Áshirbek Amangeldi. Maghjandy jazyp jazyqty bolyp edik...

Sózden-sóz tuyp, birde student jigittin:

- Agha, Maghjan beride aqtalghan eken ghoy? Oghan deyin ol «jabyq esim» bolyp kelipti ghoy?- dep tang qalghany  maghan tereng oy saldy. «Apyray-ә,- dedim ishtey,- 37-ning zúlmaty men zobalanynan beyhabar úrpaq ósip keledi eken-au?».  Búghan da tәube.

Sonyng aldynda ghana qazaq radiosynan Shynbolat Dildebaevtyng «Shyndyq turaly»:

Aytsa nanar momyn halyq edik qoy,

Momyndyqtan talay tayaq jedik qoy.

Halqymyzdyng qamyn jegen úldardy,

O masqara, «halyq jauy!» dedik, qoy,- degen joldary bar termesin tyndaghanmyn. Qarap otyrsaq, shynynda da talay qayghy-qasiretti, qysastyq pen qiyanatty bastan keshirgen ekenbiz.

Tarih ózgeredi, úrpaq almasady degen ras. Key oqighany tútas bir úrpaqtyn  sanasynan shygharyp jiberu nemese qayta janghyrtu týk emes eken.

Áshirbek Amangeldi. Maghjandy jazyp jazyqty bolyp edik...

Sózden-sóz tuyp, birde student jigittin:

- Agha, Maghjan beride aqtalghan eken ghoy? Oghan deyin ol «jabyq esim» bolyp kelipti ghoy?- dep tang qalghany  maghan tereng oy saldy. «Apyray-ә,- dedim ishtey,- 37-ning zúlmaty men zobalanynan beyhabar úrpaq ósip keledi eken-au?».  Búghan da tәube.

Sonyng aldynda ghana qazaq radiosynan Shynbolat Dildebaevtyng «Shyndyq turaly»:

Aytsa nanar momyn halyq edik qoy,

Momyndyqtan talay tayaq jedik qoy.

Halqymyzdyng qamyn jegen úldardy,

O masqara, «halyq jauy!» dedik, qoy,- degen joldary bar termesin tyndaghanmyn. Qarap otyrsaq, shynynda da talay qayghy-qasiretti, qysastyq pen qiyanatty bastan keshirgen ekenbiz.

Tarih ózgeredi, úrpaq almasady degen ras. Key oqighany tútas bir úrpaqtyn  sanasynan shygharyp jiberu nemese qayta janghyrtu týk emes eken.

Biz mysaly Maghjan Júmabaevtyng kim ekenin bilmey óstik. Sondyqtan onyng aqyndyq talantynan, shygharmalarynan mýlde habarymyz bolmady. Tek berirekte sekseninshi jyldary bireulerden «Ahmet Baytúrsynov, Maghjan Júmabaev, Jýsipbek Aymauytov, Mirjaqyp Dulatov» deytin talantty aqyn-jazushylar bolghan degendi  emis-emis esty bastadyq. Onyng ózinde olar jan-jaghyna barlay qarap, saqtana sóilip, sybyrlap qana aitatyn. «Bayqandar, búlar «halyq jaulary» atanyp, ústalyp ketken» deushi edi. Sondayda boyymyzda qanday da bir qorqynysh pen ýrey sezimi jýrip ótetin. Biraq, bizben qúralyptas  bozbalalardy   ózimiz mektepte shygharmalaryn oqyp ósken  Sәken Seyfulliyn, Beyimbet Maylin jәne  Iliyas Jansýgirovterding ýsheuining de bir jylda, yaghny «1938 jyly qaytys bolghany» tandandyratyn. Kókeyimizde osyghan baylanysty «nege búlay boldy eken?» degen súraq jýretin.

Keshegi 80-shi jyldary jastargha ghylym men bilimning nәrin berip, susyndatqan «Bilim jәne enbek» jurnalynda әrqaysysynyng ózindik qoltanbasy men ereksheligi  bir top jas jigitter júmys istedik. Álibek Asqarov, Qynabay Aralbaev, Alpysbay Shymyrbaev jәne men. Ishimizde belgili qalamger Tanash Dәurenbekov, tanymal fotojurnalist Jýnisbek Payyzov, korrektor Jamankýl Mushtaeva siyaqty ýlken kisiler de boldy. Bas redaktorymyz býginde aituly jazushy Beybit Qoyshybaev edi.

