اشىربەك امانگەلدى. ماعجاندى جازىپ جازىقتى بولىپ ەدىك...
اشىربەك امانگەلدى. ماعجاندى جازىپ جازىقتى بولىپ ەدىك...
سوزدەن-ءسوز تۋىپ، بىردە ستۋدەنت جىگىتتىڭ:
- اعا، ماعجان بەرىدە اقتالعان ەكەن عوي؟ وعان دەيىن ول «جابىق ەسىم» بولىپ كەلىپتى عوي؟- دەپ تاڭ قالعانى ماعان تەرەڭ وي سالدى. «اپىراي-ءا،- دەدىم ىشتەي،- 37-ءنىڭ زۇلماتى مەن زوبالاڭىنان بەيحابار ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى ەكەن-اۋ؟». بۇعان دا تاۋبە.
سونىڭ الدىندا عانا قازاق راديوسىنان شىنبولات دىلدەباەۆتىڭ «شىندىق تۋرالى»:
ايتسا نانار مومىن حالىق ەدىك قوي،
مومىندىقتان تالاي تاياق جەدىك قوي.
حالقىمىزدىڭ قامىن جەگەن ۇلداردى،
و ماسقارا، «حالىق جاۋى!» دەدىك، قوي،- دەگەن جولدارى بار تەرمەسىن تىڭداعانمىن. قاراپ وتىرساق، شىنىندا دا تالاي قايعى-قاسىرەتتى، قىساستىق پەن قياناتتى باستان كەشىرگەن ەكەنبىز.
تاريح وزگەرەدى، ۇرپاق الماسادى دەگەن راس. كەي وقيعانى تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ ساناسىنان شىعارىپ جىبەرۋ نەمەسە قايتا جاڭعىرتۋ تۇك ەمەس ەكەن.
اشىربەك امانگەلدى. ماعجاندى جازىپ جازىقتى بولىپ ەدىك...
سوزدەن-ءسوز تۋىپ، بىردە ستۋدەنت جىگىتتىڭ:
- اعا، ماعجان بەرىدە اقتالعان ەكەن عوي؟ وعان دەيىن ول «جابىق ەسىم» بولىپ كەلىپتى عوي؟- دەپ تاڭ قالعانى ماعان تەرەڭ وي سالدى. «اپىراي-ءا،- دەدىم ىشتەي،- 37-ءنىڭ زۇلماتى مەن زوبالاڭىنان بەيحابار ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى ەكەن-اۋ؟». بۇعان دا تاۋبە.
سونىڭ الدىندا عانا قازاق راديوسىنان شىنبولات دىلدەباەۆتىڭ «شىندىق تۋرالى»:
ايتسا نانار مومىن حالىق ەدىك قوي،
مومىندىقتان تالاي تاياق جەدىك قوي.
حالقىمىزدىڭ قامىن جەگەن ۇلداردى،
و ماسقارا، «حالىق جاۋى!» دەدىك، قوي،- دەگەن جولدارى بار تەرمەسىن تىڭداعانمىن. قاراپ وتىرساق، شىنىندا دا تالاي قايعى-قاسىرەتتى، قىساستىق پەن قياناتتى باستان كەشىرگەن ەكەنبىز.
تاريح وزگەرەدى، ۇرپاق الماسادى دەگەن راس. كەي وقيعانى تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ ساناسىنان شىعارىپ جىبەرۋ نەمەسە قايتا جاڭعىرتۋ تۇك ەمەس ەكەن.
ءبىز مىسالى ماعجان جۇماباەۆتىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي وستىك. سوندىقتان ونىڭ اقىندىق تالانتىنان، شىعارمالارىنان مۇلدە حابارىمىز بولمادى. تەك بەرىرەكتە سەكسەنىنشى جىلدارى بىرەۋلەردەن «احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ» دەيتىن تالانتتى اقىن-جازۋشىلار بولعان دەگەندى ەمىس-ەمىس ەستي باستادىق. ونىڭ وزىندە ولار جان-جاعىنا بارلاي قاراپ، ساقتانا ءسويلىپ، سىبىرلاپ قانا ايتاتىن. «بايقاڭدار، بۇلار «حالىق جاۋلارى» اتانىپ، ۇستالىپ كەتكەن» دەۋشى ەدى. سوندايدا بويىمىزدا قانداي دا ءبىر قورقىنىش پەن ۇرەي سەزىمى ءجۇرىپ وتەتىن. بىراق، بىزبەن قۇرالىپتاس بوزبالالاردى وزىمىز مەكتەپتە شىعارمالارىن وقىپ وسكەن ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين جانە ىلياس جانسۇگىروۆتەردىڭ ۇشەۋىنىڭ دە ءبىر جىلدا، ياعني «1938 جىلى قايتىس بولعانى» تاڭداندىراتىن. كوكەيىمىزدە وسىعان بايلانىستى «نەگە بۇلاي بولدى ەكەن؟» دەگەن سۇراق جۇرەتىن.
كەشەگى 80-ءشى جىلدارى جاستارعا عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ءنارىن بەرىپ، سۋسىنداتقان «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىندا ارقايسىسىنىڭ وزىندىك قولتاڭباسى مەن ەرەكشەلىگى ءبىر توپ جاس جىگىتتەر جۇمىس ىستەدىك. الىبەك اسقاروۆ، قىناباي ارالباەۆ، الپىسباي شىمىرباەۆ جانە مەن. ىشىمىزدە بەلگىلى قالامگەر تاناش داۋرەنبەكوۆ، تانىمال فوتوجۋرناليست جۇنىسبەك پايىزوۆ، كوررەكتور جامانكۇل مۋشتاەۆا سياقتى ۇلكەن كىسىلەر دە بولدى. باس رەداكتورىمىز بۇگىندە ايتۋلى جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆ ەدى.
