(Soltýstik Qazaqstan oblysy aumaghyndaghy ataulardy bayqaghanda)

Qazaq onomastikasynda toponimder semantikalyq, qúrylymdyq ədis túrghysynan jýieli týrde zerttelip keledi. Tildik tanbada berilgen dýnie turaly bilimderding jiyntyghy týrli tildik  konsepsiyalarda birde «ghalamnyng tildik reprezentasiyasy», birde «ghalamnyng tildik modeli», birde «ghalamnyng tildik beynesi», birde «tilaralyq ghalam» dep kórsetilip jýr.

Ghalamnyng tildik beynesi, últtyq bolmysy ər etnosta ər týrli boluy etnostyng təjiriybesimen, bilimimen baylanysty. Óitkeni,tildik tanbanyng tanbalaushy qyzmeti syrtqy dýniyemen baylanysynda ghana emes, adamnyng ómirden kórgen-bilgeni, kónilge týigeni bilimning negizi bolyp tabylady.

Onyng tildik beynesi,últtyq ruhany bolmysy ər halyqta ər týrli ekendigining móltek kórinisterin ózimizding Qyzyljar-Esil ónirinen bayqaymyz..

Qazaq halqynyng kóru, este ústau, últtyq dýnie beynesin qabyldau qabileti erekshe damyghandyghyn  óz oblysymyzdyng tarihynan alynghan myna mysaldarmen kesteleuge bolar edi. Mal sharuashylyghymen ainalysqan .  qazaq halqynyng últtyq ruhany bolmysyn beyneleytin onomastikanyng ómirde manyzdy oryn alyp, olardyng dala alqaby men shóldi jayylymdary da kóshi-qon kezinde belgili qyzmet atqarghanyn bayqaugha bolady. «Onomastikalyq  ataularda etnos pen tabighat baylanysyn beyneleytin ataulardyng kóp boluy toponimikalyq nysandargha negizdelgenin, qazaqtardyng túrmys-salty,etnomədeni, tirshiligi mensharuashylyq týrining ózindik erekshelikterimen baylanysty týsindiruge bolady. Belgili bir toponimikalyq nysannyng týrin, týsin, pishinin, kólemin kóru, úqsatu t.b. uəji arqyly qabyldaghan. Búl qabyldauda últtyq etnografiyalyq nyshandar jatatynyn keltiredi (Qasym B. Qazirgi qazaq tilining teoriyalyq jəneqoldanbaly aspektileri. (ghylymy maqalalar). –Almaty: 2010. – 371 b.

Halyq tarapynan qoyylghan jer-su ataulary – sol jerding tabighy qújaty bolyp tabylady. Árbir geografiyalyq atau geografiyalyq kartada, resmy qújattarda óz ornyn tabuy kerek. Ol ýshin el bolyp júmylyp, týzetip, qalpyna keltiru, zertteuler jýrgizu, barshamyzdyng mindetimiz bolyp tabylady.

Kez kelgen aimaqtyng (aumaqtyn, regionnyn, ónirdin, ólkenin) toponimiyalyq jýiesi ghasyrlar boyy qalyptasqan: aimaqtyng tabighat jaghdaylaryn, sol ólkeni mekendegen halyqtyng kóne jәne jana tarihyn ón boyynda saqtaghan, últtyng materialdyq jәne ruhany mәdeniyetterinen kórinis bere alatyn kóptegen jalqy geografiyalyq esimder jiyntyghy, kesheni bolyp keledi.

«Aymaqtyq toponimiyalyq jýie últtyq toponimiyalyq jýiening qúramdas bóligi, sonymen qatar ózindik aimaqtyq ózgeshilikteri bar jýielik toponimikalyq qúrylym bolyp tabylady. Toponimiyalyq aimaqtyng mejeleri әkimshilik-ekonomikalyq aumaqtyq mejelerimen sәikes kelmeui mýmkin, biraq әkimshilik-ekonomikalyq qúrylystyng tarihi, sayasi, sharuashylyq, etnomәdeny faktorlary aimaqtyq toponimiyalyq jýieni sipattauda nazargha alynady. Sonymen qatar jergilikti til erekshelikterining de aimaqqa qatysy eskerilmek» [1, 44 b.].