Jastyq shaqtyng «jana bir nәrse jasasaq» deytindey  jalyndap, alyp úshyp túratyn, algha úmtylatyn, qúlshynysty, órshil  ózgesheligi bolady. Sonday albyrttyqtyng әseri shyghar, jastar jaghy jurnaldy júrt qyzygha oqitynday etip shygharghymyz keldi. Ol ýshin әriyne, búryn-sondy qozghala qoymaghan, eldi eleng etkizetindey tyng taqyryptardy kóteru kerek. Osynday oi-maqsatpen yqylym zamannan beri kele jatqan, qazaq arasyndaghy emshilik, tәuiptik, baqsylyq-balgerlikti jazudy jón kórdik. Múny ózimizshe jan-jaqty talqylap, saralap «Halyq medisinasy: pikirtalasqa shaqyramyz» degen aidar taghyp, «Baqsylyqta qúpiya bar ma?» dep ortaq taqyryp qoyyp, eki maqala jariyalap kep jiberdik. («Bilim jәne enbek», 1982, №10) Biri - Jambyl oblystyq tarihiy-ólketanu muzeyining bólim mengerushisi Kýzenbay Baybosynovtyng «Balbiyke baqsy»  da, ekinshisi - Qazaq KSR Ghylym akademiyasy Sh.Uәlihanov atyndaghy tariyh, arheologiya jәne etnografiya institutynyng ghylymy qyzmetkeri Samat Óteniyazovtyng «Kóne derekterge kóz jibersek...» degen maqalasy.

Búlardyng aldyna «... talay ghasyrdan beri úrpaqtan-úrpaqqa tarap kele jatqan halyq medisinasynyng mýmkindigin eshkim de joqqa shygharmaydy. Onyng kómegimen emdelip, aiyghyp ketkender qanshama. óitkeni ol ómirding ózinen jinaqtalghan tәjiriybe. Keybir diniy-soqyr senimderge baylanysty jaqtaryn eskermesek, halyqtyng emshilik ónerining tolyp jatqan paydaly, progressivti tústary bar. Ókinishke qaray, keyde biz kórip-bilmey, ghylymy medisinany betke ústap, el arasyndaghy emdeu tәsilderin orynsyz joqqa shyghara beremiz. Sirә, búl halyq medisinasy jóninde  tiyanaqty da tújyrymdy ghylymy enbekterding , zertteulerding tapshylyghynan bolsa kerek. Sondyqtan da qazaq arasyndaghy emshilik, tәuipshilik, baqsylyq obektivti týrde zertteudi, layyqty baghasyn berude qajet etedi» dep bastalatyn  sol kezdegi sayasatqa qighash kelmeytindey týsinikteme annotasiya berdik. Bir jaghynan, qúpiyasy men syry onsha ashyla qoymaghan jalpy osy baqsylyq jayynda júrtshylyq  arasynda qozghau salyp, ghalymdardy, mamandardy, dәrigerlerdi, kózi ashyq, kókregi oyau oqyrmandardy pikirtalasqa, oy bólisuge shaqyrudy maqsat ettik.

Alghashqy maqalada avtor Balbiyke baqsy jayynda eshbir alyp-qospasyz kórgen-bilgenin jazsa, ekinshisinde HVIII ghasyrda qazaq saharasyndaghy baqsylyqqa  P.S. Pallas, P. Rychkov siyaqty sayahatshylardyng mәn berip, óz estelikterinde jazyp qaldyrghany, sonan song ony buryat ghalymy Dorjy Banzarov (1823-1855), qazaq ghalymy Shoqan Uәlihanov (1835-1865), búlardan sәl erterek aghylshyn filosofy Kaprleyl Tomas (1795-1881) zerttegeni, sonday-aq, búl taqyrypqa HIH ghasyrda G.N. Potaniyn, F.Poyarkov, Á.Divaev, B. Dosymbekov t.b. den qoyghany aityldy. Tipti, baqsylyqtyng tamyrynyng tym terende jatqanyn bildiru ýshin mynanday qyzyqty derek te keltirildi. «Mysaly, V ghasyrda ghúndar patshasy Attilla (Edildin) ainalasynda kóptegen talantty baqsylar bolghan. Olar bolatyn әrbir oqighany kýni búryn boljap, patshagha jetkizip otyrghan. Mәselen, 451 jylghy tarihta búryn-sondy bolmaghan әigili qyrghyn - Kataluniya shayqasyn aldyn ala sol baqsylar qúmalaq ashyp, boljap, shayqastyng taghdyryn qanday bolatynyn da aityp bergen. Aytqandary artynan aiday kelgen...» ( Iordan.O proishojdeniy y deyaniyah getov, Moskva, 1960. 104-109 better)

