2010 jyly Qazaqstanda 483 kiyik, 84 elik, 30 búghy zansyz aulanghan

Arheologiyalyq qazba júmystary kezinde tabylghan aqbókenderding qanqalaryna qaraghanda, búlar erterekte Úlybritaniya aralynan bastap Alyaskagha deyingi kenistikte ómir sýrgen. Qazaqstan aumaghynda Pavlodar oblysyndaghy Yamyshevo men Podpusk auyldarynda, Semey qalasynyng týbinen, Núra ózenining boyynan, Jambyl oblysyndaghy Qaraýngir men Ýshbas ýngirlerinen ejelgi jәne orta antropogennen qalghan kiyikterding sýiekteri tabylghan. Tamghaly jartasyndaghy kiyikting suretteri bizding eramyzgha deyingi VII-V ghasyrlarda qashalyp salynghan eken. HIV-XVI ghasyrlardan beri auyzdan-auyzgha tarap kele jatqan halyq epostarynda da qazaq jerindegi sansyz kóp aqbókender turaly kóp aitylady.

Aqbókender azayyp bara jatyr

2010 jyly Qazaqstanda 483 kiyik, 84 elik, 30 búghy zansyz aulanghan

Arheologiyalyq qazba júmystary kezinde tabylghan aqbókenderding qanqalaryna qaraghanda, búlar erterekte Úlybritaniya aralynan bastap Alyaskagha deyingi kenistikte ómir sýrgen. Qazaqstan aumaghynda Pavlodar oblysyndaghy Yamyshevo men Podpusk auyldarynda, Semey qalasynyng týbinen, Núra ózenining boyynan, Jambyl oblysyndaghy Qaraýngir men Ýshbas ýngirlerinen ejelgi jәne orta antropogennen qalghan kiyikterding sýiekteri tabylghan. Tamghaly jartasyndaghy kiyikting suretteri bizding eramyzgha deyingi VII-V ghasyrlarda qashalyp salynghan eken. HIV-XVI ghasyrlardan beri auyzdan-auyzgha tarap kele jatqan halyq epostarynda da qazaq jerindegi sansyz kóp aqbókender turaly kóp aitylady.

Aqbókender azayyp bara jatyr

Osynday derekterge sýiensek, erterekte Europa men Aziya qúrlyghyn tútastay mekendegen kiyikter qazir tek qazaq dalasynda ghana qalypty. Qytay men Týrikmenstannan mýldem joghalyp ketken. Kiyikterding seldiregen tabyndaryn qalmaq dalasynan kóruge bolady. Jayylym jerding azdyghynan olardyng da basy kóbeye qoyghan joq. Azdaghan aqbóken monghol jerin mekendeydi. Qazir olardyng da túqymy qúryp bitti deuge bolady. XIX ghasyrdyng ayaghynda, XX ghasyrdyng basynda Qyrym, Tavriya, Kazkaz ónirindegi kiyikterding órisi tarylyp, joyyla bastaghan. Respublikamyzda olardyng bir-birinen jeke dara bólingen Betpaqdala-Arys, Ýstirt jәne Edil-Jayyq degen toptary mekendeydi. Eng irisi jәne san jaghynan basymy - Betpaqdala-Arys toby. Búl aqbókenderding mekeni - Qaraghandy, Aqtóbe, Qyzylorda, Jambyl oblystarynyng elsiz jazyqtary. Ýstirt tobyna jatatyn Aqtóbe ónirinde býginde 5 myngha juyq kiyik bar. Olar negizinen Shalqar, Bayghaniyn, Yrghyz, Áyteke by audandarynyng kólemin mekendeude. Kiyikterding taghy bir kóp shoghyrlanghan toby - Qostanay obly­sy­nyng Aqkól, Yujnyi, Ayyrqúm, Aqkúm selolyq okrugteri many.

Betbaqdaladaghy aqbókender ósimdikterding 81 týrimen qorektenedi. Olar әr týrli shópterdi jyldyng mezgiline qaray tandap jeydi. Kóktemgi ailarda aqseleu men qúraqty qorek etedi. Jaz ailaryndaghy aptaptarda japyraqty shópter qurap ketedi de, jusan, qyryqbuyn, shiydi ottaydy. Qys kezderinde azyghyn qaryn jel ýrlep ketken jotalardyng jonynan tauyp jeydi. Auyl manayyndaghy mayalap ýiilgen qúrghaq shópti olar jey almaydy, óitkeni, tanaulary kedergi jasaydy. Kiyikter shópti jerden júlyp jeuge ghana daghdylanghan. Olardyng basty jauy - qasqyr. Al jas tólderine býrkit, dala qyrany men qaraqústar da shýilige beredi. Aqbóken kóbine ausyl, pasterellez aurularymen auyrady.

