2010 جىلى قازاقستاندا 483 كيىك، 84 ەلىك، 30 بۇعى زاڭسىز اۋلانعان

ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان اقبوكەندەردىڭ قاڭقالارىنا قاراعاندا، بۇلار ەرتەرەكتە ۇلىبريتانيا ارالىنان باستاپ الياسكاعا دەيىنگى كەڭىستىكتە ءومىر سۇرگەن. قازاقستان اۋماعىندا پاۆلودار وبلىسىنداعى يامىشەۆو مەن پودپۋسك اۋىلدارىندا، سەمەي قالاسىنىڭ تۇبىنەن، نۇرا وزەنىنىڭ بويىنان، جامبىل وبلىسىنداعى قاراۇڭگىر مەن ءۇشباس ۇڭگىرلەرىنەن ەجەلگى جانە ورتا انتروپوگەننەن قالعان كيىكتەردىڭ سۇيەكتەرى تابىلعان. تامعالى جارتاسىنداعى كيىكتىڭ سۋرەتتەرى ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى ءVىى-V عاسىرلاردا قاشالىپ سالىنعان ەكەن. ءحىV-ءXVى عاسىرلاردان بەرى اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ كەلە جاتقان حالىق ەپوستارىندا دا قازاق جەرىندەگى سانسىز كوپ اقبوكەندەر تۋرالى كوپ ايتىلادى.

اقبوكەندەر ازايىپ بارا جاتىر

2010 جىلى قازاقستاندا 483 كيىك، 84 ەلىك، 30 بۇعى زاڭسىز اۋلانعان

ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان اقبوكەندەردىڭ قاڭقالارىنا قاراعاندا، بۇلار ەرتەرەكتە ۇلىبريتانيا ارالىنان باستاپ الياسكاعا دەيىنگى كەڭىستىكتە ءومىر سۇرگەن. قازاقستان اۋماعىندا پاۆلودار وبلىسىنداعى يامىشەۆو مەن پودپۋسك اۋىلدارىندا، سەمەي قالاسىنىڭ تۇبىنەن، نۇرا وزەنىنىڭ بويىنان، جامبىل وبلىسىنداعى قاراۇڭگىر مەن ءۇشباس ۇڭگىرلەرىنەن ەجەلگى جانە ورتا انتروپوگەننەن قالعان كيىكتەردىڭ سۇيەكتەرى تابىلعان. تامعالى جارتاسىنداعى كيىكتىڭ سۋرەتتەرى ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى ءVىى-V عاسىرلاردا قاشالىپ سالىنعان ەكەن. ءحىV-ءXVى عاسىرلاردان بەرى اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ كەلە جاتقان حالىق ەپوستارىندا دا قازاق جەرىندەگى سانسىز كوپ اقبوكەندەر تۋرالى كوپ ايتىلادى.

اقبوكەندەر ازايىپ بارا جاتىر

وسىنداي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەرتەرەكتە ەۋروپا مەن ازيا قۇرلىعىن تۇتاستاي مەكەندەگەن كيىكتەر قازىر تەك قازاق دالاسىندا عانا قالىپتى. قىتاي مەن تۇرىكمەنستاننان مۇلدەم جوعالىپ كەتكەن. كيىكتەردىڭ سەلدىرەگەن تابىندارىن قالماق دالاسىنان كورۋگە بولادى. جايىلىم جەردىڭ ازدىعىنان ولاردىڭ دا باسى كوبەيە قويعان جوق. ازداعان اقبوكەن موڭعول جەرىن مەكەندەيدى. قازىر ولاردىڭ دا تۇقىمى قۇرىپ ءبىتتى دەۋگە بولادى. ءXىX عاسىردىڭ اياعىندا، XX عاسىردىڭ باسىندا قىرىم، تاۆريا، كازكاز وڭىرىندەگى كيىكتەردىڭ ءورىسى تارىلىپ، جويىلا باستاعان. رەسپۋبليكامىزدا ولاردىڭ ءبىر-بىرىنەن جەكە دارا بولىنگەن بەتپاقدالا-ارىس، ءۇستىرت جانە ەدىل-جايىق دەگەن توپتارى مەكەندەيدى. ەڭ ءىرىسى جانە سان جاعىنان باسىمى - بەتپاقدالا-ارىس توبى. بۇل اقبوكەندەردىڭ مەكەنى - قاراعاندى، اقتوبە، قىزىلوردا، جامبىل وبلىستارىنىڭ ەلسىز جازىقتارى. ءۇستىرت توبىنا جاتاتىن اقتوبە وڭىرىندە بۇگىندە 5 مىڭعا جۋىق كيىك بار. ولار نەگىزىنەن شالقار، بايعانين، ىرعىز، ايتەكە بي اۋداندارىنىڭ كولەمىن مەكەندەۋدە. كيىكتەردىڭ تاعى ءبىر كوپ شوعىرلانعان توبى - قوستاناي وبلى­سى­نىڭ اقكول، يۋجنىي، ايىرقۇم، اقكۇم سەلولىق وكرۋگتەرى ماڭى.