Aqiqatyn aitqanda, búl maqalany kóterip otyrghan mәselemiz jalang bolmasyn, әri taqyryptyng túzdyghy bolsyn, onyng ýstine jurnalymyz ghylymiy-tanymdyq basylym ghoy, dep  әdeyi qostyq. Bir aita keterligi, maqalanyng ishinde ataqty Qoylybay baqsy turaly:

Ertede el bar eken aty nayman,

Qytaygha qalyng nayman qanat jayghan.

Qalyng nayman ishinde - baghanaly,

Qazaqta baqsy asqan joq Qoylybaydan.

Qoylybay jyn jýgendep, peri mingen,

Astynda jorghalaghan shashty saytan.

Qoylybay qobyz alsa-aq, qalbalaqtap,

Qoqaman jetip keler әldeqaydan, - dep bastallatyn jyrdan ýzindi de berildi. Jurnal jaryq kórip, júrtqa tarap ta ketti. Endigi jerde: «әi, bir qyzyqty  pikirtalas tuatyn boldy-au?!» dep jaqsydan ýmit etip, oqyrmandardyng yqylas-kózqarasyn kýtip jýrdik.

Ne kerek, bir kýnderi : «oybay ne deysin, «Bilim jәne enbek» jurnaly eskilikti qozghap, feodaldyq dәuirdi dәriptep, baqsylyq turaly maqala jariyalapty. Onymen qoymay «halyq jauy» Maghjan Júmabaev deytinning Qoylybay baqsy jayynda poemasynan ýzindi beripti!» degen jamanatty sóz shyqty. Shyndyghynda biz әlgi jyrdyng Maghjandyki ekenin bilgen joqpyz, tipti ishimizde Maghjannyng atyn estimegender de bolatyn. Óitkeni, ol kezde Maghjan, Ahmet, Álihan, Mirjaqyp, Jýsipbekterding esimderi tas  býrekeuli edi. Sondyqtan múny asyra silteushi keybir jandayshaptar әr saqqa jýgirtip,  «olar múny bile túra әdeyi jariyalaghan» degendey ósek-ayang taraptyp, qaueset qaulap ketti. Múny kýtpegen biz abdyrap qaldyq. Oqigha búlay órbiydi dep ýsh úiyqtasaq týsimizge  engen emes.

Obalyna ne kerek, osynday bir pәleketting bolaryn sezdi me, ya bolmasa 37-shi jyldyng zobalanyn esitip, eluinshi jyldardyng qughyn-sýrginin shet jaghasyn kórgendikten be, ishimizdegi eresek jurnalister, ýlken kisiler:

- Sol baqsylyq-balgerlik degendi jazbay-aq qoyayyq ta. Erteng feodaldyq bayshyl zamandy ansapsyndar, eskilikti qozghapsyndar, dep bәle salyp jýrer, - dep saqtyq tanytqan. Oghan biz boydaghy qyzuqandylyq jastyqqa tәn albyrttyq әri anghaldyqpen: «ói, obektivti, әdiletti turde jazsaq bizge ne isteydi?!» - dep boy bermegenbiz. Ári kәzir «asyra siltep, jazyqsyz jazalay beretindey» bayaghy «37-shi jyl» emes, zaman týzelgen, bizder  «kemeldengen sosializm» jaghdayynda  ómir sýrip jatyrmyz degenbiz. Sóitsek, myqtap qatelesken ekenbiz.  «Otyz jeti» men eluinshi jyldardyn  salqyny men sarqynshaghy әli qala qoymaghan eken..

