Jaqynda «Núr Otan» partiyasynyng shaqyruymen Astanagha baryp qayttym. Astanada qazaq tilin damytu men nasihattaugha qosqan ýlesimiz ýshin bizding «Altynorda» saytyna qúrmet gramotasy tabys etildi. Sóitip, bizding sayt jenimpaz atandy, búl jenisimiz mening oiymsha, óte әdiletti jәne oryndy. Az ghana adammen istep jatqan enbegimiz dúrys baghalandy dep sanaymyn.

Endi sizderge, marapattau qoshemetterinen keyingi uaqytymdy astanalyq biylik dәlizderinde qalay ótkizgenimdi aitpaqpyn. Aqordanyng sheneunikteri meni qalay qarsy aldy, qanday syimen shygharyp saldy? Ángimem osy jәne ózgede jayttar turasynda bolmaq...

Sannyn  sapagha qalay ainalghany  jayly

Sonymen, býgingi tandaghy memlekettik tilding jaghday qanday? Jurnalist bolghandyqtan aimaqtargha jii baryp túramyn. Qazaqstannyng batysy men shyghysynda, ontýstiginde qazaq tilining jaghday birte-birte týzelip keledi. Almatydan jiyrma shaqyrym shyqsang boldy,  qazaq tilining jay-kýiining jaqsarghanyn kóresin. Astanadaghy preziydent әkimshiligi men ministrlikterding sheneunikteri eki tilde sayrap túr. Deputattardyng jaghdayy biraz nasharlau, esesine olargha qyzmet jasaushylar qazaq tilin kýndelikti ómirde jaqsy paydalanady.

Jaqynda «Núr Otan» partiyasynyng shaqyruymen Astanagha baryp qayttym. Astanada qazaq tilin damytu men nasihattaugha qosqan ýlesimiz ýshin bizding «Altynorda» saytyna qúrmet gramotasy tabys etildi. Sóitip, bizding sayt jenimpaz atandy, búl jenisimiz mening oiymsha, óte әdiletti jәne oryndy. Az ghana adammen istep jatqan enbegimiz dúrys baghalandy dep sanaymyn.

Endi sizderge, marapattau qoshemetterinen keyingi uaqytymdy astanalyq biylik dәlizderinde qalay ótkizgenimdi aitpaqpyn. Aqordanyng sheneunikteri meni qalay qarsy aldy, qanday syimen shygharyp saldy? Ángimem osy jәne ózgede jayttar turasynda bolmaq...

Sannyn  sapagha qalay ainalghany  jayly

Sonymen, býgingi tandaghy memlekettik tilding jaghday qanday? Jurnalist bolghandyqtan aimaqtargha jii baryp túramyn. Qazaqstannyng batysy men shyghysynda, ontýstiginde qazaq tilining jaghday birte-birte týzelip keledi. Almatydan jiyrma shaqyrym shyqsang boldy,  qazaq tilining jay-kýiining jaqsarghanyn kóresin. Astanadaghy preziydent әkimshiligi men ministrlikterding sheneunikteri eki tilde sayrap túr. Deputattardyng jaghdayy biraz nasharlau, esesine olargha qyzmet jasaushylar qazaq tilin kýndelikti ómirde jaqsy paydalanady.

Astanada memlekettik tilde sóileytin gimnaziyalar men bala baqshalar sany ósip keledi. Bir sózben aitqanda, endi az uaqyttan keyin qazaq tili de-yre jaghdayynan de-fakto mәrtebesine jetedi. Sondyqtan da osy qalyptasqan jana jaghdaydy bekitetin, yaghni, ornyna qoyatyn zang jobasy qajet. Týpting týbinde onyng da oryndalatynyna kýmәn joq. Eger Leninning sózimen aitatyn bolsaq: «joghary jaq eldi eskishe basqara almaydy, tómendegiler eskishe ómir sýrgisi kelmeydi». Elde osy jaghdaydy bayqap otyrmyz. Halyq ózgeristi talap etedi.

