NEMESE «MÁZHAB ÚSTANU - QAJET EMES...» DEUShILERGE NAQTY JAUAPTAR

Mәzhab - jol, baghyt, kózqaras degen maghynany bildiredi. Sharighatta - arnayy tәsilder, erejeler arqyly Qúran men sýnnetten shygharylghan ýkimder men kózqarastar jiyntyghy «mәzhab» delinedi.

NEMESE «MÁZHAB ÚSTANU - QAJET EMES...» DEUShILERGE NAQTY JAUAPTAR

Mәzhab - jol, baghyt, kózqaras degen maghynany bildiredi. Sharighatta - arnayy tәsilder, erejeler arqyly Qúran men sýnnetten shygharylghan ýkimder men kózqarastar jiyntyghy «mәzhab» delinedi.

Mәzhab úghymyn jete týsine almaghan shala sauatty keybir adamdar halyq arasynda: «Sen, Payghambardyng (s.gh.s.) sýnnetimen jýresing be, joq әlde Hanafy mәzhabyn ústanasyng ba?» degendey sózderimen Hanafy mәzhabyn islam dininen bólek etip kórsetuge tyrysuda. Áriyne, múnday sózderding astarynda mәzhab ústanushylardyng adasqandyghy menzelgendikten, el arasynda diny dýrdarazdyq pen býlikke sebep boluda.
Hanafy mәzhaby Payghambar (s.gh.s.) jolynan bólek, jeke basyna dara jol emes. Múhammed Ghazali: «Mәzhabtar - Islamnyng tendessiz mәdeniyeti hәm tirekteri» dese, Ibn Tәimiya: «Islam mәzhabtary - júmaqqa  jeteler joldar» (Ábdul Jelil Jandan, Mýslýman Ve Mezheb, 13-bet. «Elest» baspasy, Stambul, 2004 j.) dep mәzhabtardyng islamdy týsindirushi mektepter ekenin bildirgen.
Sharighat ýkimderining qaynar kózi bolyp tabylatyn Qúran jәne hadisting әrbir sózining tildik negizgi birneshe maghynalarymen qatar auyspaly maghynalary da bar. Tipti, keyde ayat pen hadisterding bir әrpining ózi birneshe maghynany bildiredi.
Mysaly, basqa mәsih tartudy әmir etken «Maida» sýresining 6-ayaty: «Ey, iman etkender! Namazgha túrarda jýzderindi jәne qoldaryndy shyntaqqa deyin juyndar. Bastaryna mәsih tartyp, ayaqtaryndy eki tobyqqa deyin juyndar»,- deydi. Búl ayatta basqa mәsih tartudyng kólemi naqty belgilenbegendikten, shafighilarda bastyng kishkentay bóligine mәsih etu, tipti, su sebu jetkilikti. Al hanafilarda, kem degende, bastyng tórtten birine mәsih etu paryz bolsa, maliky jәne hanbalilarda basty týgel mәsih etu paryz. Ár mәzhab ózining ústanghan kózqarasyn qoldap, sharighy dәlel keltirgendikten, bәri dúrys. Sebebi, barlyghy bergen pәtualaryn ayatta qoldanylghan «bastaryndy» degen maghynany bildiretin «ruusikum» sózining aldyna qosylyp jazylghan «ب» yaghni, «b» әrpinen shygharuda. Arab tilinde «b» әrpi әr týrli maghynada keledi:
1. «әz-Zayd» - Ózindik eshqanday maghynasy joq, tek ózinen keyingi sózdi kórkemdeu ýshin keledi.
2. «Liyt-tabiyd» - «Keybir» degen maghynany bildiredi.
3. «Liyl-iltisaq» - «Tiygizu, janastyru, bitistiru» degen maghynalardy bildiredi.
Mine, sondyqtan Imam Ahmed pen Imam Maliyk: bastyng barlyq jerin mәsih etu kerek deydi. Sebebi, búl jerdegi «b» әrpi tek qana sózdi әdemileu ýshin kelgen (zayd) yaghny jeke túrghanda maghynasy joq artyq әrip deydi.
Al Ábu Hanifa bolsa, búl jerdegi «b» әrpi «keybir» degen maghynany bildiredi. Sondyqtan, bastyng keybir jerin mәsh etse, jetip jatyr deydi.

Al imam Shafighy bolsa, búl jerde «b» әrpi «tiydiru, biriktiru, jabystyru, janastyru» maghynasynda kelgendikten, tek qana qoldyng basqa janasuy, birneshe shashqa tiii mәsih etu bolyp sanalady dep pәtua bergen.
Jogharydaghy «Bi» әrpinen bayqaghanymyzdyng Qúran jәne hadisterding bir sózi, tipti, bir әrpi kóptegen ýkimderge negiz bola alady. Sondyqtan, arab tilin jetik mengermegen adamnyng ózdigimen ijtihad jasaymyn deui ýlken qatelik.