بەتباقدالاداعى اقبوكەندەر وسىمدىكتەردىڭ 81 تۇرىمەن قورەكتەنەدى. ولار ءار ءتۇرلى شوپتەردى جىلدىڭ مەزگىلىنە قاراي تاڭداپ جەيدى. كوكتەمگى ايلاردا اقسەلەۋ مەن قۇراقتى قورەك ەتەدى. جاز ايلارىنداعى اپتاپتاردا جاپىراقتى شوپتەر قۋراپ كەتەدى دە، جۋسان، قىرىقبۋىن، ءشيدى وتتايدى. قىس كەزدەرىندە ازىعىن قارىن جەل ۇرلەپ كەتكەن جوتالاردىڭ جونىنان تاۋىپ جەيدى. اۋىل ماڭايىنداعى مايالاپ ۇيىلگەن قۇرعاق ءشوپتى ولار جەي المايدى، ويتكەنى، تاناۋلارى كەدەرگى جاسايدى. كيىكتەر ءشوپتى جەردەن جۇلىپ جەۋگە عانا داعدىلانعان. ولاردىڭ باستى جاۋى - قاسقىر. ال جاس تولدەرىنە بۇركىت، دالا قىرانى مەن قاراقۇستار دا شۇيلىگە بەرەدى. اقبوكەن كوبىنە اۋسىل، پاستەرەللەز اۋرۋلارىمەن اۋىرادى.

«قازاقستاندا 20-جىلداردىڭ باسىندا اقبوكەندەردىڭ سانى كۇرت ءتۇسىپ كەتتى. 1917-18 جىلعى قىستىڭ جۇتى ءتۇز تاعىسىنىڭ جۇزدەگەن مىڭ باسىن شىعىنعا ۇشىراتتى. سول كەزدەگى جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ شەشىمىمەن، 1919 جىلدان باستاپ سارىارقادا كيىك اۋلاۋعا قاتاڭ تىيىم سالىندى. بىراق ودان كوپ وزگەرىس بولا قويمادى...»، - دەپ جازادى 1955 جىلى زوولوگ سلۋدسكي. سودان بەرگى ۋاقىتتا دالا ەركەسى - اقبوكەن ادامداردىڭ جاۋىزدىعىنان بىرنەشە رەت جاپپاي قىرعىنعا ۇشىرادى. سارىارقادا قازىرگى جۇرگەن اقبوكەندەر سانى - 47-48 مىڭ عانا. باتىس قازاقستان ايماعىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن 26 مىڭ 600 كيىك بولعان. ال رەسپۋبليكا بويىنشا كيىكتەر سانى 2003 جىلى - 21 مىڭ بولسا، بۇگىندە 85 مىڭنان جوعارى. سوڭعى ون جىلدا ەلىمىزدەگى كيىكتەردىڭ سانى 100 مىڭعا كەمىگەندىگى تۋرالى دەرەك تاعى بار.

1957-58 جىلدارى ولاردىڭ جالپى سانى 2 ميلليوننان اسقاننان كەيىن، كاسىپتىك جولمەن اۋلاۋعا رۇقسات بەرىلدى. ال وسىدان جيىرما جىل بۇرىن تۇزدە جوسىعان كيىكتەردىڭ سانى 1 ميلليون 400 مىڭ بولعان ەكەن. ۇكiمەت اقبوكەندەردi 2006 جىلى «قىزىل كiتاپقا» ەندiردi. جانە سول جىلى جان-جانۋارلاردى قورعاۋ ماقساتىندا بيۋدجەتتەن 200 ميلليون تەڭگە قارجى ءبولدi. ال قازىر ول كورسەتكىشتى 270 ميلليونعا جەتكiزiپ وتىر.