Tas-talqan

Mine, osy jerde tang qalatyn jәittar,  tipti ynghaysyz, úyattau nәrseler shygha bastaydy. Belgisiz bireu internet kenistigine til turaly zang jobasynyng júmysshy mәtinin salyp jiberedi. Dayyndalyp jatqan jobalardyng ishindegi eng nasharyn salyp jibergen! Dereu sol zamatta «Russkie v Kazahstane» degen saytta reseylik jurnalist Maksim Akimov degenning «Orystar oyanyndar!» degen maqalasy shygha kelgen. Sol-aq eken, syrttan bastalghan aqparattyq soghys bastaldy da ketti. Mine, osy soghysta, maqtap: «orystildi  BAQ-nan ýlgi alyndar» dep jýrgen orystildi baspasóz, bizding memlekettik mýddemizdi qorghaydy dep senip jýrgen aqparat qúraldarymyz búl soghysta tas-talqan bolyp jenilis tapty. Olar kerisinshe, zenbirekterin ózimizge qarsy baghyttap oqty jaudyrtsyn kelip...

Tek bir ghana orystildi aqparat basylymy  -  «Altynorda» búl soghystan jenilissiz shyqty. Biraq, jalpy soghys qorytyndysynda biz de útyldyq.

Búl jerde orystildi aqparat qúraldarymyzdyn  ózderinshe óte ailakerlik taktika jasaghanyn kórmeysing be: olar barlyq oghy men uly zәrin Múhtar Shahanov bastaghan topqa baghyttay otyryp, memlekettik tildi atqylaugha oghyn ayamaghany barshagha kórinip túrdy.

Kimdi aqymaq sanap otyr?

Endi osy aqparattyq soghystaghy shetel jaghyna shyghyp ketken bizding orystildi BAQ pen «slavyan jәne kazak» úiymdarynyng dәlelderi men dәiekterine keleyik.

Birinshi teziys -  orystar tua bitti jaybasar bolghandyqtan kez kelgen tildi mengeruge beyim emes, qazaq tiline de qatynasy sonday. Eger búl tezisti qabyldaytyn bolsaq, onda Qazaqstanda túratyn orystardy jartykesh dep kemsitken bolyp shyghamyz ghoy? Sonda XIX-nshy jәne HH-nshy ghasyrdyng basynda ómir sýrgen orys ziyalylary turaly «olar mindetti týrde bes til bilui tiyis» degen sózding beker bolghany ma?!  Gharyshqa birinshi bolyp adam jibergen halyqty, qazaq tilin ýirene almaydy degenge kim senedi? Múnday sózdi aitqandardy Qazaqstandaghy orystardyng ar-namysyn qorlaghany ýshin sotqa berse dúrys bolar edi.

Ekinshi tezis - Qazaqtar osy baghytpen memlekettik tildi endirudi ýdete berse, elden barlyq orystildiler kóship ketedi. Múnday pikirdi sandyraq, dalbasa demeske laj joq.

Dәl osy tústa zandy súraq tuady  - latyshtar óz elinde týgelimen latysh tilinde sóileydi, nege Latviyadan orystildiler kóshpey otyr? Armeniyadan, Estoniyadan she? Nege orystar mindetti týrde Qazaqstannan kóship ketui tiyis? Qazaqtardyng óz tilinde sóilegeni ýshin ketip qaluy kerek pe? Búl - naghyz topasizm emes pe.

Búl mәselege basqa jaghynan qarasaq, búl naghyz sayasy shantaj ekeni kórinip túr. Eldegi orystildi  BAQ-y men «slavyandyq», «kazak» birlestikteri óz ýkimetine qarsy qatang ulitimatum qoyyp, memlekettik til mәselesinde sheginudi talap etip otyr.

Zәresi úshqan Ertisbaev myrza osydan song «qazaqtar ýshin qazaq tilining mәselesi jýz birinshi mәsele» dep aidy aspangha bir-aq shyghardy.

Barlyq jauapkershilikpen mәlimdeymin: qazaq tili qazaq ýshin әrqashan birinshi orynda bolghan, bola beredi. Bireuler ony qalamaydy eken dep, qazaqtar ana tilin eshuaqytta qúrbandyqqa shalmaydy, Bizding ana tilimiz eshqashan sayasy saudanyn  mýlki emes. Bolmaydy da.

Aqparattyq soghystyng qúpiyalary

Qazirgi kezde belgili bolghanday  reseylik aqparat kózderining derekteri boyynsha, «Russkie ochniytesi» atty maqalany jazghan Maksim Akimov degen jurnalisti Reseyde eshkim tanymaytyn, estimegen bolyp shyqty. Sirә, búl personaj oidan shygharylsa kerek. Jaghdaydyng osylay órbuinde  reseylik arnauly qyzmetting qoltanbasy jatqanday. Sonymen birge, Akimovtyng maqalasyn talqylau kezindegi jan-jaqtan «atqylau» júmystarynyng óte úiymdasqan týrde ótui de kýdigimizdi kýsheytedi.