Búl әngime órshy týsip, aqyrynda respublikadaghy bar biylikti uysynda ústap túrghan Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetine jetip, ondaghylar komsomoldyng ortalyq komiytetine «Bilim jәne enbek» jurnalynyng mәselesin qarandar, sayasy túrghydan bagha berinder, tәrtipke salyndar!» degen tapsyrma bergen kórinedi. Aytqanday-aq, kóp úzamay respublika komsomoly OK burosynda bizding mәselemiz qaralatyny belgili boldy. Biz de jamanshylyq tilemey, jaqsylyqtan, aqiqattan ýmit ýzbey: «bәrin әdiletti obektivti qarap, aqty - aq, qarany - qara deytin shyghar, kemshiligimizdi kórsetip, ony týzetu jóninde baghyt-baghdar beretin shyghar», dep oiladyq. Sondyqtan jibergen komissiyasynyng aldyna jasaghan júmystarymyzdy, barymyzdy jayyp salugha tyrystyq. Jer-jerdegi oqyrmandardyn, avtorlardyng qoldap-quattauymen «Keleshek kelbeti» dep atalatyn, jas mýsinshiler men suretshilerding tuyndylarynan túratyn kórme úiymdastyrghanbyz. Ony talaylar kórip, tamashalap tamsanyp ketken. Sony kórsettik. Biraq ta jiberilgen komissiya mýshelerining kónil auanynan, is-әreket pen qoyghan súraqtarynan bayqaghanymyz olar bizden kemshilikti, qatelikti kóbirek tabugha, sóitip anyqtama-qorytyndyny teris sipatta jazugha kelgen eken.

Dýniyedegi eng qiyn nәrse jazyqsyz japa shegu. Negizsiz jamanatty bolyp qalu. Sondyqtan biz de qarap qalmay, tal qarmap, ózimizdi qorghaytynday dәlel-uәj izdey bastadyq. Bizge tilektester, barynsha qol úshyn beruge tyrysqandar boldy. Bireulerden «Maghjan Júmabaev 1960 jyly Týrkistan әskery okrugy tribunalynyng ýkimimen aqtalghan» degendi estidik. Qatelespesem, ol ýkimning kóshirmesin redaksiyagha Maghjannyng tuysy,  kezinde Týrkistan legionynda bolyp, Sibirde jazasyn ótep kelgen, aqyn Hamza Abdullin aqsaqal әkelip berdi. Sonday-aq, jiyrmasynshy jyldary Mәskeudegi Kórkem әdebiyet institutyn basqarghan, orystyng әigili aqyny Valeriy Brusevting sondaghy bir kurstyng jetekshisine Maghjan turaly: «Men sizge qazaqtyng Pushkiynin jiberip otyrmyn» dep jazghan hatynyng   mәtinin de sol kisining qolynan kórdik. Biz bilmegenimen júrttyng birazy, әsirese, agha buynnyng ókilderi Maghjannyng aqyndyghyn, ólenderin jaqsy biledi eken. Bazy bireuler:

Týrkistan  - eki dýnie esigi ghoy,

Týrkistan - er týrikting besigi ghoy.

Tamasha Týrkistanday jerde tughan,

Týrikting tәnir bergen nesibi ghoy, - dep jazghan sol aqyn ghoy, degendi sybyrlap aityp  jýrdi.

Tipti, keybir biletinderding aituynsha 1969 jyly  Maghjannyng shygharmashylyghy jayynda «Prostor» jurnalyna  kólemdi material jariyalau әreketi de bolghan kórinedi. Biraq ony ózge emes (kәzir atyn aitsan, jýzing úyalatyn), ózimizding ataqty jazushylarymyz Ortalyq Komiytetke  «oybay-au, ol halyq jauy ghoy!» dep, shaghym aityp,  «attandap» jýrip, maqalany  shyqqaly túrghan jerinen aldyrtyp tastapty.

Áriyne múnyng bәri kәzir aitugha onay. Búl oqigha kezinde bizding talay uaqytymyzdy alyp, jýikemizdi әldeneshe ese júqartty. Júmystyng da berekesi ketti. Bayaghy jastyq qúlshynys pen entuziazm su sepkendey basyldy. Degenmen basymyzda «qara býlt ýirilgen» sol bir kýnderde basshymyz bolghan, jurnaldyng Bas redaktory Bekenning (Beybit Qoyshybaevtyn) jas ta bolsa ýlken tózimdilik pen sabyrlylyq tanytqanyn aitu paryz. Onyng ózin sonday qalypta ústauy jigerimizding jasymay, ýmitimizdi sónbeuine zor yqpal etti deuge bolady.