كيىك - نەگىزىنەن ءدامدى ەتى، قۇندى ءمۇيىزى مەن تۇياعى، ادەمى تەرىسى ءۇشىن اۋلاناتىن كاسىپتىك ماڭىزى بار جانۋار. ونىڭ مۇيىزىنەن پانتوكرين ءدارىسى الىنادى. تۇياعىن كۇيدىرىپ، ودان الىنعان كۇلدى دەنەدەگى تەمىرەتكىگە جاعادى جانە سۋسامىر اۋرۋىنا شالدىققانداردى ەمدەۋ ءۇشىن پايدالانادى. دەگەنمەن، كيىكتى قازاق كيەلى جانۋار دەپ ەسەپتەيدى. ەل اراسىندا «ولاردى اتقان ادام باقىتسىزدىققا ۇشىرايدى» دەگەن سەنىم بار. سوندىقتان، ءتۇز تاعىسىنىڭ بۇل ءتۇرىن ءجونسىز جاۋساتىپ سالۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز بولماسا كەرەك.

باتىس ءوڭىرى بارماق شايناتۋدا

باتىس قازاقستان وبلىسىندا قىرىلىپ قالعان 11 مىڭ 920 اقبوكەننىڭ ايعاعى ەلىمىزدى ءبىراز ەلەڭدەتىپ تاستاعانى ءمالىم. رەسمي ورىندار بۇل اپاتتى «پاستەرەللەز ىندەتىنەن بولدى» دەسە، كەيبىر ساراپشىلار وقيعانىڭ استارىن رەسەي جەرىندەگى اسكەري قۇپيا سىناقتاردان ىزدەيدى. كيىكتەر ءولىمىنىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋمەن كوپتەگەن دياگنوستيكالىق لابوراتوريالار مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى اينالىستى. اقىرىندا حالىقارالىق ساراپتاۋ كوميسسياسى قۇرىلىپ، سوناۋ لوندوننان ارنايى پروفەسسور شاقىرتىلعان. وسى كوميسسيا كيىكتەر ءولىمىنىڭ سەبەبىن بارىنشا تەرەڭ زەرتتەي كەلە، ولار شىرىنى كوپ وسىمدىكتەردى شەكتەن تىس جەۋدىڭ سالدارىنان ءىشى كەۋىپ، سودان سوڭ دەمى جەتپەي تۇنشىعىپ ولگەن دەگەن بايلامعا كەلدى. جالپى شىعىندى ماماندار 2 ميلليارد تەڭگە دەپ باعالادى. حابارلارعا قاراعاندا، ولگەن كيىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى - ۇرعاشى. ءبىر عاجابى، كيىك ءولىمى باستالىسىمەن-اق، ۇلكەن ءۇيىر تەز ىدىراپ، 200-250-دەن شاعىن-شاعىن توپتارعا ءبولىنىپ كەتىپتى. «بۇل كيەلى جانۋاردىڭ تابيعي تۇيسىك بويىنشا ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ءۇشىن جاساعان ارەكەتى شىعار»،- دەيدى ماماندار. بۇعان دەيىن، ياعني 1984 جىلى ورال وڭىرىندە دە 250 مىڭداي كيىك قىرىلىپ قالعان بولاتىن. ول كەزدە دە جانۋارلاردىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا «پاستەرەللەز» دەگەن دياگنوز قويىلعان. ال پ. رىچكوۆ اتتى زەرتتەۋشى ماماننىڭ 1772 جىلعى جازباسىنا ۇڭىلسەك، «قازاق جەرىندەگى اقبوكەندەرگە سان جەتپەيدى. ورالدىڭ تومەنگى اعىسىنا كەلىپ، تەڭىزگە قۇلاعان اقبوكەندەردەن وزەن سۋى كورىنبەي قالدى» دەگەن ايعاققا قانىعامىز.

