-1991 jyly qyrkýiekte KSRO halyq deputattarynyng kezekten tys Ý sezi ashyldy. Búl jәne songhy sez bolghanyn eske sala keteyik. Ony Odaq kenesining tóraghasy IY.Laptev ashqanymen búl KSRO preziydenti Gorbachevting songhy benefiysi boldy. Gorbachev osy sezde barynsha belsendi bolyp, ózining oigha alghan dýniyelerining bәrin ótkize aldy. Deputattargha kónbesender taratyp jiberuge qaqym bar dep degen qoqan-loqqy jasau arqyly aldymen egemendi memleketterding odaghy turaly jana shart dayyndalyp, oghan qol qoyylatyny jónindegi sheshimdi ótkizdi. Tap osy sezde Gorbachev memlekettik qatynastardyng jana jýiesin qúru ýshin ótpeli kezeng jariyalap, ony da osy sezde bekittirip aldy. Sonymen birge osy jiynda jogharghy palata - Respublikalar Kenesi, al tómengi palata - Odaq Kenesi dap ataldy. Respublikalar Kenesi jetekshiligine qazaq balasy Ánuar Álimjanov saylandy. Eldi basqarushy eng jogharghy organ - Memlekettik Kenes jәne qúryldy. Onyng qúramyna KSRO-nyng jәne odaqtas respublikalardyng preziydentteri endi. Búl óz kezeginde KSRO-nyng sayasy burosynyng rolin atqaratyn jogharghy memlekettik organ bolatyn.

-1991 jyly qyrkýiekte KSRO halyq deputattarynyng kezekten tys Ý sezi ashyldy. Búl jәne songhy sez bolghanyn eske sala keteyik. Ony Odaq kenesining tóraghasy IY.Laptev ashqanymen búl KSRO preziydenti Gorbachevting songhy benefiysi boldy. Gorbachev osy sezde barynsha belsendi bolyp, ózining oigha alghan dýniyelerining bәrin ótkize aldy. Deputattargha kónbesender taratyp jiberuge qaqym bar dep degen qoqan-loqqy jasau arqyly aldymen egemendi memleketterding odaghy turaly jana shart dayyndalyp, oghan qol qoyylatyny jónindegi sheshimdi ótkizdi. Tap osy sezde Gorbachev memlekettik qatynastardyng jana jýiesin qúru ýshin ótpeli kezeng jariyalap, ony da osy sezde bekittirip aldy. Sonymen birge osy jiynda jogharghy palata - Respublikalar Kenesi, al tómengi palata - Odaq Kenesi dap ataldy. Respublikalar Kenesi jetekshiligine qazaq balasy Ánuar Álimjanov saylandy. Eldi basqarushy eng jogharghy organ - Memlekettik Kenes jәne qúryldy. Onyng qúramyna KSRO-nyng jәne odaqtas respublikalardyng preziydentteri endi. Búl óz kezeginde KSRO-nyng sayasy burosynyng rolin atqaratyn jogharghy memlekettik organ bolatyn.

Sóitip, eng basty júmys Odaqtyq Shartqa respublikalardyng qol qongyna tirelip túrghan kez. Osy kezde Ukraina odaqtyq shartqa qol qoymaytynyn aityp tulap shyqty. Ol az bolghanday 5 qyrkýiekte Resey preziydenti Ukrainanyng tәuelsizdigin tanityndyghy jóninde mәlimdeme jasady. Onyng ýstine tәuelsizdigin jariyalap ýlgergen Baltyq boyy respublikalary men Gruziya búdan bylayghy jerde KSRO-nyng birde-bir sezine qatyspaytyndyqtaryn jariyalady. KSRO-nyng qúrdymgha ketetinin sezgen viyse-premer G.Burbuliys, memlekettik kenesshi S.Shahray jәne taghy basqalary deputattargha kelip, ózderining Ý sezde qabyldaghan sheshimderine qarsy shyqpaugha ýgittep baqty. Búghan qosylghan Odaq Kenesindegi Aleksniys, Kogan, Petrushenko sekildi imperiyashyl deputattar KSRO-nyng ydyrauyna qarsy bolyp, jantalasa әreket etti. Olardyng búl isteri beker bolyp,  qanshama әrekettense de olar zang kýshi bar sheshim qabylday almady.