جاستىق شاقتىڭ «جاڭا ءبىر نارسە جاساساق» دەيتىندەي جالىنداپ، الىپ ۇشىپ تۇراتىن، العا ۇمتىلاتىن، قۇلشىنىستى، ءورشىل وزگەشەلىگى بولادى. سونداي البىرتتىقتىڭ اسەرى شىعار، جاستار جاعى جۋرنالدى جۇرت قىزىعا وقيتىنداي ەتىپ شىعارعىمىز كەلدى. ول ءۇشىن ارينە، بۇرىن-سوڭدى قوزعالا قويماعان، ەلدى ەلەڭ ەتكىزەتىندەي تىڭ تاقىرىپتاردى كوتەرۋ كەرەك. وسىنداي وي-ماقساتپەن ىقىلىم زاماننان بەرى كەلە جاتقان، قازاق اراسىنداعى ەمشىلىك، تاۋىپتىك، باقسىلىق-بالگەرلىكتى جازۋدى ءجون كوردىك. مۇنى وزىمىزشە جان-جاقتى تالقىلاپ، سارالاپ «حالىق مەديتسيناسى: پىكىرتالاسقا شاقىرامىز» دەگەن ايدار تاعىپ، «باقسىلىقتا قۇپيا بار ما؟» دەپ ورتاق تاقىرىپ قويىپ، ەكى ماقالا جاريالاپ كەپ جىبەردىك. («ءبىلىم جانە ەڭبەك»، 1982, №10) ءبىرى - جامبىل وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى كۇزەنباي بايبوسىنوۆتىڭ «بالبيكە باقسى» دا، ەكىنشىسى - قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى سامات وتەنيازوۆتىڭ «كونە دەرەكتەرگە كوز جىبەرسەك...» دەگەن ماقالاسى.
بۇلاردىڭ الدىنا «... تالاي عاسىردان بەرى ۇرپاقتان-ۇرپاققا تاراپ كەلە جاتقان حالىق مەديتسيناسىنىڭ مۇمكىندىگىن ەشكىم دە جوققا شىعارمايدى. ونىڭ كومەگىمەن ەمدەلىپ، ايىعىپ كەتكەندەر قانشاما. ويتكەنى ول ءومىردىڭ وزىنەن جيناقتالعان تاجىريبە. كەيبىر ءدىني-سوقىر سەنىمدەرگە بايلانىستى جاقتارىن ەسكەرمەسەك، حالىقتىڭ ەمشىلىك ونەرىنىڭ تولىپ جاتقان پايدالى، پروگرەسسيۆتى تۇستارى بار. وكىنىشكە قاراي، كەيدە ءبىز كورىپ-بىلمەي، عىلىمي مەديتسينانى بەتكە ۇستاپ، ەل اراسىنداعى ەمدەۋ تاسىلدەرىن ورىنسىز جوققا شىعارا بەرەمىز. ءسىرا، بۇل حالىق مەديتسيناسى جونىندە تياناقتى دا تۇجىرىمدى عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ ، زەرتتەۋلەردىڭ تاپشىلىعىنان بولسا كەرەك. سوندىقتان دا قازاق اراسىنداعى ەمشىلىك، تاۋىپشىلىك، باقسىلىق وبەكتيۆتى تۇردە زەرتتەۋدى، لايىقتى باعاسىن بەرۋدە قاجەت ەتەدى» دەپ باستالاتىن سول كەزدەگى ساياساتقا قيعاش كەلمەيتىندەي تۇسىنىكتەمە اننوتاتسيا بەردىك. ءبىر جاعىنان، قۇپياسى مەن سىرى ونشا اشىلا قويماعان جالپى وسى باقسىلىق جايىندا جۇرتشىلىق اراسىندا قوزعاۋ سالىپ، عالىمداردى، مامانداردى، دارىگەرلەردى، كوزى اشىق، كوكرەگى وياۋ وقىرمانداردى پىكىرتالاسقا، وي بولىسۋگە شاقىرۋدى ماقسات ەتتىك.
العاشقى ماقالادا اۆتور بالبيكە باقسى جايىندا ەشبىر الىپ-قوسپاسىز كورگەن-بىلگەنىن جازسا، ەكىنشىسىندە ءحVىىى عاسىردا قازاق ساحاراسىنداعى باقسىلىققا پ.س. پاللاس، پ. رىچكوۆ سياقتى ساياحاتشىلاردىڭ ءمان بەرىپ، ءوز ەستەلىكتەرىندە جازىپ قالدىرعانى، سونان سوڭ ونى بۋريات عالىمى دورجي بانزاروۆ (1823-1855), قازاق عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ (1835-1865), بۇلاردان ءسال ەرتەرەك اعىلشىن فيلوسوفى كاپرلەيل توماس (1795-1881) زەرتتەگەنى، سونداي-اق، بۇل تاقىرىپقا ءحىح عاسىردا گ.ن. پوتانين، ف.پوياركوۆ، ءا.ديۆاەۆ، ب. دوسىمبەكوۆ ت.ب. دەن قويعانى ايتىلدى. ءتىپتى، باقسىلىقتىڭ تامىرىنىڭ تىم تەرەڭدە جاتقانىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن مىنانداي قىزىقتى دەرەك تە كەلتىرىلدى. «مىسالى، V عاسىردا عۇندار پاتشاسى اتتيللا (ەدىلدىڭ) اينالاسىندا كوپتەگەن تالانتتى باقسىلار بولعان. ولار بولاتىن ءاربىر وقيعانى كۇنى بۇرىن بولجاپ، پاتشاعا جەتكىزىپ وتىرعان. ماسەلەن، 451 جىلعى تاريحتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ايگىلى قىرعىن - كاتالۋنيا شايقاسىن الدىن الا سول باقسىلار قۇمالاق اشىپ، بولجاپ، شايقاستىڭ تاعدىرىن قانداي بولاتىنىن دا ايتىپ بەرگەن. ايتقاندارى ارتىنان ايداي كەلگەن...» ( يوردان.و پرويسحوجدەني ي دەيانياح گەتوۆ، موسكۆا، 1960. 104-109 بەتتەر)
اقيقاتىن ايتقاندا، بۇل ماقالانى كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەمىز جالاڭ بولماسىن، ءارى تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى بولسىن، ونىڭ ۇستىنە جۋرنالىمىز عىلىمي-تانىمدىق باسىلىم عوي، دەپ ادەيى قوستىق. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ماقالانىڭ ىشىندە اتاقتى قويلىباي باقسى تۋرالى:
ەرتەدە ەل بار ەكەن اتى نايمان،
قىتايعا قالىڭ نايمان قانات جايعان.