Ayattardyng týsu sebepteri, keybir sebepterge baylanysty hadisterding bir-birine qarama-qayshy keletin, yaky bir qaraghanda qarama-qayshy siyaqty kórinetin jerleri de kezdesedi. Jәne hadisterding «sahih liyzәtihiy», «sahih lighayrihiy», «hasan liyzәtihiy», «hasan lighayrihiy», «әlsiz», «jalghan», «mutauatiyr», «ahad», «mәshhur», «ghariyb» siyaqty quattylyq jaghynan ýkim shygharuda ýlken әserli dәrejeleri bar. Búlardy kez-kelgen qarapayym adam terennen taldap, ara-jigin ajyratyp, sharighy ýkim shyghara almaydy. Allah taghalanyng ózi barlyq músylmandardy múnday auyr jýkpen mindettemeydi. Kerisinshe, Qúranda: «Bilmesender, bilim iyelerinen súrandar» («Nahl» sýresi, 43-ayat),- dep bilim iyelerine jýginudi jýktegen. Sondyqtan, Payghambarymyz (s.gh.s.) baqilyq bolghannan keyin sahabalar men tabighindardyng Hijaz aimaghyndaghylary AbdullaH ibn Omardan, al Kufadaghylary Abdullah ibn Mәsghud syndy ghalym sahabalardan fәtua súrap, solardyng aitqan ýkimderin negizge alyp amal etken bolatyn.
Endeshe, ana tilderi arabsha, әri Múhammed (s.gh.s.) payghambardy kózderi kórgen sahabalardyng jәne sahabalardy kózi kórgen tabighinderding ózderi diny mәselelerde aralaryndaghy bilimdilerge jýgingen bolsa, keyingi ghasyrlardaghy adamdardyng Ábu Hanifa sekildi Qúran ilimimen qosa hadis ilimin, mantyq-qisyn, fiyqh negizderin, sahaba fәtualary men basqa da ghúlamalardyng kózqarastaryn, t.b. islamy ilimderdi jetik bilip, әrbir ayatty zerdelep, myndaghan hadisti múqiyat zerttegen mýshtәhid ghalymdardyn  shygharghan ýkimderimen jýruge qanshalyqty zәru, әri múqtaj ekeni aitpasa da týsinikti. Al, óz betinshe әreket etken adamnyng aqiqattan adasuy, әri ózgelerdi de adastyruy әbden mýmkin. Beynebir asau tolqyndy tenizge jelkeni joq әlsiz qayyqpen shyqqan aqylsyz beysharagha úqsamaq. Mine, sondyqtan, Hanafy mәzhaby islamnan bólek, Payghambar (s.gh.s.) sýnnetinen ózgeshe jol emes, kerisinshe, Qúran ayattary men hadisterde bildirilgen aqiqattardy anyqtap, ýkimderdi  halyqqa týsindirushi mektepterding biri.
"Mәzhab ústanbaymyn" degen qatardaghy adamnyng mysaly mynaghan úqsaydy: Fizika ghylymynda ghalymdardyng anyqtaghan túraqty formulalary bar. Qarapayym adam-dar sol formulalardy qoldana otyryp esepterin shygharady.

Al ony qoldanbaymyn dep bas tartqandar ózderi sonday formulalardy oilap tabuy lәzim. Al ol ýshin onday adam zerektilik pen yjdyqat boyynsha ózining aldyndaghy oqymysty ghalymdardan da asyp týsip, bilimi olardan da tereng boluy qajet. Olay bolmasa, búrynghy formulalardy qoldanbaymyn deui beker. Mine, dәl osy tәrizdi mәzhab ústanbaymyn degen adam da Imam Ábu Hanifa, Imam Maliyk,  Imam Shafighi, Imam Ahmad ibn Hanbal sekildi mýjtahittik dәrejege jetpegen jan bolsa, mәzhabsyz jýrem deui de bos әureshilik.
Birde maghan bir student: «Men mәzhab ústanbaymyn»,- dedi. Men oghan: «Joq, ústanasyn»,-  dedim. Ol maghan: «Qalaysha»?- dedi. Men onyng kimning diny mektebinen susyndap jýrgenin sezgendikten: «Sen, Nasruddin Albaniyding mәzhabyn ústanasyng ghoy»,- dedim. Eger mening osy sózim jansaq bolsa, aty atalghan kisining janylysqan bir jerin aityp bershi»,- dedim. «Sen, sonyng dúrys degenin - dúrys, búrys degenin - búrys dep aina-qatesiz qabyldaysyn. Mine, sen, «mәzhab ústanbaymyn» deysin, biraq is jýzinde mәzhabtasyn»,- degenimde qatty oigha qaldy.