Bizding pikirimizshe, belgili bir audan aumaghyndaghy toponimder jiyntyghy aimaqtyq toponimiyalyq jýiesin qúra alady, sebebi keybir audan (barlyghy emes) toponimiyasy sol alghysharttar men olardyng toponimiyalyq kórinisterining baylanysyn aimaqtyq dengeyde pash etedi. Basqasha aitqanda, aimaqtyq sipat sol audan kólemindegi toponimiyalyq jýiege tәn, demek, audan toponimiyasy basqa audandar, basqa ónirler, ólkeler toponimiyasynan ózgeshe, ózindik erekshelikterge iye.

Soltýstik Qazaqstan aimaghy  fizikalyq-geografiyalyq jaghdayynyng aimaqtyq toponimiyalyq jýiede beynelenuine qarap otyrsaq,  ónirimizding toponimiyasynyng ózindik, yaghny aimaqtyq keypin qalyptastyrudaghy geografiyalyq faktordyng mәni men manyzy erekshe., sol sebepti ormandy, kóldi, tomar-jyraly landshaftarynyng fizikalyq-geografiyalyq jaghdaylary aimaqtyq toponimder men mikrotoponimderding birqatarynda óz kórinisin tapqan

Babalarymyzdyn  aty saqtalghan

Soltýstik  toponimiyasy qalyptasuyna kóz salsaq, aymaqtyq toponimiyalyq jýiening ózindik kelbetin qalyptastyratyn alghysharttar retinde yqpal etetin sol ónirding fizikalyq-geografiyalyq jaghdaylarymen qosa, sol ólkede oryn alghan el tarihy men jer tarihynyng róli men orny óte zor jәne manyzdy.

Mәselen, tarih qoynauynda túnyp qalyp, bizge arhiv arqyly jetken myna antrotoponimdermen tanysa otyryp, ólkemizding bir-eki ghasyrlyq tarihynan qanshama tanymdyq maghlúmat alugha bolatynyn bayqasaq-shy.  Osynshama jer men sudyn, orma men toghaydyn, tomar men qamystyng bәrining  menshik iyesin kórsetip, núsqap aiqyndaytyn ataulargha qarap otyryp, tereng oigha ketesin. Osynshama menshigi bar, qazirgi sayasat tilimen  aitqanda naghyz «orta tap» qalyptasyp, mamyrajay ómir sýrgen  ata-babalarymyzdyng ómiri baqytsyz boldy-au degen oy ýsh úiyqtasang oiyna keler me? Sol menshikterin kimge, qanshagha satyp, jersiz-susyz qalghan babalarymnyng kýni ne boldy eken? Olar satyp, bireuler alyp, degendey menshikting auysqanyn kórsetetin qújattar qayda? Joq, onday qújat! Eshkim satpaghan, qolynan berip ústatyn jibermegen, qazaqtyng jerin. Myltyghyn shoshaytyp, ýrkite-qorqyta, qajet bolsa, aldap-sulap... tartyp alghan, qazaqtyng Úly dalasyn bólshnektep, turap-turap iyemdengen. Sol jerlerdin  búdan  eki-eki jarym ghasyr búrynghy  keypin beyneleytin, e,skertkish ataulargha kóz salayyqshy.