قالىڭ نايمان ىشىندە - باعانالى،
قازاقتا باقسى اسقان جوق قويلىبايدان.
قويلىباي جىن جۇگەندەپ، پەرى مىنگەن،
استىندا جورعالاعان شاشتى سايتان.
قويلىباي قوبىز السا-اق، قالبالاقتاپ،
قوقامان جەتىپ كەلەر الدەقايدان، - دەپ باستاللاتىن جىردان ءۇزىندى دە بەرىلدى. جۋرنال جارىق كورىپ، جۇرتقا تاراپ تا كەتتى. ەندىگى جەردە: «ءاي، ءبىر قىزىقتى پىكىرتالاس تۋاتىن بولدى-اۋ؟!» دەپ جاقسىدان ءۇمىت ەتىپ، وقىرمانداردىڭ ىقىلاس-كوزقاراسىن كۇتىپ جۇردىك.
نە كەرەك، ءبىر كۇندەرى : «ويباي نە دەيسىڭ، «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالى ەسكىلىكتى قوزعاپ، فەودالدىق ءداۋىردى دارىپتەپ، باقسىلىق تۋرالى ماقالا جاريالاپتى. ونىمەن قويماي «حالىق جاۋى» ماعجان جۇماباەۆ دەيتىننىڭ قويلىباي باقسى جايىندا پوەماسىنان ءۇزىندى بەرىپتى!» دەگەن جاماناتتى ءسوز شىقتى. شىندىعىندا ءبىز الگى جىردىڭ ماعجاندىكى ەكەنىن بىلگەن جوقپىز، ءتىپتى ىشىمىزدە ماعجاننىڭ اتىن ەستىمەگەندەر دە بولاتىن. ويتكەنى، ول كەزدە ماعجان، احمەت، ءاليحان، مىرجاقىپ، جۇسىپبەكتەردىڭ ەسىمدەرى تاس بۇرەكەۋلى ەدى. سوندىقتان مۇنى اسىرا سىلتەۋشى كەيبىر جاندايشاپتار ءار ساققا جۇگىرتىپ، «ولار مۇنى بىلە تۇرا ادەيى جاريالاعان» دەگەندەي وسەك-اياڭ تاراپتىپ، قاۋەسەت قاۋلاپ كەتتى. مۇنى كۇتپەگەن ءبىز ابدىراپ قالدىق. وقيعا بۇلاي ءوربيدى دەپ ءۇش ۇيىقتاساق تۇسىمىزگە ەنگەن ەمەس.
وبالىنا نە كەرەك، وسىنداي ءبىر پالەكەتتىڭ بولارىن سەزدى مە، يا بولماسا 37-ءشى جىلدىڭ زوبالاڭىن ەسىتىپ، ەلۋىنشى جىلداردىڭ قۋعىن-سۇرگىنىن شەت جاعاسىن كورگەندىكتەن بە، ىشىمىزدەگى ەرەسەك جۋرناليستەر، ۇلكەن كىسىلەر:
- سول باقسىلىق-بالگەرلىك دەگەندى جازباي-اق قويايىق تا. ەرتەڭ فەودالدىق بايشىل زاماندى اڭساپسىندار، ەسكىلىكتى قوزعاپسىڭدار، دەپ بالە سالىپ جۇرەر، - دەپ ساقتىق تانىتقان. وعان ءبىز بويداعى قىزۋقاندىلىق جاستىققا ءتان البىرتتىق ءارى اڭعالدىقپەن: «ءوي، وبەكتيۆتى، ادىلەتتى تۋردە جازساق بىزگە نە ىستەيدى؟!» - دەپ بوي بەرمەگەنبىز. ءارى كازىر «اسىرا سىلتەپ، جازىقسىز جازالاي بەرەتىندەي» باياعى «37-ءشى جىل» ەمەس، زامان تۇزەلگەن، بىزدەر «كەمەلدەنگەن سوتسياليزم» جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەگەنبىز. سويتسەك، مىقتاپ قاتەلەسكەن ەكەنبىز. «وتىز جەتى» مەن ەلۋىنشى جىلداردىڭ سالقىنى مەن سارقىنشاعى ءالى قالا قويماعان ەكەن..
بۇل اڭگىمە ءورشي ءتۇسىپ، اقىرىندا رەسپۋبليكاداعى بار بيلىكتى ۋىسىندا ۇستاپ تۇرعان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە جەتىپ، ونداعىلار كومسومولدىڭ ورتالىق كوميتەتىنە «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ ماسەلەسىن قاراڭدار، ساياسي تۇرعىدان باعا بەرىڭدەر، تارتىپكە سالىڭدار!» دەگەن تاپسىرما بەرگەن كورىنەدى. ايتقانداي-اق، كوپ ۇزاماي رەسپۋبليكا كومسومولى وك بيۋروسىندا ءبىزدىڭ ماسەلەمىز قارالاتىنى بەلگىلى بولدى. ءبىز دە جامانشىلىق تىلەمەي، جاقسىلىقتان، اقيقاتتان ءۇمىت ۇزبەي: «ءبارىن ادىلەتتى وبەكتيۆتى قاراپ، اقتى - اق، قارانى - قارا دەيتىن شىعار، كەمشىلىگىمىزدى كورسەتىپ، ونى تۇزەتۋ جونىندە باعىت-باعدار بەرەتىن شىعار»، دەپ ويلادىق. سوندىقتان جىبەرگەن كوميسسياسىنىڭ الدىنا جاساعان جۇمىستارىمىزدى، بارىمىزدى جايىپ سالۋعا تىرىستىق. جەر-جەردەگى وقىرمانداردىڭ، اۆتورلاردىڭ قولداپ-قۋاتتاۋىمەن «كەلەشەك كەلبەتى» دەپ اتالاتىن، جاس مۇسىنشىلەر مەن سۋرەتشىلەردىڭ تۋىندىلارىنان تۇراتىن كورمە ۇيىمداستىرعانبىز. ونى تالايلار كورىپ، تاماشالاپ تامسانىپ كەتكەن. سونى كورسەتتىك. بىراق تا جىبەرىلگەن كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ كوڭىل اۋانىنان، ءىس-ارەكەت پەن قويعان سۇراقتارىنان بايقاعانىمىز ولار بىزدەن كەمشىلىكتى، قاتەلىكتى كوبىرەك تابۋعا، ءسويتىپ انىقتاما-قورىتىندىنى تەرىس سيپاتتا جازۋعا كەلگەن ەكەن.