Ijtihad jasaugha ghylymy dengeyi jetpeytin búqara halyq egerde tarihta ózin dәleldegen hәm ústanymdaryn Qúran men sýnnetke negizdegen Hanafi, Mәliki, Shafighi, Hanbaly sekildi mәzhabtarmen jýrmese, onda jalpy qoghamda anarhiya, beyberekettik beleng alady. Ár adam Qúrandy ózinshe shala týsinip, nәpsilerining qalauyna qaray joramalday bastaydy. Ýkim shygharuda belgili bir tәsil men ereje-qaghidalardy ústanbaghandyqtan, ózderi de adasady, ózgeni de adastyrady. Múnday jaghdayda qoghamda tórt mәzhab emes, sansyz qate «mәzhabtar» dýniyege keledi.

Qazirgi tanda mәzhabsyzdyqtyng tuyn kóterip, soyylyn soghyp jýrgender, shyn mәninde, halyqty ózderining týsingen shala diny úghymyna, yaky ózderi jaqtap jýrgen basqa bir adamnyng jolyna - «mәzhabyna» shaqyruda.

Hadis ghylymynyng aqiqaty

«Qazirgi tanda hadis kitaptary aldymyzda, qay hadisting sahiyh, al qaysysynyng әlsiz ekeni de belgili. Olay bolsa, «Mәzhab ústanudyng qajettiligi joq» deytin  týsinik mýlde dúrys emes. Olay deytinimiz:
Birinshiden, fiyqhta tek qana sahih hadistermen emes, keyde әlsiz hadispen de amal etiledi. Mysaly, «әlsiz» delingen hadis basqa joldarmen riuayat etilse, «Hasan ly ghayrihiy», yaghny basqa jolmen «jaqsy» dәrejesine kóteriledi. Al múnday hadispen amal etuge әbden bolady. Mysaly, Omar ibn Hattabtan riuayat etilgen hadiste bylay delinedi: «Payghambarymyz (s.gh.s.) qoldaryn dúgha etu ýshin kóterer bolsa, ony jýzine sipamastan týsirmeytin edi» (әt-Tirmizi, 3308. Qosymsha qaranyz: әl-Mustadrak alas-sahihayn liyl-Hakiym, 1923. Musnad Abd ibn Hamiyd, 40. әl-Mughjamul-әusat liyt-Tabarani, 7252. Subulus-sәlam sharhu bulughul-Maram liys-Sanghaniy). Sonday-aq, Ibn Abbastan riuayat etilgen hadiste: «Payghambarymyz (s.gh.s.): «Allah taghaladan tilegen kezde alaqandarynnyng syrtymen emes, ishimen tilender jәne alaqandaryndy jýzderine sipandar dedi» (Ál-Mustadrak alas-sahihayn liyl-Hakiym, 1924. Jәne qosymsha qaranyz: Ábu Dәәuid, Babud-Dugha. Musnad Abd  ibn Hamiyd, 717),- delingen.

Jogharydaghy keltirgen hadiys-terding barlyghynyng dәrejesi әr hadisti jeke alghanda «әlsiz». Biraq, әlsiz hadis basqa da riuayattarmen keler bolsa, birin-biri quattaghandyqtan, hadisterding jalpy toptamasy «hasan» dәrejesine jetedi. Al «hasan» dәrejesindegi hadispen amal etuge әbden bolady. Sahih Buhariyge «Fathul-bari» atty 15 tomdyq týsindirme jazghan Hafiz Ibn Hajar әl-Asqalany ózining «Bulughul-Maram min әdillatiyl-әhkam» atty enbeginde jogharydaghy bet sipaugha baylanysty Tirmiziydegi hadisti keltirgennen keyin: «Búl hadis basqa da joldarmen kelgen, mysaly, Ibn Masghudtan. Sondyqtan, bet sipaugha baylanysty hadisterdin  toptamasy búl hadisting «hasan» boluyn qajet etedi» degen. Ghalym  Muhammed ibn Ismaghil әs-Sanghany «Bulughul-Maramgha» týsindirme etip jazghan «Subulus-Sәlam» atty kitabynda Ibn Hajardyng osy sózderinen keyin: «Búl jerde dúghadan keyin bet sipaudyng sharighatta bar ekenin kóremiz»,- deydi. (Subulus-sәlam, liys-Sanghaniy).