1991 jylghy 8 jeltoqsanda Belarusi Respublikasy Jogharghy Kenesining tóraghasy S.Shushkevich, Ukraina Preziydenti  L.Kravchuk, Resey Preziydenti B.Elisin jana Odaqtyq Shartty dayyndaugha baylanysty kelissózder tyghyryqqa tirelgenin, respublikalardyng Kenes Odaghy qúramynan shyghu prosesi obektivti sipat ala bastaghandyghyn aityp, Minskide KSRO-nyng taraghanyn moyyndap, tәuelsiz memleketter qoghamdastyghyn qúru turaly óz ara kelisimge qol qoyghandyqtaryn habarlady. Ayaq astynan «myzghymas» odaqtyng tarauyna qozghau bolghan tarihy qújat osylay tudy. Tәuelsiz memleketter qoghamdastyghynyng payda boluyna jol ashyldy. Sóitip, kezinde Kenes Odaghynyng qúryltayshysy bolghan ýsh slavyandyq bauyrlar sol ózderi qúrghan Kenes Memleketining ómir sýruin toqtatatatyndyqtaryn mәlimdedi. Ile-shala Resey parlamenti búl ýshtikting kelisimderin ratifikasiyalap, 1922 jylghy Odaqtyq Sharttyng da tóbesine su qúidy. Jana «tәuelsiz memleketter qauymdastyghy» atty yntymaqtastyqqa birigu iydeyalary óz kezeginde ortaq kenestikke bauyr basyp qalghan búrynghy Kenes respublikalarynyng anarhiyalyq  ydyrauyn bir sәt tejedi. Osy kezde M. Gorbachevten es ketti me, Qazaqstanda orystyng bes oblysy qalyp barady ghoy, búlaryng ne degendey sóz aityp, eldi dýrliktire jazdady. Qazaqstan jaghy da saspady, Jogharghy Kenes tóraghasy S.Ábdildiyn de tabighy sabyrly qalpymen: «aytsa aita bersin, endigi jerde ayanar auyz joq, eger daulasa ketuge dayyn bolsa qorghaugha, tughan el ýshin aitysugha biz de dayynbyz» - dep otyryp aldy. Gorbachev keyinnen bergen bir súhbatynda úyalmy, qyzarmay: «mening sol jyldary aitqan bir sózim qazaq baspasózine birneshe jyl azyq bolypty» - depti.

12 jeltoqsanda búghan jauap retinde Ortaaziyalyq bauyrlar da Ashhabadta bas qosyp, «slavyan ýshtiginin» mәlimdemesin talqylap, olardyng sheshimderi aziyalyqtar jaghynan qoldauyn tauyp, Orta Aziya memleketteri basshylary da búdan bylayghy jerde TMD qúramyna teng qúqyqtyq jaghdayda ghana enetinin basty shart etip qoydy. Búl búzylu kenestik respublikalardy jana tarihy betbúrystargha bastaghan kezeng boldy. 21 jeltoqsanda on bir kenes respublikalary basshylary Almatyda jinalyp, onda tarihy manyzgha ie alty qújatqa qol qoyyldy. Onyng negizgi sebep-saldary retinde: jogharyda aitqanymyzday últ mәselesining shiyelenisi, kommunistik partiyanyng toqyrauy, ekonomikalyq baylanystardyng ýzilui, jantalasa qarulanudyng әseri jәne t.b. syrtqy-ishki subektivti, obektivti kóptegen faktorlar ataldy. Odaqtyng ydyrauyna 1990 jylghy 12 mausymdaghy Reseyding ózin-ózi tәuelsiz memleket dep jariyalauy da sebep boldy. «Almaty deklarasiyasy» atty búl bas qosuda: «Tәuelsiz Memleketter Dostastyghynyng qúryluyna baylanysty KSRO ózining ómir sýruin toqtatady» - degen songhy tarihi  qújat dýniyege keldi.

Chitayte takje: Ray na zemle ostrov-oteli na Seyshelah (foto)

«Boriba kazakskogo naroda 1916 goda vhodivshego v to vremya sostav Rossii, za ravnopravie y svobodu stalo odnim iz krupnyh narodnyh dviyjeniy pererosshih chuti pozje v burjuazno-demokraticheskui revolusii v Rossiiy» (iz vystupleniy deystviytelinogo chlena Akademiy nauk SSSR A.M.Pankratvoy, 1943 god)» - dep, kenes tarihshylarynyng ózderi moyyndaghanday, 1916 jyly Torghayda bolghan (Reseyde) túnghysh qaruly kóterilisting arqasynda Kenes ýkimetining negizining qalanuyna bastau bolghan Qazaqstan, sol ýkimetke 1986 jyly alghash bolyp aldaspan siltep, jasy jetpis tórtke qaraghan shaghynda qandyqol «qyzyl imperiyanyn» janazasyn da 1991 jyly 21 jeltoqsanda Almatyda ózi shyghardy.