«Qazaqstanda 20-jyldardyng basynda aqbókenderding sany kýrt týsip ketti. 1917-18 jylghy qystyng júty týz taghysynyng jýzdegen myng basyn shyghyngha úshyratty. Sol kezdegi jergilikti ýkimetting sheshimimen, 1919 jyldan bastap Saryarqada kiyik aulaugha qatang tyiym salyndy. Biraq odan kóp ózgeris bola qoymady...», - dep jazady 1955 jyly zoolog Sludskiy. Sodan bergi uaqytta dala erkesi - aqbóken adamdardyng jauyzdyghynan birneshe ret jappay qyrghyngha úshyrady. Saryarqada qazirgi jýrgen aqbókender sany - 47-48 myng ghana. Batys Qazaqstan aimaghynda osy uaqytqa deyin 26 myng 600 kiyik bolghan. Al respublika boyynsha kiyikter sany 2003 jyly - 21 myng bolsa, býginde 85 mynnan joghary. Songhy on jylda elimizdegi kiyikterding sany 100 myngha kemigendigi turaly derek taghy bar.

1957-58 jyldary olardyng jalpy sany 2 millionnan asqannan keyin, kәsiptik jolmen aulaugha rúqsat berildi. Al osydan jiyrma jyl búryn týzde josyghan kiyikterding sany 1 million 400 myng bolghan eken. Ýkimet aqbókenderdi 2006 jyly «Qyzyl kitapqa» endirdi. Jәne sol jyly jan-januarlardy qorghau maqsatynda budjetten 200 million tenge qarjy bóldi. Al qazir ol kórsetkishti 270 milliongha jetkizip otyr.

Kiyik - negizinen dәmdi eti, qúndy mýiizi men túyaghy, әdemi terisi ýshin aulanatyn kәsiptik manyzy bar januar. Onyng mýiizinen pantokrin dәrisi alynady. Túyaghyn kýidirip, odan alynghan kýldi denedegi temiretkige jaghady jәne susamyr auruyna shaldyqqandardy emdeu ýshin paydalanady. Degenmen, kiyikti qazaq kiyeli januar dep esepteydi. El arasynda «olardy atqan adam baqytsyzdyqqa úshyraydy» degen senim bar. Sondyqtan, týz taghysynyng búl týrin jónsiz jausatyp salu bizding mindetimiz bolmasa kerek.

Batys óniri barmaq shaynatuda

Batys Qazaqstan oblysynda qyrylyp qalghan 11 myng 920 aqbókenning aighaghy elimizdi biraz elendetip tastaghany mәlim. Resmy oryndar búl apatty «pasterellez indetinen boldy» dese, keybir sarapshylar oqighanyng astaryn Resey jerindegi әskery qúpiya synaqtardan izdeydi. Kiyikter ólimining sebepterin anyqtaumen kóptegen diagnostikalyq laboratoriyalar men ghylymiy-zertteu instituttary ainalysty. Aqyrynda halyqaralyq saraptau komissiyasy qúrylyp, sonau Londonnan arnayy professor shaqyrtylghan. Osy komissiya kiyikter ólimining sebebin barynsha tereng zerttey kele, olar shyryny kóp ósimdikterdi shekten tys jeuding saldarynan ishi keuip, sodan song demi jetpey túnshyghyp ólgen degen baylamgha keldi. Jalpy shyghyndy mamandar 2 milliard tenge dep baghalady. Habarlargha qaraghanda, ólgen kiyikterding basym kópshiligi - úrghashy. Bir ghajaby, kiyik ólimi bastalysymen-aq, ýlken ýiir tez ydyrap, 200-250-den shaghyn-shaghyn toptargha bólinip ketipti. «Búl kiyeli januardyng tabighy týisik boyynsha ózin-ózi saqtau ýshin jasaghan әreketi shyghar»,- deydi mamandar. Búghan deyin, yaghny 1984 jyly Oral ónirinde de 250 mynday kiyik qyrylyp qalghan bolatyn. Ol kezde de januarlardyng jappay qyryluyna «pasterellez» degen diagnoz qoyylghan. Al P. Rychkov atty zertteushi mamannyng 1772 jylghy jazbasyna ýnilsek, «Qazaq jerindegi aqbókenderge san jetpeydi. Oraldyng tómengi aghysyna kelip, tenizge qúlaghan aqbókenderden ózen suy kórinbey qaldy» degen aighaqqa qanyghamyz.