دۇنيەدەگى ەڭ قيىن نارسە جازىقسىز جاپا شەگۋ. نەگىزسىز جاماناتتى بولىپ قالۋ. سوندىقتان ءبىز دە قاراپ قالماي، تال قارماپ، ءوزىمىزدى قورعايتىنداي دالەل-ءۋاج ىزدەي باستادىق. بىزگە تىلەكتەستەر، بارىنشا قول ۇشىن بەرۋگە تىرىسقاندار بولدى. بىرەۋلەردەن «ماعجان جۇماباەۆ 1960 جىلى تۇركىستان اسكەري وكرۋگى تريبۋنالىنىڭ ۇكىمىمەن اقتالعان» دەگەندى ەستىدىك. قاتەلەسپەسەم، ول ۇكىمنىڭ كوشىرمەسىن رەداكتسياعا ماعجاننىڭ تۋىسى، كەزىندە تۇركىستان لەگيونىندا بولىپ، سىبىردە جازاسىن وتەپ كەلگەن، اقىن حامزا ابدۋللين اقساقال اكەلىپ بەردى. سونداي-اق، جيىرماسىنشى جىلدارى ماسكەۋدەگى كوركەم ادەبيەت ينستيتۋتىن باسقارعان، ورىستىڭ ايگىلى اقىنى ۆالەري بريۋسەۆتىڭ سونداعى ءبىر كۋرستىڭ جەتەكشىسىنە ماعجان تۋرالى: «مەن سىزگە قازاقتىڭ پۋشكينىن جىبەرىپ وتىرمىن» دەپ جازعان حاتىنىڭ ماتىنىن دە سول كىسىنىڭ قولىنان كوردىك. ءبىز بىلمەگەنىمەن جۇرتتىڭ ءبىرازى، اسىرەسە، اعا بۋىننىڭ وكىلدەرى ماعجاننىڭ اقىندىعىن، ولەڭدەرىن جاقسى بىلەدى ەكەن. بازى بىرەۋلەر:
تۇركىستان - ەكى دۇنيە ەسىگى عوي،
تۇركىستان - ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي.
تاماشا تۇركىستانداي جەردە تۋعان،
تۇرىكتىڭ ءتاڭىر بەرگەن نەسىبى عوي، - دەپ جازعان سول اقىن عوي، دەگەندى سىبىرلاپ ايتىپ جۇردى.
ءتىپتى، كەيبىر بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا 1969 جىلى ماعجاننىڭ شىعارماشىلىعى جايىندا «پروستور» جۋرنالىنا كولەمدى ماتەريال جاريالاۋ ارەكەتى دە بولعان كورىنەدى. بىراق ونى وزگە ەمەس (كازىر اتىن ايتساڭ، ءجۇزىڭ ۇيالاتىن), ءوزىمىزدىڭ اتاقتى جازۋشىلارىمىز ورتالىق كوميتەتكە «ويباي-اۋ، ول حالىق جاۋى عوي!» دەپ، شاعىم ايتىپ، «اتتانداپ» ءجۇرىپ، ماقالانى شىققالى تۇرعان جەرىنەن الدىرتىپ تاستاپتى.
ارينە مۇنىڭ ءبارى كازىر ايتۋعا وڭاي. بۇل وقيعا كەزىندە ءبىزدىڭ تالاي ۋاقىتىمىزدى الىپ، جۇيكەمىزدى الدەنەشە ەسە جۇقارتتى. جۇمىستىڭ دا بەرەكەسى كەتتى. باياعى جاستىق قۇلشىنىس پەن ەنتۋزيازم سۋ سەپكەندەي باسىلدى. دەگەنمەن باسىمىزدا «قارا ءبۇلت ۇيرىلگەن» سول ءبىر كۇندەردە باسشىمىز بولعان، جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى بەكەڭنىڭ (بەيبىت قويشىباەۆتىڭ) جاس تا بولسا ۇلكەن توزىمدىلىك پەن سابىرلىلىق تانىتقانىن ايتۋ پارىز. ونىڭ ءوزىن سونداي قالىپتا ۇستاۋى جىگەرىمىزدىڭ جاسىماي، ءۇمىتىمىزدى سونبەۋىنە زور ىقپال ەتتى دەۋگە بولادى.