1991 jyly italiyan tilshisine bergen súhbatynda TMD-nyng bolashaghyna kýmandanghan M.Gorbachev: «Búl qúrylymnyng ortaq ekonomikalyq jәne sayasy is-qimyldaryn ýilestirip otyratyn mehanizmi joq, sol sebepti de olardyng arasynda ortaq kelisim bolmaydy, onyng instituttary da júmys jasay bilmeydi» - degen sózder aityp tiresip baqty. Biraq aqiqat ózin moyyndatpay qoymaydy, uaqyt óte kele amaly tausylghan, qayta qúrudyng tetigin iske qosa almay, «jariyalylyq» shabuyly arasynda әbden abdyryp qalghan KSRO Preziydenti M. Gorbachev: «Eng bastysy, jana qoghamdastyq qúru iydeyasy eldi qalyptasqan daghdarystan shygharugha qyzmet etuge jarasa bolghany» - dep ózining endigi jerde búl proseske qarsy keler dәrmenining joqtyghyn, kóngenin bildirdi. Kelesi kezekte KSRO Preziydenti degen lauazymy bar M.Gorbachevtyng sayasy statusy qanday bolmaq degen súraq túrdy? Kóp kýttirmey onyng da taghdyry sheshildi. 25 jeltoqsanda ortalyq teledidardyng keshki aqparat baghdarlamasynan saghat 21.00-de Gorbachev sóz sóilep, KSRO-nyng ornyna tәuelsiz memleketter dostastyghynyng qúryluyna baylanysty ózining Kenes elining Preziydenti degen lauazymyn toqtatatyndyghyn mәlimdedi. Sóitip, 1985 jyldan bastalyp, 7 jylgha sozylghan «qayta qúru» kezeni 25 jeltoqsanda Gorbachevtyng ketuimen ayaqtaldy.

Búl tarihy jana qúrylymgha dau aityp qarsy shyqqan Jirinovskiy kelesi jyldyng sәuir aiynda ótetin preziydent saylauynda memleket basyna keletin bolsa, Almatyda TMD jónindegi qújatqa qol qoyghandardyng barlyghyn memlekettik tónkeris jasaushylar retinde týrmege otyrghyzatyndyghyn aityp qatulandy. TMD memleketterining qúryluyna kommunister taghy qarsy shyqty. Mәskeude KSRO halyq deputattarynyng altynshy sezi ótip, onda kommunister TMD-gha óz qózqarastaryn bildiru qajettigin kóterdi. Osynyng qarsanynda jeksenbi kýni Oral qalasynda búrynghy Odaqty qalpyna keltirudi jaqtaghan mitingi ótip, qala kommunisteri men kazaktar Kenester Odaghyn qalpyna keltirudi jaqtasa, jergilikti «Azat» qozghalysy búl sharagha narazylyghyn bildirip, olarmen kelispeytindikterin mәlimdedi. Kazaktardyng ydyraugha qarsy boluy týsinikti. Olar ýshin birden pytyrlap ýzilu kazaktardyng bas biriktiruine tejeu bolady dep týsindi. Sondyqtan әli de belgili bir dayarlyqtardan ótu ýshin orys imperiyasynyng saqtala túruyn qajet etti.