ەندى اتىراۋدىڭ كوشەلەرىن «كيىك ءمۇيىزىن ساتىپ الامىز» دەگەن جارنامالار «جاۋلاپ» الىپتى. حابارلاندىرۋ يەسى «كيىك ءمۇيىزىنىڭ بىرەۋىن 3 مىڭ تەڭگەگە، ەكەۋىن بىردەي 6 مىڭ تەڭگەگە ساتىپ الامىن» دەپ تە تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىپ قويعان. بەيرەسمي دەرەكتەرگە ءسۇي­ەن­سەك، رەزەرۆاتتان كي­ىك اۋلا­عاندار ونىڭ ءمۇيى­زىنىڭ ءبىر كەلىسىن (4 ءمۇيىزدى) قىزىل­ور­دا­نىڭ ارالىنا اپا­رىپ، 40 مىڭ تەڭگەگە تاپسىرادى ەكەن. ال قىزىلوردانىڭ وزىندە جاس ءمۇيىزدىڭ كەلىسى - 80 مىڭ، الماتىدا 120 مىڭ تەڭگە تۇراتىن كورىنەدى. قىتايدا كيىك ءمۇيىزىنىڭ ءار كەلىسى كەم دەگەندە 1000 دوللاردان اسىپ تۇسەدى. ءتىپتى  4 مىڭ اقش دوللارىنا دا جەتىپ قالادى. اڭعارساڭىز، قىتاي ەلى شيكىزاتتى بىزدەن ساتىپ الىپ، ءدارى جاساپ، ونىسىن وزىمىزگە كەرى ساتىپ، كوپ پايدا تاپسا، ءبىز ەلىمىزگە ساتقىندىق جاساپ، باعا جەتپەس بايلىعىمىزدى قۇلقىنىمىز ءۇشىن عانا ساتىپ وتىرعاندايمىز. ول جاق ءمۇيىزدى ءداستۇرلى مەديتسينا يندۋسترياسىندا قولدانسا، ءبىر عانا وسى سالاداعى مۇيىزگە جىل سايىنعى سۇرانىس 8 تونناعا دەيىن بارادى. قازىر اسپان استى ەلىندە جيناقتالعان قور 80 توننانى قۇراپ وتىرعان كورىنەدى. سونىڭ ءبىر نەگىزىندەي، بىزدە جۇمىسسىزدىقتى جەلەۋ ەتىپ، ەسكى ءمۇيىز ىزدەپ ەل كەزەتىندەر كوبەيدى. ولار جازىقتار مەن تۇبەكتەردە جاتۋى ءتيىس مول ولجاعا وڭاي كەنەلۋ ءۇشىن شابىندىق جەرلەردى دە ورتەپ كەتىپ ءجۇر. ال زاڭدا ەسكى ءمۇيىز جيناۋشىلارعا شارا قولدانۋ كورسەتىلمەگەن. وسىعان وراي، قر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە قاراستى ورمان-توعاي جانە اڭشىلىق شارۋاشىلىعى كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەرلان نىسانباەۆ بايلانىس جانە اقپارات مينيسترلىگىنەن رەسپۋبليكالىق باق-تاردا «كيىك ءمۇيىزىن ساتىپ الامىن» دەگەن جارنامانى ەندىگى جەردە جاريالاماۋدى وتىنگەن بولاتىن. سەبەبى، ول مۇنداي جارنامالار براكونەرلىككە جول بەرەدى دەپ ەسەپتەيدى. كوميتەت تاراپىنان ىشكى ىستەر ورگاندارىمەن بىرلەسىپ، «كيىك مۇيىزدەرىن ساتىپ الامىن» دەۋشىلەرگە رەيدتىك تەكسەرۋ شاراسىن جۇرگىزۋگە نۇسقاۋ دا بەرىلدى. ول رەسمي تۇردە بەكىتىلگەن تاپسىرما بولماعاندىقتان، قازىر كيىك ءمۇيىزىن جارنامالاۋعا تىيىم سالۋعا قاتىستى ەشقانداي شارا قولعا الىنىپ وتىرعان جوق.