A. Agham qaraghashy,   Aybardyng aghashy, Aqnazardyng aghashy, Aqjan qonghan aghash, Aqshiyding qaraghashy, Alban shoqysy, Alpysbay qystauy, Altaydyng ózegi,  Apay qaraghay, Atabaydyng qarateregi,

Á. Áje ólgen say, Ázibay búlaghy, Álmen aghashy,

B. Baltabek shoqysy , Baluan aghash, Beyseu toghayy,Bekbay shiligi, Bekbolat aghashy, Bekmyrza aghashy, Bektemisaghashy, Berdibay aghashy,  Boqaydyng ótkeli, Boranbaydyng shoqysy,Boshan qaraghayy, Bóke taly, Bumash shoqysy,

D. Dәmetey aghashy, Dәuletqonghan, Dinәliqystaghan, Dýiin búlaghy,

E. Egiz qystaghan, Eltindi jaly , Eralynyng kóli,  Esengeldi jyghylghan,Esenәli qonghan, Esilbay týsken,

J. Jaysang qystaghan, Jaman qonghan, Jansýgir aghashy, Janabay tomary, Janabergen aghash, Jarqyn qonghan, Jәnke tughan,  Joltay qopasy, Jýzik ólgen, Júba qonghan, Júmyqtyng qaraghayy,

IY. Isa qystaghan, Imannyng kóli, Isa qystaghan, IYteke beyiti, Itsarynyng qarasuy,

K. Kebekeng ýy tesken, Kenjebolat qonghan, Kóshek qoy soyghan,

Q. Qabanbay aghashy, Qadyrbay aghashy, Qalashy qonghan, Qanly qonghan, Qalashy qonghan, Qoylybay, Qarabastyng kóni, Qәpirge toy qylghan, Qoja aghashy, Qoybaghardyng ashasy, Qoylybay qonghan, Qoyshybaydyn  eski qystauy, Qontay qystaghan, Qotan qonghan, Qoshqaraghash, Qúighannyng kepesi, Qúltaydyng shatqaly, Qúltumanyng shiligi, Qútmәmbet qonghan,

M. Maylybay týsken, Qyldy qonghan, Maqpal qystaghan, Maltaq ilgen, Maman qalghan, Mezgilding aghashy, Mezgilding shoqysy,  Mekshening shoqysy, Mendeke shoqysy, Meshit salghan,  Mәjittin  qyzyly, Mәjir qonghan, Mәt shoqysy, Mәti shatqaly, Montay shiligi, Myrza aghashy,

N. Nazardyng aghashy, Nazar qonghan, Nayman tughan,

O. Opannyng aghashy, Ospannyng qystauy, Otarbay shoqysy,

S. Salpyqtyng qyzyly, Salpyqtyng tauy, Salyqpay shoqysy, Samaydyng qyzyly, Sarjan shapqan, Sarjaudyng shoqysy, Sarqannyng

O. Oraghashy, Sarman shapqan, Sartay qonghan, Sarybaydyng júrty, Sary qonghan, Sauryq kesken,  Sauytbek tughan, Seyitqúl qonghan aghashy, Seytenning qyzyl aghashy, Senkibay taly, Seraly kóni, Sәliha auyrghan, Sәmeke týsken, Sýleymenning aghashy, Súltannyng tomary,

T. Tasbolattyng shoqysy, Tasekeng qystaghan, Tasybaydyng qaraghashy, Temir qonghan, Tәtibaydin  teregi, Tileuding qaraghayy, Toyghan qashqan, Toyqojanyng qyzyly, Toqsan ólgen, Torybie ólgen, Tosyn qonghan, Tólepbergen tughan, Tórening qyzylaghashy, Tәti qonghan, Týiebaylaghan kóldenen, Túmattyng shoqysy, Túrlybay taly, Túyaq qonghan, Tileptin  qarataly,

H. Han týsken,

Sh.  Shaghyr qonghan (2), Shaqshaq qonghan, Shalabay aghashy, Shalban týbegi, Shama kómgen, Sharman qonghan, Shartay kóni, Shashdәuletting qaraghayy, Sherinning aghashy, Sheshem týsken, Shәkenning beyiti, Shiliktiaghash, Shogha qonghan aghash, Shoqa kesken,