ءسويتىپ، نە كەرەك، اقىرى «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ ماسەلەسىن، ياعني جاستار مەن جاسوسپىرىمدەرگە كوممۋنيستىك تاربيە بەرۋدە جىبەرگەن كەمشىلىكتەرى بويىنشا قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا تايلى-تاياعىمىزبەن شاقىرىپ قارادى. ءبىرىنشى حاتشى سەرىك ءابدىراحمانوۆ دەيتىن ازامات. ارينە بۇگىنگى كۇننىڭ دەڭگەيىنەن «ءويتۋ كەرەك ەدى، ءبۇيتۋ كەرەك ەدى» دەپ ايتا بەرۋگە بولادى. بىراق ول كەزدە دە تومەننەن باستاپ، جوعارىعا دەيىن باسشىنىڭ قاي-قايسىسى دا جۇيەنىڭ ىمىراسىز ورىنداۋشىلارى بولدى. كازىر دە سول ادەتتەن ارىلدىق، اۋلاق كەتتىك دەۋ قيىن. سوندىقتان وعان دا جوعارىدان سونداي «تاپسىرما» بەرىلگەن بولۋى كەرەك. ويتكەنى، ول ۋاقىتتا كومسومول پارتيانىڭ سەنىمدى سەرىگى، لايىقتى رەزەرۆى عانا ەمەس، ايتقانىن ەكى ەتپەي ورىندايتىن قولعاناتى ءارى قولبالاسى-تىن. ال، پارتيانىڭ تاپسىرماسىن ورىنداماۋ ءوزىڭدى وققا بايلاۋمەن تەڭ. ەر-توقىمىڭ سىپىرىلىپ، كوشەدە جۇمىسسىز قالۋىڭ وپ-وڭاي ەدى. دەگەنمەن، الدىڭعىلاردىڭ قاتەلىگىن كەيىنگىلەر قايتالاماۋى ءۇشىن اقيقاتتى ادەبىمەن ايتىپ وتىرعان ءجون.
بيۋرو مۇشەلەرى دە ءبىزدىڭ ماسەلەمىزدى قاراۋعا «تاس ءتۇيىن» دايىندالعان ەكەن. ىشتەرىندە قازاقشا ءبىلىپ، جۋرنالدى ءتۇسىنىپ وقيتىندارى بار، وقىمايتىندارى بار بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ، قىزىنا سويلەپ، ءاربىر ىسىمىزدەن كەمشىلىك-ىلىك ىزدەپ تاۋىپ، ءبىزدى قارالاپ جاتتى. «كوممۋنيستىك تاربيەگە جات، قايداعى ءبىر باقسىلىقتى جازىپ نەلەرىڭ بار، ماعجان جۇماباەۆ دەگەن «حالىق جاۋىنىڭ» ولەڭىن قايدان الدىڭدار، ونى سەندەرگە كىم بەردى، بىلە تۇرا ادەيى باستىڭدار»، دەپ كىنالادى. ول كىسى (ماعجان جۇماباەۆ)1960 جىلى تۇركىستان اسكەري تريبۋنالىنىڭ ۇكىمىمەن اقتالعان ەكەن دەپ، اقتاۋ قاعازىنىڭ كوشىرمەسىن كورسەتكەنىمىزدە ولار: «بۇل ناعىز ساياسي اقتاۋ ەمەس، ءجاي ازاماتتىق اقتاۋ» دەپ شىعاردى. اڭعالدىق ءارى تاجىريبەسىزدىك قوي، ءبىز بۇعان كادىمگىدەي توسىلىپ قالدىق. ارتىنان انىقتاپ بىلسەك «اقتاۋ» (رەابيليتاتسيا) «ساياسي» جانە «ازاماتتىق» دەپ بولىنبەي بىرەۋ-اق بولادى ەكەن. ماعجان جۇماباەۆ باسقاداي قىلمىستارى ءۇشىن ەمەس، ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن سوتتالعان جانە سول بويىنشا اقتالعان بولىپ شىقتى.
1981 جىلى قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ 250 جىلدىعىنا وراي، وسى وقيعانى العا تارتىپ، جۋرنالدىڭ بەتىندە ابىلايحان مەن ءابىلحايىر جايىندا ماتەريالدار بەرىپ، سۋرەتتەرىن جاريالاعانبىز. وسىنىمىزدى دا «ساياسي تايازدىق»، يدەولوگيالىق قاتەلىك دەپ تاپتى. ءبىز ولاردىڭ پروگرەسسيۆتى جاقتارىمەن قاتار، كەمشىلىكتەرىن دە سىناپ كورسەتتىك دەگەنىمىزدى قاپەرلەرىنە دە الامادى. «سىناپ جەتىستىرىپسىڭدەر، جۇرت ولاردى حان كوتەرىپ، ۇلىقتاپ ۇيلەرىنىڭ تورلەرىنە ءىلىپ قويىپتى»، دەستى.
ءتىپتى ولار، قىزا-قىزا كەلگەندە دەگەن جۋرنالدىڭ اتى زاتىنا ساي ەمەس، «ءبىلىم جانە ەڭبەك» بولعاندىقتان سەندەر 50 پروتسەنت ءبىلىم، 50 پروتسەنت ەڭبەك تۋرالى جازۋلارىڭ كەرەك، دەگەنگە دەيىن باردى. وسىعان بايلانىستى باس رەداكتورىمىزدىڭ جۋرنالدىڭ اتى ولاي بەينەلى تۇردە قويىلا بەرەدى، بۇل جاستارعا ارنالعان عىلىمي-كوپشىلىك تانىمدىق باسىلىم، ماسەلەن ماسكەۋدەن «وگونەك» دەيتىن جۋرنال شىعادى، بىراق تا ول وت تۋرالى جازبايدى، ال قازاقستاندا «جۇلدىز» دەيتىن جۋرنال باسىلادى، بۇل دا جۇلدىزدار جايىندا جازبايدى دەپ ەدى. بۇل ءسوز بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ شامىنا ءتيىپ، جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىرىپ جىبەردى. ولار بۇرىڭعىدا دا ورشەلەنە ءتۇستى. بيۋروعا بىزبەن بىرگە باسقا دا جاستار مەن بالالار باسىلىمدارىنىڭ رەداكتورلارى، رەسپۋبليكامىزعا تانىمال، اتاقتارى دارداي اقىن-جازۋشىلار قاتىسىپ وتىردى. انشەيىندە ادۋىندى، كەۋدەلەرىن قاعاتىن، سول اعا-اپالارىمىز ءادىلىن ايتىپ، بىزگە ارا تۇسەتىن شىعار دەسەك، قايتا بۇقپانتايلاپ، باستارىن قۇمعا تىققان تۇيەقۇستاي «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەنگە» كوشىپ، ءتىپتى، كەيبىرەۋلەرى بالاعىمىزدان تارتىپ، «ويباي، وتىر، ۇندەمە!» دەپ اۋزىمىزعا قاقپاق بولا بەردى.