Osy mәselege baylanysty astanalyq biyik múnaraly dәlizderderde: «memlekettik tilge baylanysty arandatudy úiymdastyrudyng artynda Reseyding Qazaqstandaghy Bocharnikov myrza bastaghan elshiligi túr»  degen sóz bar.

Aynalyp kelgende, memlekettik tilding qadirin týsiru nauqany joq jerden payda bolghan joq. Sondyqtan da onyng әseri Reseymen dostyq qarym-qatynasymyzgha  kelip tireledi.

Áytse de mәselening eng jaman, eng qolaysyz  jaghy búl emes. Mәsele - ózderin «orys», «slavyan», «kazak» úiymdary, birlestikteri dep ataytyn úiymdar men bizding orystildi BAQ-da bolyp otyr.

Búl mәsele óz bastauyn toqsanynshy jyldardan alady әri osy kezge deyin jalghasuda. Qazaqstan Tәuelsizdigin alghan alghashqy jyldary ýkimet «bizding jas memleketimizding sayasatyn qoldasyn, qarsy shyqpasyn» degen maqsatpen orystildi basylymdar men úiymdardyng basshylaryna aqsha tóley bastady. Anau-mynau emes, mol aqsha. Ýkimet onymen toqtaghan joq, sol úiymdardyng jetekshileri Qazaqstan halyqtarynyng Assambleyasyna kirgizildi, jyly da júmsaq oryn berildi. Mysaly, Zaharov myrza. Qazir ol Qazaqstan halyqtary Assambleyasynyng jetekshisining orynbasary.

Bir sózben aitqanda, Aqordanyn  «qoyshylary» óz jayylymyn «qasqyrlardan» qorghau maqsatynda óte tamasha aila tapty. Óz «bóribasarlary» men «syrttandaryn» ósirip dayyndaudyng ornyna «qasqyrlardy» aqshamen, shen, lauazymmen satyp aludy jolgha qoydy. Shynyn aitu kerek, alghashqy kezde búl әdis ong nәtiyje berdi. Tek «qasqyrlar» kýsh alyp óskenshe ghana. Biraq, búlay sheksiz bola berui mýmkin emes qoy.

Sonymen birge, orasan ýlken mólsherde qarjy arnasy Resey jaqtan janaghy bizdegi orystildi basylymdargha, әrtýrli  «slavyan», «kazak» siyaqty odaqtar men úiymdargha, birlestikterge aghyla bastady. Al, olardyng maqsaty bizding jaqtyng ústanymymen tipten qarama-qayshy. Sóitip, «qasqyrlar» eki jaqtan birdey auyzdary maylanyp, olardyng abyroyy men  ataqtary ósti.

Mine, osy jaghdaydyng bir sәtte arty ashyldy. Osy kezge deyin Qazaqstannyng ýkimetinen әrtýrli qomaqty qarjylyq lottar, memlekettik tapsyrystar alyp kelgen janaghy bizding orystildi basylymdar men úiymdargha ol aqshalar azdyq etken bolsa kerek, olar ashulanyp bәrin ashyp tastady. Sirә, Resey jaqtan molyraq qarajat kele bastasa kerek. Sonymen birge, qarjynyng artynda belgili bir mindettemeler de boluy tiyis qoy.

Eger osy qisyndy basshylyqqa alatyn bolsaq,  kórshi elding «Aqordasy» basqa bir qúpiya jobany jýzege asyryp «Manyrama» dep atalatyn dalanyng «qoylaryn» uysyna almaq bolsa kerek. Sebebi búl dalada eshqanday «bóribasar»  «syrttandar» qalmaghan.

Basqa orystar

Biraq, Qazaqstanda basqa da orystar bar emes pe. Olargha qazaqtar da, Resey jaghy da aqsha tólep jatqan joq. Olar óz elining Konstitusiyasyn syilaydy, zandy búljytpay oryndaydy, qazaqtarmen tuysqandyq qarym-qatynasy tyghyz, jәne olar elimizde sany jaghynan basym.