Y. Ysty shapqan, Ys ústaghan.

Eshbir resmy qújatta, baspasóz betinde, estelikte, tipti kórkem әdebiyet pen tanbaly eskertkishten tabyla bermeytin ghajayyp tarih osynda jatyr. Osyndaghy Agham, Aybar,  Aqnazar, Alban,, Alpysbay, Altay, Atabay, Baltabek...Bekbay, Bekbolat...Beyseu, Boranbay  , Bókey... kimder. Olar – bizding ata-babalarymyz. Sol babalarymyzdan qalghan tam-túm úrpaqtary osy kýni osy jerlerge. Toghaylar men shilikterge, qystaular men shoqylargha, qaraghaylar men terekterge ie bolyp otyr. Átten, óz jerinde ózi ógeylik kórip, mәngip qalghan qazirgi úrpaq osy esimderdi taldap, atyn atap, taratyp bere almasa, sol attary tughan, ósken jerlerinde qalghan babalarymyz jazyqty emes. Myna, biz kinәlimiz. Kezinde mәn bermey, eng bolmasa, el auzynda tam-túm saqtalghan shejirelerdi osydan qyryq-elu jyl búryn, kónening kózindey qariya ata-әjelerimiz tiri túrghanda jinap alyp, úrpaqtarymyzdy qúlaghyna qúya bersek, qaghazgha týsire bersek, kim qoy depti...  Bayaghyda danyshpan Múhtar Áuezov aityp edi: «...әldeqashan kóship ketken elding júrtynda qalghan qolamtany qazyp, ýrlep tútandyrmaq bolyp...otyrmyn»,- dep. Sol kezek bizge de kelgendey, tarihtyng qolamtasyn terenirek qazyp, audaryp-tenkerip kórsek,  qazirgi úrpaqqa «Mynau mening jerim, ata-babamnan qalghan, qazaqtyng jeri. Endeshe oghan ie boluym kerek!» degizip, sanasyna shoq salyp jibersek, ózderi әri qaray ýrlepәketer me?!

Osy tizimdegi: Aqjan nege qondy, onyng qonghan-qonbaghanynda qanday oqigha bar, nemese Dәulet qonghan, Dinәli qystaghan, Júba qonghan degen sóz tirkesteri erikkennen qoya salmaghan ataular. Yaghny sol jyly, nemese sol aida, әitpese aty atalghan atamyz sol jerge kóligin toqtatyp, jýgin týsirip, keregesin kerip, shanyraghyn kótergen. Sol jerden jeroshaq qazghan, tileu tilep, dastarhan jayyp, otbasy oshaq manyna jinalyp, qol jayyp bata berisken, bet sipaghan. Az ba, kóp pe, sol jerdi, bәlkim, kólding jaghasyn, aghashtyng ortasyndaghy alanqaydy, shoqynyng etegin meken etin, ghúmyr keshti, úrpaq taratty, qonysynda belgi qaldy, sodan beri esimi tughan jerining betinde óshpes beder bolyp jazylyp qaldy. Endi, mine tarihi, geografiyalyq, tildik nysa retinde onomastika túrghysynan,toponiym, ontroponim túrghysynan zerttelip, qaghaz betinde qalady. Óshpeydi.

Sol ataugha negiz bolghan esim aghash, shoqy, kól, búlaq, ózek, tomar... t.b. apellyativterge anyqtauysh retinde tirkelgenin, tek qana aghash, shoqy, kól, búlaq, ózek, tomar... t.b.  emes, ózderinen keyingi úrpaqtargha mekenning qadir-qasiyetin anyqtaushy, týsindirushi, jol kórsetip, baghyt silteushi retinde kýrdkli toponim qúrap otyr. Búl ataulardyng astaryndaghy oqighalardy sýzip alyp, jeke qarastyratyn, zertteytin jaghday bolsa, tipti qyzyq qoy. Aytalyq: Esengeldi jyghylghan (qalay, qashan, nege? Osynday bir adamnyng jyghyluy nelikten úmytylmas oqigha bolyp, jer atauynda tanbalanghan?