ەرتە اققان جۇلدىزداي ەرتەرەك باقيلىق بولعان، اڭقىلداعان اق جارقىن ازامات، بەلگىلى سپورت ءجۋرناليسى، مارقۇم قىناباي ارالباەۆ ول كەزدە ءبىزدىڭ جۋرنالدا قىزمەت ىستەۋشى ەدى. سول الگىندەي ءبىزدى ورىنسىز قارالاۋ مەن كىنالاۋ قىزعان شاقتا شىداي الماي ورنىنان اتىپ تۇرىپ:
- بىز كومسومولدىڭ جۋرنالىمىز. سوندىقتان ونىڭ جوعارى ۇيىمىنان باستاۋىش ۇيىمىنا دەيىن ءبىزدى قولداپ، كومەكتەسۋلەرى كەرەك. ال، ءبىز جەرگىلىكتى جەرلەرگە بارعاندا كەرىسىنشە نەبىر تاڭقالارلىق جايتتەرگە تاپ بولامىز. كەيبىر اۋدانداق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلارى «ءبىلىم جانە ەڭبەك» دەيتىن جۋرنالدىڭ بار ەكەنىن دە بىلمەيدى. ول جۋرنال ماسكەۋدەن شىعا ما، الدە الماتىدان شىعا ما؟ دەپ سۇرايدى، - دەدى.
بۇعان بيۋرونى جۇرگىزىپ وتىرعان كومسومولدىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كەكەسىنمەن جاۋاپ قاتىپ:
- ءاي، قىناباي، - دەدى. - ول ءبىرىنشى حاتشىلار سەنىڭ جۋرنالىڭ تۇگىل مەن بارسام، مەنى دە تانىماي قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان ولارعا ەش رەنجۋگە بولمايدى.
قىناباي دا قالىسپاي:
- سەكە، ءسىزدى بىلمەسە بىلمەسىن. بىراق جالعىز عىلىمي-كوپشىلىك جۋرنالدى ءبىلۋى كەرەك! - دەپ قويىپ قالدى.
شاماسى، ءبىرىنشى حاتشى مۇنداي ءسوزدى كۇتپەگەن بولۋى كەرەك. ويتكەنى ول كەزدە بيۋرونىڭ ۇستىندە ءبىرىنشى باسشىعا قارسى سويلەيتىندەر بولمايتىن. سوندىقتان ىزاعا بۋلىققان ول:
- جولداس، ارالباەۆ، - دەدى سالدەن كەيىن، - كازىر سەن جۋرنالدىڭ بىلدەي ءبىر قىزمەتكەرىمىن دەپ سايراپ وتىرسىڭ عوي. بىراق، سەنىڭ وسى ارادان قىزمەتىڭنەن قۋىلعان، جۇمىسسىز بولىپ شىعۋىڭ وپ-وڭاي. سوندىقتان تىنىش وتىر! - دەدى. جۇرت سىلتىدەي تىندى.
ۇلكەندەر مۇندايدى اڭعالدىق، بالالىق دەۋشى مە ەدى. سول ايتپاقشى، بىزدىكى شىن بالالىق جونە اڭعالدىق ەكەن. وزىمىزشە قيسىندى پىكىر، ورىندى دالەل ايتساق قۇلاق اساتىن شىعار دەپ ءجۇرمىز عوي. سويتسەك ونىمىزدىڭ ءبارى بوس اۋرەشىلىك بولىپ شىقتى. جوعارىدان ءبارى الدىن الا كەسىلىپ، ماسەلە شەشىلىپ قويعان ەكەن.
سونىمەن نە كەرەك، بيۋرونىڭ قورىتىندىسى بويىنشا باس رەداكتورىمىزدى قىزمەتىنەن بوساتتى دا، كالعاندارىمىزعا ءبىر-ءبىر سوگىستى ارقالاتىپ جىبەردى. وسىمەن ءىس ءبىتتى دەدى. باستى تومەن سالىپ، ۇنجىرعامىز ءتۇسىپ بيۋرودان شىعىپ جۇرە بەردىك. مەن ءوزىم ءالى كۇنگە ۇمىتپايمىن. باسىمىزعا بۇلت ءۇيىرىلىپ، تەپەرىش كورگەن سونداي ءبىر قيىن ساتتە، كورنەكتى قالامگەر سىنشى، قوعام، مەملەكەت قايراتكەرى دارەجەسىنە دەيىن وسكەن، اياۋلى ازامات ساعات اشىمباەۆ اعامىز بىزدەرگە كىسىلىك پەن پاراساتتىلىقتىڭ بيىك ۇلگىسىن كورسەتتى. ەڭسەمىز ءتۇسىپ، جىگەرىمىز قۇم بولىپ تۇرعان ءبارىمىزدى جيناپ الىپ:
- ءاي، جىگىتتەر، كەشكە بەيبىتتىڭ ۇيىنە بارايىق،- دەدى. - ات ۇستىندە، قىزمەتتە جۇرگەندە جانىڭنان شىقپايتىن جاعىمپازدار كوپ بولادى. قىزمەتتەن ءتۇستىڭ بە، وندايلار زىم-زيا جوعالادى. ءبىز ادامدىق قاسيەتىمىزدى ساقتاپ، ازاماتتىڭ جانىنا جالاۋ بولىپ، كوڭىلىن اۋلاپ قايتايىق. «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جۇرگەندە مۇنداي ادىلەتسىزدىكتى مەن دە باستان كەشكەنمىن.- دەدى. ايتقانداي-اق، ساعات اعا باس بولىپ، بەكەڭنىڭ ۇيىنە بارىپ، باسۋ ايتىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىرىپ قايتتىق.