Endi Atyraudyng kóshelerin «kiyik mýiizin satyp alamyz» degen jarnamalar «jaulap» alypty. Habarlandyru iyesi «kiyik mýiizining bireuin 3 myng tengege, ekeuin birdey 6 myng tengege satyp alamyn» dep te taygha tanba basqanday etip jazyp qoyghan. Beyresmy derekterge sýi­en­sek, rezervattan kiy­ik aula­ghandar onyng mýii­zining bir kelisin (4 mýiizdi) Qyzyl­or­da­nyng Aralyna apa­ryp, 40 myng tengege tapsyrady eken. Al Qyzylordanyng ózinde jas mýiizding kelisi - 80 myn, Almatyda 120 myng tenge túratyn kórinedi. Qytayda kiyik mýiizining әr kelisi kem degende 1000 dollardan asyp týsedi. Tipti  4 myng AQSh dollaryna da jetip qalady. Angharsanyz, Qytay eli shiykizatty bizden satyp alyp, dәri jasap, onysyn ózimizge keri satyp, kóp payda tapsa, biz elimizge satqyndyq jasap, bagha jetpes baylyghymyzdy qúlqynymyz ýshin ghana satyp otyrghandaymyz. Ol jaq mýiizdi dәstýrli medisina industriyasynda qoldansa, bir ghana osy saladaghy mýiizge jyl sayynghy súranys 8 tonnagha deyin barady. Qazir aspan asty elinde jinaqtalghan qor 80 tonnany qúrap otyrghan kórinedi. Sonyng bir negizindey, bizde júmyssyzdyqty jeleu etip, eski mýiiz izdep el kezetinder kóbeydi. Olar jazyqtar men týbekterde jatuy tiyis mol oljagha onay kenelu ýshin shabyndyq jerlerdi de órtep ketip jýr. Al zanda eski mýiiz jinaushylargha shara qoldanu kórsetilmegen. Osyghan oray, QR Auyl sharuashylyghy ministrligine qarasty Orman-toghay jәne anshylyq sharuashylyghy komiytetining tóraghasy Erlan Nysanbaev Baylanys jәne aqparat ministrliginen respublikalyq BAQ-tarda «kiyik mýiizin satyp alamyn» degen jarnamany endigi jerde jariyalamaudy ótingen bolatyn. Sebebi, ol múnday jarnamalar brakonierlikke jol beredi dep esepteydi. Komiytet tarapynan ishki ister organdarymen birlesip, «kiyik mýiizderin satyp alamyn» deushilerge reydtik tekseru sharasyn jýrgizuge núsqau da berildi. Ol resmy týrde bekitilgen tapsyrma bolmaghandyqtan, qazir kiyik mýiizin jarnamalaugha tyiym salugha qatysty eshqanday shara qolgha alynyp otyrghan joq.

Myltyq asynghannyng bәri anshy emes

«Brakonierlerlerdi tәubesine týsiru ýshin zang talaptaryn kýsheytu ke­rek. Áytpese, kiyikting ata­lyghyn aulaghandyghyna tó­lenetin 200 ailyq eseptik kórsetkish kólemindegi ai­yppúl, yaghny 259 myng 200 tenge qaskóiler ýshin týk emes!»,- degen pikirde «Yrghyz-Torghay» memlekettik ta­bighy rezervatynyng bas­tyghy Núrqasym Sәrsen­bayúly. Onyng aituynsha, Alakól jýiesinen 62 jas mýiizben qyzylordalyq tórt jigit ústalypty. Mýiizderding qany qatyp ta ýlgermegen. Tipti, olar mingen «Land Cruuzer» kóligin tekseru barysynda, qughan mәshiynening dóngelegine laqtyratyn úshty temirler de tabylghan.

IIM zansyz kiyik aulaumen jәne onyng ónim ainalymymen ainalysatyn adamdardy anyqtau maqsatynda Aqtóbe, Qyzylorda, Qostanay jәne Qaraghandy oblystarynyng aumaqtarynda «KIYIK» jedel-profilaktikalyq is-sharasyn úiymdastyrghan edi. Is-shara Auyl sharuashylyghy ministrligi Orman jәne anshylyq sharuashylyghy komiytetining aumaqtyq organdarymen ózara is-qimyl jasasa otyryp, eki kezende (2010 jylghy 26-30 jeltoqsan jәne 2011 jylghy 10-15 qantar aralyghynda) ótti. Sonymen qatar, arnayy jabdyqtalghan jәne ótimdiligi joghary avtokóliktermen qamtamasyz etilgen 79 birlesken útqyr toby júmyldyryldy. Útqyr toptardyng nazary kiyikterding toptalyp jinalatyn jerlerine audarylyp, reydtik is-sharalar anshylyq sharuashylyqtardyn, iyesiz qalghan auyldar men qystaqtardyn, sonday-aq, jalpy úzaqtyghy 2 myng shaqyrymnan astam oblystardyng shekaralaryndaghy aumaqtardy qamtydy. Jergilikti túrghyndarmen profilaktikalyq júmys jýrgizildi.