Nemese, «IYteke beyiti» dep nege qoyylghan, qazaq dalasynda beyit az ba, әlde, әuelde sol jerge IYteke esimdi, tirisinde  bedeldi, beldi bolghan  adam jerlendi me?  «Kebekeng ýy tesken» jerding ereksheligi nede? Qazirgi jastar ýy tesken degenning ne ekenin bile me? Bilmeydi. Óitkeni búdan beki-ýsh ghasyr búrynghy qazaq túrmysyn bilu kerek. «Ýy tesken» degen sóz, jerdi qazyp kepe salghan degen sóz. Al «kepe» degen ne? Orystar balaghan dep ataytyn, jerdi shúqyrlap qazyp, arshyngha tolar-tolmas shym qabyrgha kóterip, jasaghan baspana. «Qúighannyng kepesi», «Qarakepe», «Qoskepe» begen ataular sodan shyqqan. Demek, qazghan degenning ornyna «tesken» degen etistikting qorldanyluynda da mәn bar. Tiri adam meken etetin shúnqyrdy «qazghan» dep aitugha auyz barmaghan bolar. Búl da әleumettik lingvistikanyng kóp súraqtarynyng biri. Toponimder etnos tarihynan, onyng ótkendegi salt-dәstýrleri men tirshilik erekshelikterinen habar beredi, deytinimiz, sondyqtan. «Kóshek qoy soyghan», «Maylybay týsken», «Mәjitting qyzyly», «Sauytbek tughan», «Tólepbergen tughan», «Shama kómgen» t.s.s. әzirge bizge júmbaq, sheshui qiyn, bәlkim tabylmaytyn jer-su ataulary osynday. Árqaysysy bir-bir taghdyr, bir-bir oqigha. Elin syilaytyn, jerin sýietin, Otanynyng ótken tarihyna qyzyqqan әrbir talapkerdi qymbat oigha jeteleytin týsinikter.

Osylardyng arasynan «Ys ústaghan» degen jer atynyng tórkin-týsinigine nazar audarayyq. «Ys» degenimizding týsinigi mal terisin ystau, aghashty ystau, mal etin ystau degen tirkester týrinde úghynyqtyraq. Al. «ysta» emes nege «ys ústaghan» týrinde qalyptasqan? Ertede, qymyz ashytyp, saqtaytyn saba, torsyq tigu ýshin qazaqtar jýni alynyp, iylengen jylqy terisin ystau ýshin, auyl manynan aulaghyraq jer qazyp, ýstine shymnan kýrke týrinde pana túrghyzyp, ishine tobylghy, qayyn, arsha týtinin jiberetin. Osy kýrkening ishindegi syrghauyl saldaulargha jayylghan jylqy terisi birneshe kýn babymen ystalady. Sabalyq terini ystau әrkimning qolynan kele bermeydi, oghan arnayy kәsipke mashyqtanghan sheberler kerek. Búl sheberdi «ys ústaushy» dep ataydy. Ys ústaushy degender kóp bolmaydy, sol siyaqty ys ústaytyn oryndar da kóp bola bermeydi, manaydaghy birneshe auyldyng ortasynda, úrymtal jerge ornalasady. Mine, «Ys ústaghan» degen mekenning atauy qaydan, qalay shyqqanyn osylay týsindirsek jón.

Jogharyda tirkelgen antrotoponimderden bayqalghan erekshelik, kisi esimining zat esimnen jasalghan anyqtauyshtargha  qabattasyp, geografiyalyq nysannyng kimge tiyesili ekendigin, qanday oqighagha qatysty ekendigin ashatynynda. Endi osylardy orys tilindegi  dәstýrli ataularmen salystyraityn bolsaq, dәstýrli ovo, ova, skiy formanttarynyng jәne jekelik, kóptik jalghaulardyng joq ekenin bayqaymyz.