ادام بارىنە شىداعانىمەن، اسىرەسە، قيانات پەن ادىلەتسىزدىككە شىداي المايدى ەكەن. ەلدىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ جۋرنال تۋرالى نەشە ءتۇرلى قاۋەسەت، الىپ-قاشپا اڭگىمە تارادى. بىرەۋلەر: «وزدەرىنە دە سول كەرەك، باقسىلىقتى جازىپ،، «حالىق جاۋىنىڭ» ولەڭىن جاريالاپ نەسى بار» دەستى. ەندى بىرەۋلەر: «بۇل ءوزى ءاۋ باستان ۇلتشىلدىق، كەرىتارتپا باعىتتاعى جۋرنال، بۇعان ءومىرى باسشى قۇتايعان ەمەس» دەگەندى ايتىپ ءجۇردى. سوڭعى ءسوزدىڭ راسىندا دا «جانى بار» ەدى. ويتكەنى، بۇعان دەيىن دە «ءبىلىم جانە ەڭبەك» تالاي رەت ساياساتقا قايشى كەلەتىن ماقالالار جاريالاپ، تالاي رەت باسىنا «قارا بۇلت» ۇيىرىلگەن ەكەن. مىسالى ءبىر جولى قازاقتىڭ رۋ-شەجىرەسىن جازىپ، تاعى ءبىر جولى «الاشورداشىل» عالىم ءالىمحان ەرمەكوۆ تۋرالى ماقالا باسىپ جازىقتى بولعان كورىنەدى. ال عىلىمنىڭ مۇددەسى، عىلىمنىڭ كوكجيەگى ساياسات شەڭبەرىنەن الدەقايدا كەڭ ەكەنىن، ونىڭ ونداي قاساڭ نوقتاعا باسى سىيماي، كۇرمەۋىن ءۇزىپ كەتە بەرەتىنىن اڭعال حالىق، قايران كازەكەم، قايدان ءبىلسىن!
«شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى». كورەر كوزگە جاسالعان قياناتقا توزە الماي ءبىز ۇجىم بولىپ، تورەلىك سۇراپ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە، تۋرا دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆتىڭ وزىنە شاعىم حات جازدىق. ويتكەنى، جۇرتتان ول كىسىنىڭ الدىنا بارعان ادامنىڭ مەسەلى قايتپايدى، قولىنا تيگەن ارىز-شاعىم قاراۋسىز قالامايدى دەگەندى ەستيتىنبىز. كەۋدەمىز مەن كوكەيىمىزدە سونداي ساۋلەلى ءۇمىت پەن سەنىم بولدى.
كوپ بولىپ، ۇجىمنىڭ اتىنان جازىلعان سوڭ با، ءسال كۇننەن كەيىن-اق «دۇرىستاپ دايىندالىندار، سەندەردى قوناەۆتىڭ ءوزى قابىلدايدى» دەگەن ءسوز شىقتى. ءبىز بويىمىزدى-ويىمىزدى تۇزەپ، ايتاتىن سوزدەرىمىزدى پىسىقتاپ، ول كىسىنىڭ الدىنا كىرگەنشە ءارى قۋانىپ، ءارى قوبالجىپ جۇردىك. بىراق بەر جاقتاعى جاندايشاپتار ءبىزدى بارىنشا ۇلكەن كىسىنىڭ الدىنا جىبەرمەۋگە تىرىسىپ باقتى. اقىرى دەگەندەرىنە جەتىپ، ءبىزدى ديمەكەڭ ەمەس، يدەولوگيا جونىندەگى حاتشى كاكىمجان قازىباەۆ قابىلدايتىن بولدى. بۇعان دا شۇكىر دەدىك. سەبەبى، ول كىسى ءبىزدىڭ اعا بۋىن ارىپتەسىمىز. بۇعان دەيىن قازتاگ-ءتىڭ ديرەكتورى بولعان. الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ»، رەسپۋبليكالىق «لەنينشىل جاس» گازەتتەرىندە قىزمەت ىستەگەن. سوندىقتان ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن ايتاتىن شىعار، دەپ ۇمىتتەندىك. بىراق ول كىسى دە ءبىزدى رەنىشپەن قارسى الدى. ورتامىزداعى ۇلكەندەرىمىز تاناش اعا داۋرەنبەكوۆ پەن جۇنىسبەك اعا پايىزوۆتى بۇرىنان تانيدى ەكەن. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ جۋرنال رەداكتسياسىندا قانشا ۋاقىت بەرى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقاندارىن سۇرادى. ىشىمىزدەگى تاعى ءبىر جىگىتكە بۇرىلىپ:
- سەن ءوزىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ەكەنسىڭ. ايتشى، كىمدىكى دۇرىس؟- دەپ ەدى. اناۋ ءوزىنىڭ كادىمگى كوڭىلجىقپاس ادەتىنە باسىپ:
- سىزدەردىكى دە دۇرىس، بىزدىكى دە دۇرىس،- دەگەنى. سوندا كاكەڭ باسىن شايقاپ:
- ەگەر سوعىس بولا قالسا مىنا قۋ ەكى جاققا بىردەي قىزمەت ەتىپ جۇرە بەرەتىننىڭ ءوزى عوي،- دەدى. ءبارىمىز دۋ كۇلدىك.. بىراق، ءبىر جاعىنان قاتارىمىزداعى ءبىر ازاماتتىڭ بۇلاي سويلەگەنىنە ىڭعايسىزدانىپ تا قالدىق.