Gorbachevtyng mәlimdemesinen son 1991 jylghy 26 jeltoqsanda sol kezdegi Jogharghy Kenes tóraghasy, qazaq balasy Á.Álimjanov songhy ret Respublikalar Kenesining palata jiynynda sóz sóilep: «Opirayasi na volu, vyrajennuu vysshimy gosudarstvennymy organamy .... o sozdaniy Sodrujestvo Nezavisimyh Gosudarstv Sovet Respublik Verhovnogo Soveta SSSR konstatiriuet, chto s sozdaniyem SNG Soiyz SSR kak gosudarstvo y subekt mejdunarodnogo prava prekrashaet svoe sushestvovaniye» - degen tarihy mәlimdemeni oqyp, búdan bylayghy jerde KSRO-nyng týpkilikti taraghanyn jariyalady.  KSRO-nyng gimni songhy ret tyndalady, endi kelmeske ketken KSRO-ny qimay keybir deputattar kózderine jas aldy - dep jazdy «Egemen Qazaqstan» gazeti. Sóitip, halyq qalaulylary KSRO imperiyasy tarihynyng songhy paraghyn taghy da qazaq balasynyng mәlimdemesimen mәngilikke japty. Áuelden-aq sýiip qosylmaghan Kenes imperiyasy osylay tarih qoynuyna kete bardy. Ystyqkól sammiytinde ózining bergen súhbatynda M.Gorbaechev: «Jeltoqsan oqighasy bolmaghanda KSRO ózge jolmen damyr ma edi, bәlkim? Búl mening basty qateligim boldy. Óitkeni syrttan Kolbindi aparmaghanda, qazaq halqynyng namysyna tiymegende, bәri, bәri basqasha bolar ma edi. Búl mening býgingi kýngi kózqarasym» - dep, taghy da KSRO-nyng ydyrauy jeltoqsannan bastalghanyn aityp moyyndaugha mәjbýr boldy. Qazaqstan halqynyng beybitsýigishtigi, diplomatiyalyq intelektualy, Almatydaghy jeltoqsan kóterilisi KSRO-nyng u-shusyz ydyrau prosesinde tarihy túrghydan sheshushi roli atqardy.

Jeltoqsannan keyingi Qazaqstandaghy jaghday, Q.Rysqúlbekovtyng atu jazasyna kesilui әlem ziyalylaryn bey-jay qaldyrmady. Chehoslovakiyanyng «Adam qúqyn qorghau jónindegi «Harter-77» qoghamdyq úiymy, onyng syrtqy ister ministri H.Hachek, Polshanyng «Bostandyq jәne Beybitshilik Odaghy», Vengriyanyn, AQSh-tyng t.b. kóptegen elderding elshilikteri, qogham qayratkerleri, aqyn-jazushylary, ghalymdary SOKP Ortalyq Komiytetine, bas hatshy M.Gorbachev pen S.Gromykonyng atyna hat jazyp, olardan qazaq jastaryna qarsy jýrip jatqan sot prosesin toqtatudy súrap, Qazaqstandaghy jaghdaygha alandaushylyghyn bildirdi. Osylay «Jeltoqsan janghyryghy» әlemdik sipat alyp, әsirese «Varshava әskery blogyna» kiretin sosialistik elderding búdan bylayghy jerde ózderining sayasi, ekonomikalyq - әleumettik, últaralyq, shekaralyq ahualyn qayta qarauyna yqpal etti.

KSRO-nyng ydyrauy, әlemdik sosialistik qúrylymnyng tarauynyng sebepterin týsindiru - tereng ghylymy taldaudy talap etetin kýrdeli mәsele. Bolashaqta qoghamtanushylar KSRO, Yugoslaviya, Chehoslovakiya sekildi federasiyalardyng ydyrau sebepterin týsindiretin kóptegen teoriyalyq enbekter jasauy mýmkin. Múnday payymdaular tuyndap jatsa biz de kesh qalmauymyz kerek. Jeltoqsannan son tarih sahnasynda jana memleketter payda boldy. Álemdegi strategiyalyq tepe-tendik búzyldy. Halyqaralyq qatynastar damuynda jana sәtter payda boldy. 1986 jylghy Almatydaghy jeltoqsan kóterilisi - KSRO, Yugoslaviya, Chehoslovakiya sekildi sosialistik baghyttaghy ýsh ýlken federasiyanyng ydyrauyna jәne «әlemdik sosialistik formasiyanyng týpkilikti kýireuine» alyp keldi. Qazaqstannyng әlemdik tarihnamadaghy alatyn orny 1916 jylghy sosialistik qúrylymnyng qalanuyna negiz bolghan últ-azattyq Torghay kóterilisi, 1986 jylghy «Jeltoqsan kóterilisi» jәne 1991 jylghy 21 jeltoqsandaghy «Almaty deklarasiyasynyn» ómirge kelui sekildi dәuirlik manyzy bar oqighalarmen baghalanuy tiyis. Aldaghy maqsat bizding tarihshylar men qoghamtanushylar múny әlemge osy bastan moyynatuy kerek!...

Sony

«Abay-aqparat»