Ekinshiden, mәzhab ústanbay-myn degen adam hadisterding sahihtyghy men әlsizdigin óz bilimine sýienip bilip otyrghan joq. Hadis ghalymdarynyng hadisterge bergen anyqtauyna  jýginip  otyr. Al hadisting sahihtyghy men әlsizdigin anyqtau - әr hadis ghalymynyng hadiys-terdi qabyldaudaghy sharttary men talaptaryna, zerektigi men yjdaqattylyghyna qaray ózgerui mýmkin. Sondyqtan, keyde bi-reuining sahih degenin ekinshi biri qabyldamauy mýmkin. Ár  hadisti  ózi jeke zerttep, olardy riuayat etken hadis tizbekterindegi myndaghan adamnyn  ómirbayanyn jeke-jeke tekserip, saralamaghan qatardaghy adam - hadiys  ghalymdarynyng sahih degenine - sahiyh, әlsiz degenine - әlsiz dep hadisterge bergen ýkimderin aina-qatesiz qabyldaydy. Búl degenimiz hadis iliminde belgili bir mәzhab ústanyp otyr degen sóz. Al endi fiyqhta belgili bir mәzhab ústaugha qajettilik joq degen adam hadisting sahihtyghy men әlsizdigin anyqtauda da mәzhab ústanbauy tiyis. Al ústanady eken, onda fiyqh mәselelerindegi mәzhab ústanugha da qarsy shyqpauy kerek (Zafar Ahmad әl-usmaniit-Tahauani, Qauaghidu ilmiyl-hadiys, 466-457-bet. «Darus-Salam» baspasy, Kair qalasy, 2000 j).
Ýshinshiden, hadisterding sahiyh, әlsiz sekildi dәrejelerining belgili boluy - ýkim shygharu ýshin jetkiliksiz. Sebebi, hadisterding qaysysynyng ýkimining jalghasyp, qaysysynyng mәnsúh bolghanyn bilmek kerek. Qaysysynyng qanday jaghdayda aitylghanyn bilu ýshin myndaghan hadisterdi tolyq oqyp, ondaghy nәzik maghynalardy bir-birimen salystyryp býtindey bilu qajet. Al, múnyng bәrin bazarda saudada túrghan yaky kólik jýrgizip jýrgen qarapayym músylmandardy bylay qoyghanda, arnayy bes-alty jyl diny ilim alyp shyqqan maman da bile bermeydi.  Mysalgha, hadis kitabynan sahih hadis kórsem boldy sonymen amal ete beremin deytinderge: «Qúranda: «Ne aitqandaryndy bilmeytindey mas kýiinde namazgha jaqyn-damandar» degen ayat bar. Búl ayattyng Alladan kelgendigene esh kýmәn joq. Al endi osy ayatty kóre sala,  amal etesing be? Yaghniy,  mas bolmaytynday dengeyde araq ishuge bolady ma?» - desek, ol dereu: «Joq» búl ayatpen amal etuge bolmaydy. Sebebi, búl ayattyng ýkimi toqtap, mәnsúh bolghan. Qúrannyng araqqa baylanysty keyinnen týsken basqa da ayattaryn saralap baryp, ýkim shygharu kerek. Yaghni, mәselege býtindey qarau qajet. Qúrannyn  «Mәida» sýresinde: «...Araqqa mýlde jaqyndamandar!» degen keyinnen týsken ayaty bar»,-dep jauap beredi. Biz olargha, jauabynnan Qúrannyng ayattaryn kóre sala amal etpeytining belgili boldy. Biraq, nelikten sahih hadisti kórsem boldy, sonymen amal etemin dep asyghystyq jasaysyn. Myndaghan sahih hadister bar. Olardyng arasynda da kóptegen mәnsúh bolyp, ýkimi joyylghan hadister bar emes pe? Búghan qosa bir ghana sahih hadisting ózin  әrtýrli týsinuge bolady ghoy degen uәj aitylsa, mardymdy jauap taba almay jerge qaraydy.