Mine, osy jerde zandy súraq tuyndaydy  -  nege biz óz azamattarymyzdy, óz orystarymyzdy (olardyng arasynda ataqty, elge enbegi singen azamattar az emes), Qazaqstan halyqtarynyng Assambleyasyna kirgizbeymiz? Assambleyagha «orys», «slavyan» úiymdarynyng tizimi boyynsha emes, zang jolymen bekitip, Preziydentke qúqyq berip janaghy ataqty azamattardy kirgizbeymiz. Búl joldyng paydasy Mәskeuding yqpalyndaghy  «tentek» agentterge qaraghanda kóp bolar edi.

Jasyratyn nesi bar, býgingi tanda bizding ýkimetting jalpaqshesheyligining nәtiyjesinde qaptap ketken «slavyan», «kazak» úiymdary ashyqtan ashyq eldi azamat soghysyna tartyp otyr. Endi aqparattyq soghys emes, naghyz shyn soghysqa. Qúdaygha shýkir, elimizdegi estiyar orys azamattary múnday arandatugha berilgen joq. Búl bizding ýlken jetistigimiz. Jogharyda aitqan «orys», «kazak» siyaqty úiymdar men odaqtaryn qarapayym, qazaqtarmen syilastyqqa ómir sýrip jatqan orystar mýldem qoldamaydy. Búghan KSRO jurnalister odaghynyng laureaty, búrynghy «Birlesu» gazetining redaktory Nina Grigorievna Saviskaya «slavyandar men kazaktardyn» ótirik revanshistik iydeyalaryn qoldamaytynyn mysalgha keltiruge bolady. Sebebi, qazaqstandyq orystardyng kópshiligi qazaqtarmen osy elde birge túryp, balalary men nemerelerin tatu-tәtti ósirudi qalaydy.

Jalghan «kazaktar» men «slavyandar» jayly

Kazaktardyng tap retinde otyzynshy jyldary Stalin zamanynda joyylghanyn aitqan jón bolar. Sondyqtan da qazirgi «kazaktar» ýstine jyltyraq kiyteli kiygen figlyarlar dese bolady. Olardyng artynda  úiymdaryn qoldaytyn sansyz qoldaushylar bar dep te aita almaymyn. Mýsheleri bar bolghan kýnning ózinde olargha aqsha tólep túru kerek qoy. Jetekshilerining patologiyalyq sarandyghy men әdepsizdigine qarap, ondaygha senu mýmkin emes.

Olardyng jalghan «slavyan», jalghan «kazak» ekendigi jóninde «Liyter» gazetining redaktory Lev Tarakov bylay deydi: «1996 jyly men Mәskeuge «Sootechestvenniyk» dep atalatyn úiymnyng kongresine shaqyryldym. Búl is-sharany  ataqty kinorejisser Nikita Mihalkov ótkizip, basqardy. Maghan qúrmetti qonaq retinde prezidiumnan oryn berdi. Prezidiumda otyryp bir tang qalghanym, zalda otyrghandardyng týrleri men poshymdary banditterden aumaydy. Naghyz kriminaldy toptardyng sezi siyaqty, olardan intelliygenttikting iysi de shyqpaydy.

Sonymen alghashqy sóileushige sóz berdi. Sóileushiler Ózbekstanda, Týrikmenstanda, Tәjikstanda jýrip jatqan genosidter jayly aita bastady. Jaraydy, múnday sózderding jartysyna sengen bolayyn, sóileushiler orystargha qarsy Ukrainada jasalyp jatqan genosid jayly aita bastaghanda kýlkim keldi. Orys pen ukrainder bir halyq emes pe. Sosyn maghan sóz berdi. Men Qazaqstandaghy shyn jaghdaydy, azamattardyng bәrining birdey konstitusiyalyq qúqyqtary bar ekenin aita bastap edim... Zal ysqyryp, aiqaylap shulay bastady. Mihalkovqa qarap shudy toqtata ma dep búryldym. Ol meni keketip: «óz ýiinizde otyrghanday sezininiz» dedi. Men de ony keketip «men orys mәdeniyetining naghyz tórinde otyrghanday sezinip otyrmyn» dedim. Sonda ghana Mihalkovtyng qyp-qyzyl bolyp úyalghanyn kórdim».

Osydan-aq bayqaghan bolarsyzdar, «slavyan», «kazak» myrzalardyng intellekt pen kәdimgi sypayylyqtan әbden júrday ekenin kórsetedi. Sirә, bizding ýkimet qorqatyn adamdaryn bilmey jýrgen sekildi? Qatelesip basqalardy qarjylandyryp jýrgen siyaqty?