مىلتىق اسىنعاننىڭ ءبارى اڭشى ەمەس

«براكونەرلەرلەردى تاۋبەسىنە ءتۇسىرۋ ءۇشىن زاڭ تالاپتارىن كۇشەيتۋ كە­رەك. ايتپەسە، كيىكتىڭ اتا­لىعىن اۋلاعاندىعىنا ءتو­لەنەتىن 200 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش كولەمىندەگى اي­ىپپۇل، ياعني 259 مىڭ 200 تەڭگە قاسكويلەر ءۇشىن تۇك ەمەس!»،- دەگەن پىكىردە «ىرعىز-تورعاي» مەملەكەتتىك تا­بيعي رەزەرۆاتىنىڭ باس­تىعى نۇرقاسىم سارسەن­بايۇلى. ونىڭ ايتۋىنشا، الاكول جۇيەسىنەن 62 جاس مۇيىزبەن قىزىلوردالىق ءتورت جىگىت ۇستالىپتى. مۇيىزدەردىڭ قانى قاتىپ تا ۇلگەرمەگەن. ءتىپتى، ولار مىنگەن «Land Cruۋzer» كولىگىن تەكسەرۋ بارىسىندا، قۋعان ماشينەنىڭ دوڭگەلەگىنە لاقتىراتىن ۇشتى تەمىرلەر دە تابىلعان.

ءىىم زاڭسىز كيىك اۋلاۋمەن جانە ونىڭ ءونىم اينالىمىمەن اينالىساتىن ادامداردى انىقتاۋ ماقساتىندا اقتوبە، قىزىلوردا، قوستاناي جانە قاراعاندى وبلىستارىنىڭ اۋماقتارىندا «كيىك» جەدەل-پروفيلاكتيكالىق ءىس-شاراسىن ۇيىمداستىرعان ەدى. ءىس-شارا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ورمان جانە اڭشىلىق شارۋاشىلىعى كوميتەتىنىڭ اۋماقتىق ورگاندارىمەن ءوزارا ءىس-قيمىل جاساسا وتىرىپ، ەكى كەزەڭدە (2010 جىلعى 26-30 جەلتوقسان جانە 2011 جىلعى 10-15 قاڭتار ارالىعىندا) ءوتتى. سونىمەن قاتار، ارنايى جابدىقتالعان جانە وتىمدىلىگى جوعارى اۆتوكولىكتەرمەن قامتاماسىز ەتىلگەن 79 بىرلەسكەن ۇتقىر توبى جۇمىلدىرىلدى. ۇتقىر توپتاردىڭ نازارى كيىكتەردىڭ توپتالىپ جينالاتىن جەرلەرىنە اۋدارىلىپ، رەيدتىك ءىس-شارالار اڭشىلىق شارۋاشىلىقتاردىڭ، يەسىز قالعان اۋىلدار مەن قىستاقتاردىڭ، سونداي-اق، جالپى ۇزاقتىعى 2 مىڭ شاقىرىمنان استام وبلىستاردىڭ شەكارالارىنداعى اۋماقتاردى قامتىدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن پروفيلاكتيكالىق جۇمىس جۇرگىزىلدى.

جالپى، 2010 جىلى براكونەرلەر 483 باس كيىك جويعان. سونىڭ سالدارىنان كەلتىرىلگەن زيان سوماسى 70 ميلليوننان استام تەڭگەنى قۇرادى. ەلىمىزدە تەك ءمۇيىزىن كوزدەگەن ماقساتتا 312 كيىك اتىپ الىنسا، ونىڭ 182-ءسى - سول 2010 جىلدىڭ ەنشىسىندە. وسى فاكتىلەر بويىنشا ىشكى ىستەر ورگاندارى 32 قىلمىستىق ءىس قوزعاپ، ولاردىڭ 6-ۋىن سوتقا جولدادى، 17-ءسى تەرگەۋ وندىرىسىندە. براكونەرلىك فاكتىلەرى بويىنشا 93 كيىك ەتى مەن 1822 ءمۇيىز، 20 دانا اڭشىلىق اتىس قارۋى الىنىپ، 15 اۆتوكولىك قۇرالى ۇستالدى. ولاردىڭ بارىنە قىلمىستىق كودەكستىڭ 288-بابى (زاڭسىز اڭ اۋلاۋ), 251-بابى (قارۋدى، وق-دارiلەردi, جارىلعىش زاتتاردى جانە جارىلعىش قۇرىلعىلاردى زاڭسىز ساتىپ الۋ، بەرۋ، وتكiزۋ، ساقتاۋ، تاسىمالداۋ نەمەسە الىپ ءجۇرۋ) بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعالدى.