Ábu Hanifanyng qúqyqtyq ýkim berudegi ereksheligi
Áueli, Ábu Hanifa hadis ilimin jete mengergen zamanynyng shoqtyghy biyik ghalymy ekenin úmytpauymyz qajet. Búl jayly hadis ilimining súltany әl-Buhariyding sheyhi sanalatyn Iahiya ibn Adam: «Núghman (Ábu Hanifa) ólkesindegi barlyq hadisterdi jinady. Payghambarymyzdan (s.gh.s.) qanday nәrse alynsa da, aqyryna deyin zertteytin»,- dese, Ál-Buhariyding ruayattarynan Hasan ibn Saliyh: «Ábu Hanifa nasih pen mәnsúhty óte jaqsy zerttegen, әri kufalyqtardyng arasynda hadisterdi eng jaqsy mengergen, sonday-aq, kópshilik jamaghattyng úiyghan nәrselerin berik ústanatyn jәne ólkesine jetken barlyq hadister men shygharmalardy jattaytyn adam edi» (Ismayl Hakky Unal, Imam Ábu Hanifanyng hadis týsinigi jәne hanafy mәzhabynyng hadis metody. 56-57 bet),- dep Ábu Hanifanyng hadis ghylymyndaghy erekshe ornyn aitqan.
Al endi onyng keybir sahih hadistermen amal etpeuine keler bolsaq, hanafy mәzhabynda әr sahih hadis dәlelge jatpaydy. Yaghni, sahih hadisterding ózi arnayy sharttar arqyly ghana dәlelge sanalady. Osy sharttardy birer mysal bere otyryp taldamas búryn myna terminderge týsinik bere keteyik:
Sahih hadis -  «әdilet    (taqualyq pen adamgershilik qasiyetter) jәne dabt (jaqsy este saqtau men tereng týsinik) sipattaryna ie kisilerding ýzilmegen shejire boyynsha riuayat etken shәzz jәne kemshilikten ada hadisteri;
Mutauatir hadis - әdeyi nemese bilmestikten jalghan aqparatta biriguleri mýmkin emes bir ýlken jamaghattyn, ekinshi bir sonday jamaghatqa riuayat etken habary»;
Ahad hadis - mutauatir ha-diste talap etilgen kólemge jetpeytin az ghana kisilerding riuayat etken habary.
Birinshi shart:
«Ahad» jolmen jetken sahih hadisting dәlelge sanaluy ýshin onday hadisting Qúrannyng jәne Mutauatir hadisterding jalpylyqty bildiretin ýkimderine qayshy kelmeui kerek. Yaghni, «ahad» jolmen jetken sahih hadis - Qúrannyn, yaki, basqa «Mutauatiyr» sahih hadisterding bildirgen ýkimderining jalpylyghyn (amm) keybir jaghdaylargha baylanysty jalqylay (tahsiys) almaydy.
Mysaly, Qúranda: «Sózsiz namaz mýminderge arnayy belgilengen uaqyttarda (oqyluy) paryz etildi»,- dep әrbir namazdyng jeke uaqytynyng bar ekendigi bildirilgen. Sonday-aq, kóptegen mutauatir sahih hadisterde de әr namazdyng jeke uaqytynyng bar ekendigi әri әrqaysysynyng belgilengen óz uaqytynda oqyluy kerektigi jayly aitylghan. Yaghni, Qúranda da,  mutauatir hadisterde de әr namazdyng jeke uaqytynyng bar ekendigi bildirilgen. Al endi osy ýkimning jalpylyghyn, yaghny әr namazdyng jeke uaqytta oqyluynyng paryzdyghyn jolaushylyq sekildi keybir jaghdaylargha baylanysty ózgertu ýshin óte quatty dәlel kerek. Dәlel retinde qoldanylatyn hadisting tek qana sahih boluy jetkiliksiz. Sebebi, ahad jolmen jetken sahih hadiste óte az bolsa da shýbә bar. Al mutauatirde tozanday kýmәn joq. Sondyqtan, mutauatir jolmen bekitilgen jalpy ýkimdi ahad jolmen jetken hadister arqyly ózgertuge bolmaydy. Mine, sondyqtan Hanafy mәzhabynda sapar kezinde eki namazdy qosyp oqugha rúqsat etilmeydi. Sebebi, sapar kezinde namazdardy qosyp oqudyng bolatyndyghyn bildirgen