Taghy bir atap kórseterlik mәsele - «Kepe», «Ys», «Ústaghan», «Tesken» siyaqty qazirgi zamandastarymyzgha týsiniksiz, shyghu tegi belgisiz nemese taby qiyn toponimder kóp kezdesetini. Búlardy kónergen (kómeski) onomastikalyq leksemalar qataryna jatqyzyp, olarda túnyp qalghan «qúpiya syr-sipatty ashyp, anyqtau ýshin halqymyzdyng kóne tarihyna zer salyp, ýnile izdenuimiz qajet. Óitkeni tilimizdegi jýzdegen onomastikalyq kóne leksemalardyng rulyq-taypalyq jәne taypalyq odaqtarmen úshtas ekeni dausyz mәsele bolsa kerek. Sol dәuirlerden saqtalghan aptaulardyng tarih dóngelegimen ilese jýrip, qazirgi dәuirge jetkeni, qartayyp, mýjilip, týrli ózgeristerge úshyrap kelgeni kimge bolsa da ayan. Sondyqtan da ol leksikalyq toptpr halyq, qogham tarihymen, tarihiy-mәdeny oqighalarmen sabaqtas ta úshtas, berik baylanystarda jatyr». (Janúzaq T. Qazaq onomastikasy. 1 tom. Almaty, 2006., 65-bet).

«Úzyn» kóp, «qysqa» nege joq

Qazaq onomastikasynyng etnolingvistikalyq qyrlaryn Soltýstik Qazaqstan oblysynyng aumaghynda HIH ghasyrdyng ekinshi jartysynda jinalghan derekter túrghysynan qarsaq, birtalay qyzyqty qúbylystargha kezdesemiz. Ayta ketu kerek, qazaq etnotoponimikasy ken-baytaq elimizding әr qiyryn mekendegen qazaqtardyng sharuashylyq jýrgizu erekshelikterine say qalyptasqanyn dәl osy Soltýstik Qazaqstannyng mysaly arqyly keskindeuge bolady.

Qazaqstan Respublikasynyng geografiyalyq ataularynyng memlekettik katalogy. Ekinshi basylym, qayta óndelgen jәne tolyqtyrylghan. Soltýstik Qazaqstan oblysy. Almaty, .2012. (qysqasha: QRGAM, 2-tom.)

Mysaly, katalogta «Úzyn» sózimen bastalatyn 41 atau tirkelgen. Olardyn  ishinde. +aghash 2, +jal 1, +jar 1, +kól 26.+qamys+1, +qarasu 1,+qyzyl 3,+su3, +tomar 3 ret kezdesedi. Dәl osynday jaghday «tarihi» toponimikada da bayqaldy. Osydan jýz jyl búrynghy eldi mekender qatarynda, yaghni, «oykoniym» esebinde «úzynmen» bastalatyn  65 atau bar eken. Zer salyp qarasaq, búlar da shamamen qazirgige úqsas: +aghash 16, +dual 1, +jal 3, +kól 4, +qaraghay 1, +qyzyl 23, +qyrat 1, +ózen 2 jәne +tomar 4 ret  kezdesti.

Ataqty toponimtanushy ghalym E. Mirzoev te múnday jiyilikke nazar audaryp, «úzyn» sózin «ózen» sózimen shendestire qarap kóredi. Shynynda, osy ekeuining arasynda bir baylanys bar bolugha tiyis degen oimen, birneshe mysal keltiredi. Zertteushining ústanymy «úzyn» tek qana zattyn, nysannyng úzyn-qysqalyghyn ghana bildiretin shama ólshemi nemese, «úzynshaq», «úzaryp kóringen, «sozyla bitken» syrtqy kórinisin ghana bildirip qoymaydy, basqa da syry bolugha tiyis degenge sayady.