- ەلدى شۋلاتىپ، بۇلاي ەتكەندەرىڭ جارامادى،- دەدى ودان ءارى ءسوزىن ساباقتاپ.. سونان سوڭ جۋرنالدىڭ بەتىندە جىبەرگەن «ءبىراز كەمشىلىكتەرىمىزدى» ايتىپ ءوتتى. -جەتەكشى باسىلىم «سوتسياليستىك قازاقستاننىڭ» ءوزى «يانۆار»، «فەۆرال»، «مارت» دەسە، سەندەر قولدانىستان قالعان، قايداعى ءبىر ەسكىشە اتاۋلاردى تاۋىپ الىپ: «قاڭتار»، «اقپان»، «ناۋرىز» دەپ بۇيرەكتەن سيرەك شىعاراسىڭدار،- دەدى.- ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى بۇرىڭعى باس رەداكتورلارىڭدى قايتارا المايمىز. ورنىنا جاقىندا ءبىر بىلىكتى ازامات بارادى. سول ءبارىن تۇزەپ، قالپىنا كەلتىرەدى»،- دەپ قورىتتى. شامالاۋىمىزشا بۇل كىسى دە ادىلەتسىزدىكتىڭ بولعانىن، اسىرا سىلتەۋدىڭ ورىن العانىن - ءبارى-ءبارىن ءبىلىپ، كورىپ وتىرسا دا سول كەزدەگى جۇيەنىڭ، بيلىكتىڭ ىقپالىنان شىعا المادى.
بىراق، ايتسە دە دىنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆ بەيبىت قويشىباەۆتىڭ سوكپ ورتالىق كوميتەتىنە جازعان ارىزىنا وراي، ءوزى قابىلداپ سويلەسىپ، تىكەلەي «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ەتىپ ورنالاستىردى. اقيقاتتىڭ كەشىگىپ جەتكەنىندەي بۇل دا بولسا كىشكەنە كوڭىلگە دەمەۋ بولىپ، ءبىزدىڭ شىندىق ىزدەپ، شىرىلداپ جۇرگەنىمىزدىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن جۇرت ءسال دە بولسا ۇققانداي بولدى.
مىنە، سول وقيعادان بەرى دە تالاي زامان ءوتتى. ءبارى وتەدى ءبارى وزگەرەدى دەگەن راس. قوعامىمىزدا، ەلىمىزدە ادامنىڭ تۇسىنە كىرىپ شىقپايتىڭداي تالاي وزگەرىستەر بەلەڭ الدى. ءبىز بۇگىندە باسقالارمەن تەرەزەسى تەڭ ەگەمەندى ەل، ءوز الدىمىزعا تاۋەلسىز مەملەكەت بولدىق.
زامان سولاي ما، الدە كەيبىر ادام سولاي ما؟ باياعى ءبىزدى «ۇلتشىلسىندار، ەسكى بايشىل-فەودالدىق قوعامدى اڭسايسىڭدار!» دەپ كىنالاعان قۋلاردىڭ كەيىننەن زاماننىڭ اعىمىنا قاراي وزگەرىپ، ۋاقىتتىڭ تۋ كوتەرۋشى بەلسەندىلەرى بولىپ الدى. «ەلىم، حالقىم، قازاعىم!» دەپ ەڭىرەگەڭدە ەتەكتەرى جاسقا تولدى. ال «ءبىلىم جانە ەڭبەك» ماعجان جۇماباەۆ دەيتىن «حالىق جاۋىنىڭ» ولەڭىنەن ءۇزىندى جاريالاپتى!» دەپ قولامتانى قوزدىرىپ، وتقا ماي قۇيۋشىلار شە؟ ولار ارتىنان احمەت، ءاليحان، ماعجان، جۇسىپبەكتەردىڭ جوقتاۋشىسىنا اينالدى. «ەسىل، ەرلەر-اي!...» دەپ اھ ۇرىپ سويلەگەندە كوزىڭە ەرىكسىز جاس كەلىپ، قابىرعاڭ قايىساتىنداي ەدى. تەك ولاردىڭ كەشەگىسىن جاقسى بىلەتىندەر عانا ىشتەي قىنجىلىپ، امالسىز باستارىن شايقايتىن. ەندىگى جەردە مۇندايدان كەيىنگى ۇرپاق ساباق السا ەكەن، ەكىجۇزدىلىكتەن اۋلاق بولسا ەكەن دەپ تىلەيسىڭ.
ەگەمەندىگىمىز ۇزاعىنان بولىپ، كەلەشەگىمىزدى بەرگەي دەيسىڭ! ءبىر قۋاناتىنىمىز، قاراڭعى قاپاستا جاتىپ:
اباقتىدا ايدى، كۇندى جاڭىلدىم،
سارعايدىم عوي، ساردالامدى ساعىندىم.
«قاراشىعىم، قۇلىنىم!» - دەپ زارلاعان،
الىستاعى سورلى انامدى ساعىندىم.
التىن كۇندى، قارا جەردى ساعىندىم،
جان جولداسىم جۇيرىك جەلدى ساعىندىم.
اساۋ تايداي ەركەلەتىپ وسىرگەن،
اعايىندى، تۋعان ەلدى ساعىندىم.
قازاعىمدى قالىڭ ەلدى ساعىندىم،
سارىارقامدى، سايران جەردى ساعىندىم.
بالداي بۇلاق، ءمولدىر كۇمىس كوبىكتى،
ارقاداعى ايدىن كولدى ساعىندىم،- دەپ جىرلاعان اقيىق اقىن، بايرون، پۋشكين سەكىلدى قازاقتان شىققان رومانتيكالىق پوەزيانىڭ تالانتتى وكىلى ماعجان جۇماباەۆ حالقىمەن قايتا قاۋىشتى. ادەبيەتىمىزدىڭ تورىنەن ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن الدى. ارتىندا ولمەس مۇراسى قالدى. ماعجاندى كەشەگىدەي «حالىق جاۋى» ەمەس، قازاقتىڭ ماقتان ەتۋگە تۇرارلىقتاي كورنەكتى اقىنى دەپ تانيتىن، ءارى باعالايتىن جاڭا ۇرپاق، جاڭا بۋىن ءوسىپ جەتىلدى. بۇعان دا ءتاۋبا.
"اباي-اقپارات"