Endi meni eshkim toqtata almaydy

Sóz sonynda ózim isteytin «Altyn orda» sayty, onyng bolashaq jospary jayly birer sóz aitsam.

Bizding sayttyng  basty taqyryby  -  memlekettik tildi odan әri damytu jәne nyghaytu bolyp tabylady. Sonymen birge, qazaq basylymdaryndaghy materialdardy orysshagha audaru, sóitip, eki til arqyly azamattarymyzdy yntymaqtastyru. Orystildi azamattarymyzgha qazaq últynyng aldynda túrghan problemalardy jetkizu, tәuelsiz Qazaqstannyng memlekettiligin nyghaytu.

Taghy bir joba  «Halqymyzdyng dostary» dep atalady. Kenes zamanynda Qazaqstangha talay «halyq jaulary» atanghan múghalimder, dәrigerler, professorlar, akademikter, muzykanttar jer audarylghan bolatyn. Mine, osy «halyq jaulary» qazaq halqynyng naghyz dostary boldy. Olar elimizding ghylymyn, aghartu salasyn, medisinasyn, opera ónerin damytty, kóterdi. Olar da biz siyaqty toyyp tamaq ishpedi, azap kórdi, osy topyraqta óldi. Biz olardy úmytpauymyz kerek.

Saytymyzdyng betterinen qazaq muzykasynyng janashyry, nasihattaushysy Petr Vasilievich Aravin jayly aittyq. Kelesi kezekte «Qyz Jibek» operasynyng avtory, kompozitor Evgeniy Brusilovskiy túr. «Abay jolyn» birinshi bolyp audarghan Anna Nikoliskaya siyaqty ardaqty azamattar az emes.

Saytymyzda «El kezekshisi» degen aidarmen túraqty bir taqyryp ashyp, ony jýrgizudi N.G.Saviskayagha úsynbaq oiymyz bar. Búl aidarda «slavyandar men kazaktardyn» emes, eldegi orystildi azamattardyn, problemalary kóterilse degen niyetimiz bar.

Basqa da josparlarymyz az emes. «Altyn Ordagha» jurnalister, analitikter, tehnikalyq qyzmetkerler kerek. Múnyng bәri qarjyny talap etedi. Osy maqsattar ýshin qanday júmys bolsyn, qara júmys bolsa da, isteuge dayynmyn.

Osy uaqytqa deyin ýndemey keldim. Astana kabiynetterin úzaq araladym, betting aryn belbeuge týiip, jalynyp, qol jayyp kómek súradym. «Biz memlekettik tildi damytugha, nyghaytugha, últtardy bir-birimen dostastyrugha júmys istep jýrmiz ghoy» dedim. «Bir  jyldan song kel, joq  20 jyldan son, dúrysy ýsh jýz jyldan song kel, sol kezde mәseleng sheshiledi» degen jauaptar aldym.

Osy kezge deyin úzaq uaqyt ýndemey kelgenimdi qaytalap aitamyn. Endi barlyq búryshtan, qiylystan: Adamdar, kórinder, bizding sheneunikterding  ne istep jatqanyn! Olar satqyndar men jýziqaralardy qarjylandyryp otyr. Dauysymdy estinder, júrtqa jetkizinder, elimizding barlyq auylyna, týkpirine jetkizinder. Elimizde ne bolyp jatqanyn azamattarymyz bilsin. Eger erteng slavyandar men kazaktar elimizding memlekettigin joq etse, tilimizden aiyrsa, qazaq halqynyng qarghysy men ashu-yzasy solardyng basyna jay bolyp týssin!

Elimizdegi qazaq tilindegi maqalalardy orys tiline audarumen ainalysatyn, qazaqy oi-pikirlerding taralu kenistigin keneytip, últtardyng arasyn, dostyghyn baylanystyratyn, preziydentting baghytyn qoldap otyrghan birden bir basylymdy sheneunikter nege qoldamay otyr? Biylik kerisinshe, qas qylghanday qazaq halqynyn, býkil qazaqstandyqtardyng mýddesine qarsy júmys jasap jatqan basylymdar men qoghamdyq úiymdardy qarjylandyryp otyr. Bizding sheneunikter qazaqtardy basqa últtarmen úrystyryp, ot tastap, elde dau-janjaldyng bolghanyn qalaytyn, eldi azamat soghysyna jetektep jýrgenderge qarjy berip otyr. Múnday sheneunikterdi búdan song kim dep ataugha bolady?

Audarghan  S.Jýsip

«Abay-aqparat»