Jalpy, 2010 jyly brakonierler 483 bas kiyik joyghan. Sonyng saldarynan keltirilgen ziyan somasy 70 millionnan astam tengeni qúrady. Elimizde tek mýiizin kózdegen maqsatta 312 kiyik atyp alynsa, onyng 182-si - sol 2010 jyldyng enshisinde. Osy faktiler boyynsha ishki ister organdary 32 qylmystyq is qozghap, olardyng 6-uyn sotqa joldady, 17-si tergeu óndirisinde. Brakonierlik faktileri boyynsha 93 kiyik eti men 1822 mýiiz, 20 dana anshylyq atys qaruy alynyp, 15 avtokólik qúraly ústaldy. Olardyng bәrine Qylmystyq kodeksting 288-baby (Zansyz ang aulau), 251-baby (Qarudy, oq-dәrilerdi, jarylghysh zattardy jәne jarylghysh qúrylghylardy zansyz satyp alu, beru, ótkizu, saqtau, tasymaldau nemese alyp jýru) boyynsha qylmystyq is qozghaldy.

Kiyik aulaugha  tyiym salu 2011 jyldyng 18 qantarynan 2020 jyldyng ayaghyna deyin úzartylyp, tiyisti búiryq resmy basylymdarda jariyalandy. Dúrys. Óitkeni, Kenes dәuirinde de tap onday qatygezdikke jol berile qoymaghan. Kerisinshe, 1950-jyldardan bastap kiyikterdi ósiru kәsiby jolgha qoyylyp, jyl sayyn olardyng sany 120-150 myngha ósip otyrghan. Arnauly sharuashylyqtar arqyly aulanghan kiyikterding mýiizi shiykizat retinde Ortalyq Aziya men Europa elderine jiberilip, jyl sayyn Qazaqstan 3,5-4 million AQSh dollary kóleminde payda tapqan.

Elikter osylay josa ma eken?!.

Qazaqstanda elikting Sibir týr tarmaghy kezdesedi. Eshkisi mýiizsiz, tekesining nauryz-sәuirde tolyq jetilip, qarasha-jeltoqsanda týsetin 3-5 ashaly mýiizi (25-40 sm) bolady. ElikTalas, Ile, Jonghar Alatauynda, Batys jәne Ortalyq Tyani-Shanida, Qaratauda, Tarbaghatayda, Sauyrda jәne Ontýstik Altayda kezdesedi. Jemis-jiydek, mýk, qyna jәne shóptesin ósimdikterdin  jýzge juyq týrimen qorektenedi. Jazda jeke-jeke, al basqa kezde toptalyp jýredi. Eti men terisi ýshin arnayy rúqsatpen aulanady. Kәsiptik manyzy bar.

Orman-toghay jәne ang sha­rua­shylyghy komiyteti mamanda­rynyng aituynsha, ótken jyly elimizde 84 elikting zansyz atylghany tirkel­gen. Búl - ústalyp qalyp, jauapqa tartylghandar arqyly resmy derekke alynghany ghana. Qúryqtan qútylyp, sottan sytylyp ketip jýrgender de joq emes. Mysaly, Torghay dalasyndaghy Jangeldi audanynan 30 búghyny óltirip, mýiizderin short kesip әketken «kәsipker anshylar» da anyqtalmady.

SOS-derek:

Dәl qazirgi uaqytta Qazaq­stan bo­yynsha ang aulaytyn tabiy­ghaty tamasha, an-qúsy mol ai­­maq­tar­dyng sany 673-ke jetip otyr. Bir ghana Almaty oblysynda әl­gindey anshylardy qúshaq jaya qarsy alatyn 65 oryn bar kó­rinedi. Ghajaby sol, osy «demalys oryndarynyn» bәrinde der­lik an-qús «aulaugha» barlyq qa­jetti jaghday jasalghan. Mysaly, Zaysan ónirine Beligiyadan at arytyp kelgen sayahatshylar bir sәtte 12 maral men 6 elikti nysanalapty. Tirkelmegeni qanshama?!.

Bizding ústanym - jazyqsyz januarlardyng ólimin qattap-shottau emes, olardy kórseqyzar kórsoqyrlyqpen qynaday qyryp salugha jol bergizbeuding amaly. Áytpese, jyl sayyn kiyikting 40-50 payyzy jer jastanyp, sausaqpen sanarlyq elik pen búghynyng jappay joyylyp ketu qaupi tóne berse, jetisken ekenbiz!

«Abay-aqparat»