Sóitip, ne kerek, aqyry «Bilim jәne enbek» jurnalynyng mәselesin, yaghny jastar men jasóspirimderge kommunistik tәrbie berude jibergen kemshilikteri boyynsha Qazaqstan komsomoly ortalyq komiytetining burosynda tayly-tayaghymyzben shaqyryp qarady. Birinshi hatshy Serik Ábdirahmanov deytin azamat. Áriyne býgingi kýnning dengeyinen «óitu kerek edi, býitu kerek edi» dep aita beruge bolady. Biraq ol kezde de tómennen bastap, jogharygha deyin basshynyng qay-qaysysy da jýiening ymyrasyz oryndaushylary boldy. Kәzir de sol әdetten aryldyq, aulaq kettik deu qiyn. Sondyqtan oghan da jogharydan sonday «tapsyrma» berilgen boluy kerek. Óitkeni, ol uaqytta komsomol partiyanyng senimdi serigi, layyqty rezervi ghana emes, aitqanyn eki etpey oryndaytyn qolghanaty әri qolbalasy-tyn. Al, partiyanyng tapsyrmasyn oryndamau ózindi oqqa baylaumen ten. Er-toqymyng sypyrylyp, kóshede júmyssyz qaluyng op-onay edi. Degenmen, aldynghylardyng qateligin keyingiler qaytalamauy ýshin aqiqatty әdebimen aityp otyrghan jón.

Buro mýsheleri de bizding mәselemizdi qaraugha «tas týiin» dayyndalghan eken. Ishterinde qazaqsha bilip, jurnaldy týsinip oqityndary bar, oqymaytyndary bar birinen song biri shyghyp, qyzyna sóilep, әrbir isimizden kemshilik-ilik  izdep tauyp, bizdi qaralap jatty. «Kommunistik tәrbiyege jat, qaydaghy bir baqsylyqty jazyp nelering bar,  Maghjan Júmabaev degen «halyq jauynyn» ólenin qaydan aldyndar, ony senderge kim berdi, bile túra әdeyi bastyndar», dep kinәlady. Ol kisi (Maghjan Júmabaev)1960 jyly Týrkistan әskery tribunalynyng ýkimimen aqtalghan eken dep, aqtau qaghazynyng kóshirmesin kórsetkenimizde olar: «búl naghyz sayasy aqtau emes, jәy azamattyq aqtau» dep shyghardy. Anghaldyq әri tәjiriybesizdik qoy, biz búghan kәdimgidey tosylyp qaldyq. Artynan anyqtap bilsek «aqtau» (reabilitasiya) «sayasi» jәne «azamattyq» dep bólinbey bireu-aq bolady eken. Maghjan Júmabaev basqaday qylmystary ýshin emes, sayasy kózqarasy ýshin sottalghan jәne sol boyynsha aqtalghan bolyp shyqty.

1981 jyly Qazaqstannyng Reseyge qosyluynyng 250 jyldyghyna oray, osy oqighany algha tartyp, jurnaldyng betinde Abylayhan men Ábilhayyr jayynda materialdar berip, suretterin jariyalaghanbyz. Osynymyzdy da «sayasi  tayazdyq», iydeologiyalyq qatelik dep tapty. Biz olardyng progressivti jaqtarymen qatar, kemshilikterin de synap kórsettik degenimizdi qaperlerine de alamady. «Synap jetistiripsinder, júrt olardy han kóterip, úlyqtap ýilerining tórlerine ilip qoyypty», desti.

Tipti olar,  qyza-qyza kelgende degen jurnaldyng aty zatyna say emes,  «Bilim jәne enbek» bolghandyqtan sender 50 prosent bilim, 50 prosent enbek turaly jazularyng kerek, degenge deyin bardy. Osyghan baylanysty bas redaktorymyzdyng jurnaldyng aty olay beyneli týrde qoyyla beredi, búl jastargha arnalghan ghylymiy-kópshilik tanymdyq basylym, mәselen Mәskeuden «Ogonek» deytin jurnal shyghady, biraq ta ol ot  turaly jazbaydy, al Qazaqstanda «Júldyz» deytin jurnal basylady, búl da  júldyzdar jayynda jazbaydy dep edi. Búl sóz buro mýshelerining shamyna tiyip, jaghdaydy odan әri ushyqtyryp jiberdi. Olar búrynghyda da órshelene týsti. Burogha bizben birge basqa da jastar men balalar basylymdarynyng redaktorlary, respublikamyzgha tanymal, ataqtary darday aqyn-jazushylar qatysyp otyrdy. Ánsheyinde aduyndy, keudelerin qaghatyn, sol agha-apalarymyz  әdilin aityp, bizge ara týsetin shyghar desek, qayta búqpantaylap, bastaryn qúmgha tyqqan týieqústay «sen tiymesen, men tiymenge» kóship, tipti, keybireuleri  balaghymyzdan tartyp, «oybay, otyr, ýndeme!» dep auzymyzgha qaqpaq bola berdi.