كيىك اۋلاۋعا  تىيىم سالۋ 2011 جىلدىڭ 18 قاڭتارىنان 2020 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ۇزارتىلىپ، ءتيىستى بۇيرىق رەسمي باسىلىمداردا جاريالاندى. دۇرىس. ويتكەنى، كەڭەس داۋىرىندە دە تاپ ونداي قاتىگەزدىككە جول بەرىلە قويماعان. كەرىسىنشە، 1950-جىلداردان باستاپ كيىكتەردى ءوسىرۋ كاسىبي جولعا قويىلىپ، جىل سايىن ولاردىڭ سانى 120-150 مىڭعا ءوسىپ وتىرعان. ارناۋلى شارۋاشىلىقتار ارقىلى اۋلانعان كيىكتەردىڭ ءمۇيىزى شيكىزات رەتىندە ورتالىق ازيا مەن ەۋروپا ەلدەرىنە جىبەرىلىپ، جىل سايىن قازاقستان 3,5-4 ميلليون اقش دوللارى كولەمىندە پايدا تاپقان.

ەلىكتەر وسىلاي جوسا ما ەكەن؟!.

قازاقستاندا ەلىكتىڭ ءسىبىر ءتۇر تارماعى كەزدەسەدى. ەشكىسى ءمۇيىزسىز، تەكەسىنىڭ ناۋرىز-ساۋىردە تولىق جەتىلىپ، قاراشا-جەلتوقساندا تۇسەتىن 3-5 اشالى ءمۇيىزى (25-40 سم) بولادى. ەلىكتالاس، ىلە، جوڭعار الاتاۋىندا، باتىس جانە ورتالىق تيان-شاندا، قاراتاۋدا، تارباعاتايدا، ساۋىردا جانە وڭتۇستىك التايدا كەزدەسەدى. جەمىس-جيدەك، مۇك، قىنا جانە شوپتەسىن وسىمدىكتەردىڭ  جۇزگە جۋىق تۇرىمەن قورەكتەنەدى. جازدا جەكە-جەكە، ال باسقا كەزدە توپتالىپ جۇرەدى. ەتى مەن تەرىسى ءۇشىن ارنايى رۇقساتپەن اۋلانادى. كاسىپتىك ماڭىزى بار.

ورمان-توعاي جانە اڭ شا­رۋا­شىلىعى كوميتەتى ماماندا­رىنىڭ ايتۋىنشا، وتكەن جىلى ەلىمىزدە 84 ەلىكتىڭ زاڭسىز اتىلعانى تىركەل­گەن. بۇل - ۇستالىپ قالىپ، جاۋاپقا تارتىلعاندار ارقىلى رەسمي دەرەككە الىنعانى عانا. قۇرىقتان قۇتىلىپ، سوتتان سىتىلىپ كەتىپ جۇرگەندەر دە جوق ەمەس. مىسالى، تورعاي دالاسىنداعى جانگەلدى اۋدانىنان 30 بۇعىنى ءولتىرىپ، مۇيىزدەرىن شورت كەسىپ اكەتكەن «كاسىپكەر اڭشىلار» دا انىقتالمادى.

SOS-دەرەك:

ءدال قازىرگى ۋاقىتتا قازاق­ستان بو­يىنشا اڭ اۋلايتىن تابي­عاتى تاماشا، اڭ-قۇسى مول اي­­ماق­تار­دىڭ سانى 673-كە جەتىپ وتىر. ءبىر عانا الماتى وبلىسىندا ءال­گىندەي اڭشىلاردى قۇشاق جايا قارسى الاتىن 65 ورىن بار كو­رىنەدى. عاجابى سول، وسى «دەمالىس ورىندارىنىڭ» بارىندە دەر­لىك اڭ-قۇس «اۋلاۋعا» بارلىق قا­جەتتى جاعداي جاسالعان. مىسالى، زايسان وڭىرىنە بەلگيادان ات ارىتىپ كەلگەن ساياحاتشىلار ءبىر ساتتە 12 مارال مەن 6 ەلىكتى نىسانالاپتى. تىركەلمەگەنى قانشاما؟!.

ءبىزدىڭ ۇستانىم - جازىقسىز جانۋارلاردىڭ ءولىمىن قاتتاپ-شوتتاۋ ەمەس، ولاردى كورسەقىزار كورسوقىرلىقپەن قىناداي قىرىپ سالۋعا جول بەرگىزبەۋدىڭ امالى. ايتپەسە، جىل سايىن كيىكتىڭ 40-50 پايىزى جەر جاستانىپ، ساۋساقپەن سانارلىق ەلىك پەن بۇعىنىڭ جاپپاي جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تونە بەرسە، جەتىسكەن ەكەنبىز!

«اباي-اقپارات»