hadis - sahih bolghanymen, ahad jolymen jetken. Yaghni, mutauatir emes. Osyghan bay-lanysty hanafy ghúlamalary sapar kezinde eki namazdy qosyp oqudyn  bolatyndyghyn bildirip kelgen sahih hadisti Qúran men mutauatir hadisterding jalpy ýkimine say etip joramaldaghan. Mysaly, hadistegi besin men ekindi namazdarynyng qosylyp oqyluyn - besindi óz uaqytynyng songhy sәtinde, al ekindi namazyn alghashqy uaqytynda oqydy dep joramal jasaghan. Yaghni, hadistegi qosyp oqu - syrttay qosyp oqugha jatqanymen, shyn mәninde, qosyp oqugha sanalmaydy dep tújyrym jasaghan (Hanafy mәzhabynda qajylyq kezinde Arafatta besin men ekindi namazdaryn, Muzdalifada aqsham men qúptan namazdaryn qosyp oqu sýnnet. Óitkeni, payghambarymyzdyng (s.a.u.) Arafatta jәne Muzdalifada atalmysh namazdardy qosyp oqyghandyghyn bildiretin hadister mutauatir jolmen jetken).
Mine, sondyqtan, «Hanafy mәzhabynda nelikten eki namazdy qosyp oqugha bolmaydy? Sahih hadiys  túr  ghoy.  Demek,  Ábu  Hanifa búl sahih hadisti bilmegen»,- dep asyghys ýkim beru qate. Sebebi, Ábu Hanifanyng múnday ýkimge baruy - sahih hadisti bilmegendiginen emes, kerisinshe, «Qúran nemese mutauatir hadistermen dәleldengen jalpy ýkimderdi ahad hadistermen jalqylaugha (tahsiys) bolmaydy» degen ýkim shygharudaghy qatang ústanymynda jatyr. Yaghni, Ábu Hanifa Qúran nemese mutauatir hadisterding bildirgen ýkimderin «zanni» (óte az da bolsa kýmәngha iye) dәleldermen ózgertpeu ýshin ahad hadisterge sahih bolsa da asa saqtyqpen qaraghan.
Ekinshi shart:
Ahad jolmen jetken sahih hadisting dәlelge sanaluy ýshin ony jetkizgen kisi ózi riuayat etken hadiske qayshy amal etpeui qajet. Mysaly, mutauatir emes, ahad jolmen jetken sahih hadisti riuayat etken sahaba eger ózi jetkizgen hadiske qarama-qayshy әreket eter bolsa, onday jaghdayda Hanafy mәzhaby boyynsha onyng jetkizgen hadiysi emes, amaly negizge alynady. Sebebi, hadisti jetkizushining ózi jetkizgen hadis boyynsha emes, basqasha amal etui - ol hadisting ýkimining mәnsúh bolghandyghynan boluy әbden yqtimal. Olay bolmaghanda, jetkizushining ózi riuayat etken hadiske qarama-qayshy әreket etui - hadisting sahih boluy ýshin qosylghan jetkizushining boyynda boluy tiyis «әdilet» shartyna ziyan keltirgendikten, hadis sahihtyghyn joghaltady. Mysaly, Hanafy mәzhabynda Payghambarymyzdyng (s.gh.s.) Ábu Hurayradan riuayat etilgen «Ydystarynyzdy it jalasa, onda onyng tazalalyghy ydysty jeti ret juu, әri birinshisin topyraqpen ysu arqyly jýzege asady» degen hadiysi boyynsha amal etilmeydi. Sebebi, hadisti jetkizgen Ábu Hurayranyng ózi is jýzinde it jalaghan ydysyn ýsh ret jughandyghy jayly dәiekti riuayat bar. Endeshe, Ábu Hurayranyng ózi riuayat etken hadiske qarama-qayshy әreket әreket etui - Payghambarymyzdyng (s.a.u.) búl mәselege baylanysty keyinnen aitqan basqa bir hadiysin bilgendiginen tuyndauy yqtimal. Yaghni, Ábu Hurayra ózi riuayat etken hadis ýkimining mәnsúh bolghandyghy ýshin basqasha amal jasaghan. Sondyqtan, sózi emes, isi negizge alynady.
Ýshinshi shart:
Sahih hadis dәlel retinde qabyldanuy ýshin hadisti riuayat etken kisi eger faqiyh, yaghni, sharighy maghynalardy tereng týsinetin, әri ijtihadymen tanylghan adam bolmasa, onda onday kisining riuayat etken hadiysi - sol mәselege baylanysty fiyqh iliminde odan da terenirek basqa bir adamnyng riuayat etken hadiysine qayshy kelmeui kerek.
Yaghni, Hanafy mәzhabynda ahad jolmen jetken sahih hadis dindegi jalpy erejege jәne basqa sahih hadiske  qayshy kelgen jaghdayda, hadisti riuayat etken kisining fiyqh ilimin mengerip-mengermegendigi, fәtua berumen shúghyldanyp-shúghyldanbaghandyghy eskeriledi. Eger hadisti jetkizgen kisi faqih bolmasa, yaghni, hadisterdegi sózderding sharighy maghynasyn tereng týsinetin kisi bolmasa, onday kisining riuayat etken hadiysi - basqa sahih hadistermen qayshylyqqa týsken jaghdayda negizge alyn-baydy. Sebebi, hadisterdi sózbe-sóz emes, maghynasy boyynsha riuayat etu jii bolghandyqtan, hadis sózderining sharighy maghynasyn jetik týsinbegen adam, Payghambarymyz (s.gh.s.) qoldanghan sózding dәl maghynasyn bildiretin sózdi tandap qoldanbauy yqtimal. Al bir sózdin, tipti, bir әripting ózi dúrys tandalmaghan jaghdayda, kóptegen ýkimderge әser etui mýmkin. Sondyqtan, sahih hadister arasynda qayshylyq tughan jaghdayda, sózderding maghynasyn jaqsy týsinetin faqih rauiylerding riuayattary negizge alynady. Hanafy mәzhabyndaghy osy ústanymgha baylanysty Ábu Hanifa men әl-Áuzaghidyng arasynda bolghan myna bir qyzyq oqighany bere keteyik:
Sufiyan ibn uiayna riuat etti: «Ábu Hanifa men әl-Áuzaghy Mekke qalasynda Darul-hayyatinde kezdesti.
Ál-Áuzaghy Ábu Hanifagha:
- Sender, rýkýghqa  bara  jatqanda jәne odan qaytqanda qoldaryndy nelikten kótermeysinder?- dedi.
Ábu Hanifa:
- Sebebi, Payghambarymyzdyng (s.gh.s.) namazgha kirerde jәne rý-kýghqa bara jatqanda, әri odan qaytqanda qolyn kótergendigine baylanysty hadiysi sahih emes,- dep jauap berdi.
Ál-Áuzaghiy:
- Qalaysha? Maghan Zýhry Sәlimnen, al Sәlim әkesinen (Abdullah ibn Omardan), al әkesi: «Payghambarymyzdyng namazgha kirerde jәne rýkighqa bara jatqanda, әri odan qaytqanda qolyn kótergendigin» riuayat etti,- dedi.
Ábu Hanifa:
- Al bizge Hammad Ibrahimnen, al ol Alqama jәne әl-Ásuadtan, al olar Ibn Mәsghudttan: «Payghambarymyzdyng (s.gh.s.) namazgha kirerde ghana qolyn kótergendigin jәne búl isin namazda qayta qaytalamaytyndyghyn» riuayat etti,- dedi.
Ál-Áuzaghiy:
- Men saghan Sәlimnen jәne onyng әkesinen (Abdulla ibn Omardan)  hadis riuayat etip otyrmyn. Al sen bolsang Hammad Ibrahimnen riuayat etti deysin,- deydi.
Ábu Hanifa:
- Hammad fiyqhta Zýhriyden de teren, Al Ibrahim Nәhay bolsa, Sәlimnen de teren, Alqamә da Abdulla ibn Omardan kem emes. Abdulla ibn Omardyng sahabalyq artyqshylyghy bar bolsa, әl-Ásuadtyng da kóptegen artyqshylyqtary bar. Al Ibn Masghudtqa aty atalghandardyng eshqaysysy jete almaydy,- dep jauap berdi» (Múhammed Ábu Zәhra, Ábu Hanifa, 244-bet. «Darul-fikriyl-arabi» baspasy. Egiypet, Kair qalasy, 1997 j.).
Jogharydaghy oqighadan bayqa-ghanymyzday Hanafy mәzhabynda bir mәselege baylanysty sahih hadister arasynda qayshylyq tughan jaghdayda, qay sahih hadisting jetkizushileri fiyqhta terenirek bolsa, solardyng riuayaty negizge alynady.