Erte aqqan júldyzday erterek baqilyq bolghan, anqyldaghan  aq jarqyn azamat, belgili sport jurnaliysi, marqúm Qynabay Aralbaev ol kezde bizding jurnalda qyzmet isteushi edi. Sol әlgindey bizdi orynsyz qaralau men kinәlau qyzghan shaqta shyday almay ornynan atyp túryp:

- Biz komsomoldyng jurnalymyz. Sondyqtan onyng joghary úiymynan bastauysh úiymyna deyin bizdi qoldap, kómektesuleri kerek. Al, biz jergilikti jerlerge barghanda kerisinshe nebir tanqalarlyq jәitterge tap bolamyz. Keybir audandaq komsomol komiytetining birinshi hatshylary «Bilim jәne enbek» deytin jurnaldyng bar ekenin de bilmeydi. Ol jurnal Mәskeuden shygha ma, әlde Almatydan shygha ma? dep súraydy, - dedi.

Búghan burony jýrgizip otyrghan komsomoldyng birinshi hatshysy kekesinmen  jauap qatyp:

-   Áy, Qynabay, - dedi. - Ol birinshi hatshylar sening jurnalyng týgil men barsam, meni de tanymay qaluy mýmkin. Sondyqtan olargha esh renjuge bolmaydy.

Qynabay da qalyspay:

-   Seke, sizdi bilmese bilmesin. Biraq jalghyz ghylymiy-kópshilik jurnaldy bilui kerek! - dep qoyyp qaldy.

Shamasy, birinshi hatshy múnday sózdi kýtpegen boluy kerek. Óitkeni ol kezde buronyng ýstinde birinshi basshygha qarsy sóileytinder bolmaytyn. Sondyqtan  yzagha bulyqqan ol:

- Joldas, Aralbaev, - dedi sәlden keyin, - kәzir sen jurnaldyng bildey bir qyzmetkerimin dep sayrap otyrsyng ghoy. Biraq, senin  osy aradan qyzmetinnen quylghan, júmyssyz bolyp shyghuyng op-onay. Sondyqtan tynysh otyr! - dedi. Júrt siltidey tyndy.

Ýlkender múndaydy anghaldyq, balalyq deushi me edi. Sol aitpaqshy, bizdiki shyn balalyq jóne anghaldyq eken. Ózimizshe qisyndy pikir, oryndy dәlel aitsaq qúlaq asatyn shyghar dep jýrmiz ghoy. Sóitsek onymyzdyng bәri bos әureshilik bolyp shyqty. Jogharydan bәri aldyn ala kesilip, mәsele sheshilip qoyghan eken.

Sonymen ne kerek, buronyng qorytyndysy boyynsha Bas redaktorymyzdy qyzmetinen bosatty da, kalghandarymyzgha bir-bir sógisti arqalatyp jiberdi. Osymen is bitti dedi. Basty tómen salyp, ýnjyrghamyz týsip burodan shyghyp jýre berdik. Men ózim әli kýnge úmytpaymyn. Basymyzgha búlt ýiirilip, teperish kórgen sonday bir qiyn sәtte, kórnekti qalamger synshy, qogham, memleket qayratkeri dәrejesine deyin ósken, ayauly azamat Saghat Áshimbaev aghamyz bizderge kisilik pen parasattylyqtyng biyik ýlgisin kórsetti. Ensemiz týsip, jigerimiz qúm bolyp túrghan bәrimizdi jinap alyp:

- Áy, jigitter, keshke  Beybitting ýiine barayyq,- dedi. - At ýstinde, qyzmette jýrgende janynnan shyqpaytyn jaghympazdar kóp bolady. Qyzmetten týsting be, ondaylar zym-ziya joghalady. Biz adamdyq qasiyetimizdi saqtap, azamattyng janyna jalau bolyp, kónilin aulap qaytayyq. «Leninshil jas» gazetinde jýrgende múnday әdiletsizdikti men de bastan keshkenmin.- dedi. Aytqanday-aq, Saghat agha bas bolyp, Bekenning ýiine baryp, basu aityp, týnning bir uaghyna deyin otyryp qayttyq.

