانىڭ بىلاپىتىن بالداي كورەتiن قازاق ۇلتىنىڭ باسىن اينالدىرۋعا جانىن سالۋدا. ونى قازاق گازەتتەرi مەن تەلەارنالارى اكەسi بازاردان قانجىعاسىن مايلاپ قايتقانداي شۋىلداتىپ، جارىسا جارنامالايدى. جاقىندا ەرسiن بولات دەگەن جiگiتتiڭ الماتىدا، استانادا، قاراعاندى مەن قوستانايدا جانە شىمكەنتتە فرانكوفونيا اپتالىعى وتكiزiلەتiن بولدى دەپ تە قالىڭ قازاقتى قۋانىشقا بولەمەك بولعانىن وقىدىق. بۇل اپتالىقتى شۆەيتساريا، بەلگيا، كانادا، گرەكيا بiرلەسiپ وتكiزەدi ەكەن. ول 1990 جىلى ۇيىمداستىرىلعان. بۇل فرانكوفونيا اپتالىعىنىڭ باعدارلاماسىندا قازاق ۇلتىنىڭ مادەنيەتi تۇرماق بۇكiل دۇنيەتانىمىنا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن حيپ-حوپ، راگگا، سكا، دجاز، داب جانە ەلەكترو ۇلگiلەرiن بiر ارناعا توعىستىرعان "La fanfare en petard" توبى جەتەكشiلiك ەتەدi. جانە مۇندا مادەني-تانىمدىق، كوپشiلiك-ساۋىقتىرۋ شارالارى وتكiزiلەتiن كورiنەدi. "الاش ايناسىنداعى" ەرسiن بولات مىرزا وسىنىڭ ءبارiن قازەكەمە جەردەن جەتi قويان تاپقانداي قۋانا حابارلاي وتىرىپ، بۇل iس-شارا كەزiندە "8-12 جاس اراسىنداعى بالالار ءۇشiن فرانتسۋز تiلiن كوڭiلدi ۇيرەتۋ (؟) ساباقتارىنىڭ وتكiزiلۋi مەن وسى تiلدە مۋلتفيلمدەردiڭ كورسەتiلۋiن ەرەكشەلiك" دەپ اتاپ كورسەتەدi. ("الاش ايناسى". 11.03.2011). ادام بالاسى اۋەلi ءوزiنiڭ انا تiلiن جەتە مەڭگەرiپ، سوسىن كۇن كورە الماستاي بولىپ، اسا قاجەت ماجبۇرلiككە تاپ بولام-اۋ دەسە عانا باسقا تiلدەردi ۇيرەنە باستاۋى قاجەت. ال "فرانتسۋز تiلiن كوڭiلدi ۇيرەتۋ ساباقتارىنىڭ وتكiزiلۋi", "الەم بويىنشا فرانتسۋزشا سويلەيتiن 200 ميلليون ادامدى بiرiكتiرەدi" دەپ قازاق تiلiن ورىسشانىڭ تۇپ-تۋرا كوشiرمەسiنە اينالدىرىپ وتىرعان ەرسiن مىرزانىڭ قازاقتارعا فرانتسۋز تiلi ۇيرەتiلە باستاعانىنا سونشا شاتتانا قۋانعانى نەسi ەكەن؟ ەڭ بولماسا فرانتسيا، شۆەيتساريا، بەلگيا، كانادا، گرەكيا بiرلەسiپ، قازاقتاردى ەرسiن ەرiم ايتقانداي "كوپشiلiك-ساۋىقتىرۋ شارالارىنا" كiرiسكەنiن ءتۇسiندiرiپ وتسە-شi. ولار قازاقتى قايتىپ "كوپشiلiك-ساۋىقتىرادى؟" وسى كۇنi اۋەلi انا تiلiن بiلiپ الماي، قازەكەمشiلەپ بۇكiل جۇرتتىڭ تiلiن بiلەيiك دەپ ارامتەر بولىپ جەلپiلدەپ جۇرگەن بiردە-بiر ۇلت جوق. ءسiرا، سوعان ءباسپاسوز، تەلەديدار ارقىلى وسىنداي جەلوكپە، وسىنداي ۇرانشىل، جارناماشىل حابار-وشارلار تiكەلەي كiنالi مە دەپ قالاسىڭ. ەگەر قازەكەم جارەۋكەلەنiپ "براتان" دەپ اتايتىن ورىستار ماسكەۋدەن، سانكت-پەتەربۋرگتەن، ريازان، پسكوۆ، پەرم سياقتى iرi-iرi قالالارىنان رەسەيدە تۇراتىن باسقا ۇلتتاردىڭ دا مادەنيەتiن، تiلiن ناسيحاتتاۋعا كiرiسسە، رەسەيدەن بiزدەگiدەي 130 ەمەس 200-دەن استام ۇلتتىڭ وكiلi تابىلار ەدi. اتتەڭ، ولار ويتپەك تۇگiل قازاقستانمەن شەكارالاس جانە قازاقتىڭ شىن مانiندەگi اتامەكەنi ورىنبور، حاجى-تارحان (استراحان), سارىتاۋ (ساراتوۆ) وبلىستارىنان ەڭ بولماسا بiر دە بiر باستاۋىش قازاق سىنىپتارىن اشپاي، ال ماعان نە iستەيسiڭ دەپ وتىرعان جوق پا؟ ونىڭ ورنىنا قازاقستانداعى 2700 باسىلىمنىڭ، ياعني گازەت-جۋرنالدىڭ 2303-i ورىس تiلiندە. وعان رەسەيدiڭ 5,2 مىڭعا گازەت-جۋرنالدارى قوسىلىپ قازاقستاندا قارشا بوراتىلىپ، تاراتىلۋدا.
بiر اتالارىمىز جاڭا تۋعان سابيiنە "بالام! اتىڭدى ەسەت (كوتiبارۇلى-م.ك.) قويدىم، جامان بولساڭ ءوز وبالىڭ وزiڭە" دەپتi. سول ايتقانداي، اشەيiندە باتىستان ۇلگi العىش، سولار نە iستەسە اينىتپاي قايتالايتىن، سولاردىڭ تiلiنە، سولاردىڭ نەبiر جابايى كينوسى مەن بيiنە قۇمار قازاق اتقامiنەرلەرi ولاردىڭ باسقا مادەنيەتكە جول جابىق دەگەن بۇگiنگi ۇرانىنا نەگە ەلiكتەمەيدi? ءسiرا، بۇگiنگi قازەكەمنiڭ اتقامiنەرلەرiندە ونداي ۇلكەن ارەكەتكە بارارلىقتاي ەرلiك، ۇلتتىق نامىس، ءوز ۇلتىنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشiلiك سياقتى كيەلi قاسيەتتەر جاعى تاپشىلاۋ، الدە مۇلدە جوق ەمەس پە ەكەن؟

15 قىركۇيەك
مىرزان كەنجەباي

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=36&id=6622