Tórtinshi shart:

Ahad jolmen jetken sahih hadisting negizge alynuy ýshin onyng kýndelikti ómirde jii qaytala-natyn әrbir músylmannyng bilui tiyis mәselelerge baylanysty bolmauy kerek. Mysaly, «Payghambarymyz (s.gh.s.) namazda «Fatiha» sýresin oqyghan uaqytta «bismillany» da dauystap oqityn» degen hadis boyynsha Hanafy mәzhabynda amal etilmeydi. Sebebi, namazda oqylghan qyraghat әrbir músylmannyng kýndelikti namazda estip, biletin mәselesi. Eger Payghambarymyz (s.gh.s.) shynymen-aq «bismillany» dauystap oqyghanda, onda búl hadis ahad jolmen emes, barlyq sahabalar estiytin bolghandyqtan, mutauatir jolymen jetetin edi. Mutauatir jolymen jetpegendigine qaraghanda, búl hadis negizge alynatynday sahih emes (Zәkud-Din Shaban, Usulul-fiyqhiyl-islamy (Islam Hukuk ilminin esaslary, 88-89 bet. Týrkie dianet vakfy iaiynlary, 2006j. aud: Ibrahim Kafy Dónmez). Búl mysalgha namazda «әmindi» jariya aitu mәselesin de kirgizuge  bolady. Yaghni, Payghambarymyz (s.gh.s.) jәne sahabalary «әmindi» ýnemi jariya aitqanda, «Payghambarymyzdyng (s.gh.s.) әmindi jariya aitty» degen hadiysi ahad jolmen emes, mutaua-tir jolmen jeter edi.
Jogharyda keltirilgen shart-tarda týsindirilgendey, Hanafy mәzhabynda әrbir sahih hadis dәlelge jatpaydy. Endeshe, Ábu Hanifanyng keybir  mәselelerde sahih hadiske qayshy әreket etui, sol hadisti bilmegendiginen emes, kerisinshe, ahad jolmen riuayat etilgen sahih hadisterdi qabyldaudaghy asa saqtyghynan. Yaki, ol hadiske qayshy basqa bir sahih hadisti negizge alghandyghynan. Nemese, ol sahih hadisti basqa bir qyrynan týsingendiginen dep biluimiz qajet. Al endi belgili bir mәselege baylanysty keybir sahih hadister Ábu Hanifagha jetpeui de mýmkin ghoy degen uәjge jiyrma bir tomdyq «ilaaus-sunan» atty mәshhýr kitaptyng avtory Zafar Ahmad әl-usmany әt-Tahanauy bylay dep jauap beredi: «Hanafy mәzhaby degenimiz - tek Ábu Hanifanyng bergen fәtualary men pikirlerining jiyntyghy ghana emes, Ábu Hanifanyng fәua shygharuda qoldanghan negizgi erejeler boyynsha ghasyrlar boyy mýjtahid ghalymdardyng shygharghan fәtularynyng jiyntyghy ekeni sózsiz. Belgili bir mәselege baylanysty amal etiluge tiyisti riuayat etilgen sahih hadis Ábu Hanifagha jetpegen kýnning ózinde Múhammed, Ábu Yusuf, Zufar ibn Huzayl, Ibn Mýbәrak sekildi shәkirtteri hadis ilimining jazylghan shaghyna ýlgerdi. Odan keyingi uaqyttarda Hanafy mәzhabyn ústanghan әt-Tahaui, әl-Karhi, «әl-Kafiydin» avtory әl-Hakiym, Abdul-Baqy ibn Qaniy, әl-Mustaghfiri, Ibnush-Sharqi, әz-Zaylay sekildi basqa da hadis ilimining bilgirleri men synshylary hadis ghylymynyng kemeldenip, naqtylanghan zama-nynda ómir sýrgen. Sondyqtan, olar hadisterding sahihy men әlsizine, mәshhýri men ahadyna kóz jetkizdi. Mine, sondyqtan Ábu Hanifanyng sahih hadisterge qayshy qiyas jolymen bergen barlyq fәtularyn Múhammed, Ábu Yusuf, Zufar, әl-Hasan sekildi shәkirtteri tәrk qyldy. Tipti, búlar Ábu Hanifanyng bergen fәtularynyng jartysynda basqasha pikir bildirgen. Mine, sondyqtan Hanafy mәzhaby Ábu Hanifa men qosa osy kisilerding bergen fәtularynyng jiyntyghy bolmaq. Tipti, hanafy mәzhabyn ústanghan  keyingi  hadis ilimining bilgirleri keybir mәselede Imam Shafighidyn, endi birinde Imam Mәliktin, basqa birinde Imam Ahmetting kózqarastaryn tandaghan. Biraq, múnyng bәri Hanafy mәzhabyna jatady. Óitkeni, búl mәseleler tandalghan uaqytta  Ábu Hanifanyng ýkim shygharuda qoldanghan negizderi boyynsha jýzege asty. Qazir endi «әlhamdulillah» bizding mәzhabymyzda qiyas jolymen berilgen eshbir ýkim Payghambarymyzdyng hadiysine qayshy emes. Keybiri qayshy bolghanymen, ol ýkimimizdi quattaytyn basqa hadiske sýienemiz. Nemese, berilgen ýkim hadiske syrttay qayshy bolghanymen, ol hadisti basqasha joramaldaymyz. Barlyq mәzhab imamdary men olardyng shәkirtteri osylay jasaghan» (Zafar Ahmad әl-usmany әt-Tahanaui, Qauaghidu fy ulumul-hadiys, 455-456-bet. «Dәrus-sәlam» baspasy, Kair qalasy, 2000j.).

Múhan Isahan

«Qazaqstan Zaman» gazeti 25 mausym 2009 jyl