Adam bәrine shydaghanymen, әsirese, qiyanat pen әdiletsizdikke shyday almaydy eken. Elding arasynda bizding jurnal turaly neshe týrli qaueset, alyp-qashpa әngime tarady. Bireuler: «ózderine de sol kerek, baqsylyqty jazyp,, «halyq jauynyn» ólenin jariyalap nesi bar» desti. Endi bireuler: «búl ózi әu bastan últshyldyq, keritartpa baghyttaghy jurnal, búghan ómiri basshy qútayghan emes» degendi aityp jýrdi. Songhy sózding rasynda da «jany bar» edi. Óitkeni, búghan deyin de «Bilim jәne enbek» talay ret sayasatqa qayshy keletin maqalalar jariyalap, talay ret basyna «qara búlt» ýiirilgen eken. Mysaly bir joly qazaqtyng ru-shejiresin jazyp, taghy bir joly «alashordashyl» ghalym Álimhan Ermekov turaly maqala basyp jazyqty bolghan kórinedi. Al ghylymnyng mýddesi, ghylymnyng kókjiyegi sayasat shenberinen әldeqayda keng ekenin, onyng onday qasang noqtagha basy syimay, kýrmeuin ýzip kete beretinin anghal halyq, qayran kazekem, qaydan bilsin!

«Sheshingen sudan tayynbaydy». Kórer kózge jasalghan qiyanatqa tóze almay biz újym bolyp, tórelik súrap Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetine, tura Dinmúhamed Ahmetúly Qonaevtyng ózine shaghym hat jazdyq. Óitkeni, júrttan ol kisining aldyna barghan adamnyng meseli qaytpaydy, qolyna tiygen aryz-shaghym qarausyz qalamaydy degendi estiytinbiz. Keudemiz men kókeyimizde sonday sәuleli ýmit pen senim boldy.

Kóp bolyp, újymnyng atynan jazylghan song ba, sәl kýnnen keyin-aq «dúrystap dayyndalyndar, senderdi Qonaevtyng ózi qabyldaydy» degen sóz shyqty. Biz boyymyzdy-oyymyzdy týzep, aitatyn sózderimizdi pysyqtap, ol kisining aldyna kirgenshe әri quanyp, әri qobaljyp jýrdik. Biraq ber jaqtaghy jandayshaptar bizdi barynsha ýlken kisining aldyna jibermeuge tyrysyp baqty. Aqyry degenderine jetip, bizdi Diymekeng emes, iydeologiya jónindegi hatshy Kәkimjan Qazybaev qabyldaytyn boldy. Búghan da shýkir dedik. Sebebi, ol kisi bizding agha buyn әriptesimiz. Búghan deyin QazTAG-ting diyrektory bolghan. Almaty oblystyq «Jetisu», respublikalyq «Leninshil jas» gazetterinde qyzmet istegen. Sondyqtan mәselening aq-qarasyn aitatyn shyghar, dep ýmittendik. Biraq ol kisi de bizdi renishpen qarsy aldy. Ortamyzdaghy ýlkenderimiz  Tanash agha Dәurenbekov pen Jýnisbek agha Payyzovty búrynan tanidy eken. Olardyng әrqaysysynyng jurnal redaksiyasynda qansha uaqyt beri júmys istep kele jatqandaryn súrady. Ishimizdegi taghy bir jigitke búrylyp:

-                            Sen ózing partiya úiymynyng hatshysy ekensin. Aytshy, kimdiki dúrys?- dep edi. Anau ózining kәdimgi kóniljyqpas әdetine basyp:

-                            Sizderdiki de dúrys, bizdiki de dúrys,- degeni. Sonda Kәkeng basyn shayqap:

-                            Eger soghys bola qalsa myna qu eki jaqqa birdey qyzmet etip jýre beretinning ózi ghoy,- dedi. Bәrimiz du kýldik.. Biraq, bir jaghynan qatarymyzdaghy bir azamattyng búlay sóilegenine ynghaysyzdanyp  ta qaldyq.

-   Eldi shulatyp, búlay etkendering jaramady,- dedi odan әri sózin sabaqtap.. Sonan song jurnaldyng betinde jibergen «biraz kemshilikterimizdi» aityp ótti. -Jetekshi basylym «Sosialistik Qazaqstannyn» ózi «yanvari», «fevrali», «mart» dese, sender qoldanystan qalghan, qaydaghy bir eskishe ataulardy tauyp alyp: «qantar», «aqpan», «nauryz» dep býirekten siyrek shygharasyndar,- dedi.- Úzyn sózding qysqasy búrynghy bas redaktorlaryndy qaytara almaymyz. Ornyna jaqynda bir bilikti azamat barady. Sol bәrin týzep, qalpyna keltiredi»,- dep qorytty. Shamalauymyzsha búl kisi de әdiletsizdikting bolghanyn, asyra silteuding oryn alghanyn - bәri-bәrin bilip, kórip otyrsa da sol kezdegi jýienin, biylikting yqpalynan shygha almady.

Biraq, әitse de Dinmúhammed Ahmetúly Qonaev  Beybit Qoyshybaevtyng SOKP Ortalyq Komiytetine jazghan aryzyna oray, ózi qabyldap sóilesip, tikeley «Sosialistik Qazaqstan» gazetine bólim mengerushisi etip ornalastyrdy. Aqiqattyng keshigip jetkenindey búl da bolsa kishkene kónilge demeu bolyp, bizding shyndyq izdep, shyryldap jýrgenimizdin  tegin emes ekenin júrt sәl de bolsa úqqanday boldy.

Mine, sol oqighadan beri de talay zaman ótti. Bәri ótedi bәri ózgeredi degen ras. Qoghamymyzda, elimizde adamnyng týsine kirip shyqpaytynday talay ózgerister beleng aldy. Biz býginde basqalarmen terezesi teng egemendi el, óz aldymyzgha tәuelsiz memleket boldyq.

Zaman solay ma, әlde keybir adam solay ma? Bayaghy bizdi «últshylsyndar, eski bayshyl-feodaldyq qoghamdy ansaysyndar!» dep kinәlaghan qulardyng keyinnen zamannyng aghymyna qaray ózgerip, uaqyttyng tu kóterushi belsendileri bolyp aldy. «Elim, halqym, qazaghym!» dep eniregende etekteri jasqa toldy. Al «Bilim jәne enbek» Maghjan Júmabaev deytin «halyq jauynyn» óleninen ýzindi jariyalapty!» dep qolamtany qozdyryp, otqa may qúyshylar she? Olar artynan Ahmet, Álihan, Maghjan, Jýsipbekterding joqtaushysyna ainaldy. «Esil, erler-ay!...» dep ah úryp sóilegende  kózine eriksiz jas kelip, qabyrghang qayysatynday edi. Tek olardyng keshegisin jaqsy biletinder ghana ishtey qynjylyp, amalsyz bastaryn shayqaytyn. Endigi jerde múndaydan keyingi úrpaq sabaq alsa eken, ekijýzdilikten aulaq bolsa eken dep tileysin.

Egemendigimiz úzaghynan bolyp, keleshegimizdi bergey deysin!  Bir quanatynymyz, qaranghy qapasta jatyp:

Abaqtyda aidy, kýndi janyldym,

Sarghaydym ghoy, sardalamdy saghyndym.

«Qarashyghym, qúlynym!» - dep zarlaghan,

Alystaghy sorly anamdy saghyndym.

Altyn Kýndi, qara jerdi saghyndym,

Jan joldasym jýirik jeldi saghyndym.

Asau tayday erkeletip ósirgen,

Aghayyndy, tughan eldi saghyndym.

Qazaghymdy qalyng eldi saghyndym,

Saryarqamdy, sayran jerdi saghyndym.

Balday búlaq, móldir kýmis kóbikti,

Arqadaghy aidyn kóldi saghyndym,- dep jyrlaghan aqiyq aqyn, Bayron, Pushkin sekildi qazaqtan shyqqan romantikalyq poeziyanyng talantty ókili Maghjan Júmabaev halqymen qayta qauyshty. Ádebiyetimizding tórinen ózining layyqty ornyn aldy. Artynda ólmes múrasy qaldy. Maghjandy  keshegidey «halyq jauy» emes, qazaqtyng maqtan etuge túrarlyqtay kórnekti aqyny dep tanityn, әri baghalaytyn jana úrpaq, jana buyn ósip jetildi. Búghan da tәuba.

"Abay-aqparat"