«Ózen» jәne «úzyn» degen úqsas apellyativ sózderdi búryn SSRO atalghan memleketting kartasynda ózendi beyneleytin kógildir syzyqtardyng qasynan bayqaymyz. Qazaqstannan Saratov oblysyna aghyp shyghatyn Ýlken ózen, Kishi ózen degender bar. Bashqortstandaghy Beloe ózenining Oral taularynan bastau alatyn bir tarmaghy «Uzyan» dep atalady. Balqash kólin ashy jәne túshy bólikterge bólip túratyn aghystyng aty «Úzynaral». Qazaqstandaghy Úzynqarghaly ózeni jaghasynda «Úzynaghash» auyly túr, sol respublikanyng soltýstiginde «Úzynbúlaq» degen su bar. Ózbekstannyng Súrhandariya oblysynda Úzyn degen auyl bar, Armeniyanyng Ázirbayjanmen irgeles shegarasynda Úzyntal selosy... Birin-biri qaytalaytyn, syrttay da, maghnasy da úqsas búl ne qylghan ataular...» dep tandanady avtor. Sóitedi de, jeke-jeke qarastyryp kóredi.

«Úzynaghash» – úzyn nemese biyik aghash pa? «Úzyntal» - úzyn anghar ma? Balqashtaghy Úzynaralgha kóz salsanyz, shynynda kóldi ekige bólip túrghan úzynsha bitken týbekti bayqaysyz. Shynynda, búl týbek emes, bir kezde aral boluy da mýmkin.

Bizding mysalymyzda «úzyn» sózine antonim bolghandyqtan (mysaly «úzyndy-qysqaly»), toponim jasaugha «qysqa» sózining nege qatyspaghany da qyzyqtyrady. Qazaqstan Respublikasynyng geografiyalyq ataularynyng memlekettik katalogy. Ekinshi basylym, qayta óndelgen jәne tolyqtyrylghan. Soltýstik Qazaqstan oblysy. Almaty, .2012. (qysqasha: QRGAM, 2-tom.) jinaghyndaghy 7 myn, bizding qolymyzdaghy 2,5 myn, barlyghy 10 myngha tarta jer-su, eldi mekender ataulary arasynda «qysqa» sózimen bastalyp jasalghan birde-bir toponim kezdespeui de onomastika ghylymynyng bir qúpiyasy desek, artyq aitqandyq bolmas.

                     «Úzyn» men «sholaq» qatar jýredi

Osydan 110 jyl búryn qaghazgha týsken mәlimetterde oblys aumaghyndaghy eldi mekenderding arasynda  jii kezdesetin ataulardyng bir parasy  - úzyndyq pen qysqalyq ólshemine baylanysty týsinikke baylanysty qalyptasqany da nazar audartady. Mysaly,  Qyzyl+aghash (16),Úzyn+dual (1),Úzyn+jal (3), Úzyn+kól (4)Úzyn+qaraghay  (1),Úzyn+qyzyl (23),Úzyn+qyzyl+say (1),Úzyn+qyrat (1),Úzyn+ózek (1),Úzyn+tomar (4) bolyp keledi. Endi  osy «úzyngha» tirkelip jasalghan zat esimderding jaghdayy 2001 jylghy anyqtamalyqta mynaday: Múnday toponimder tiziminde   +aghash 2, +jal 1, + jar 1, +kól 26, +qamys 1, + qarasu 1, +qyzyl 3, +su 3, +tomar 4 ret kezdesedi.

Jogharydyghy mysalda keeltirilgen «úzyn» sózi, bizding oiymyzsha nysannyng tura maghnasynda syzyvq boyymen sozylyp, úzarghandyghyn ghana emesm, sonymen birge kólemin de kórsetetin siyaqty. Jәne búl jerde geografiyalyq nysan retinde alynghan zat esim túlghasynda, aitalyq, aghash, jal, jar, kól, qamys, әitpese su men tomar jeke mysal retinde alynbaghan, jiyntyq. Yaghni, tiptik týrde, beyneleu, túspaldau týrinde alynghany bayqalady. Endi osyghan kerisinshe, «úzyngha» antonim «sholaq» sózin alyp qarasyratyn bolsaq, ataudyng beyneli ekendigi tipti jarqyrap kóringendey. «Tarihy toponimikada «sholaq» úzynnan góri siyrekteu qoldanylyp, qazaq qystaularynyng múnday qatary bylaysha tizilgen: Sholaqjal, Sholaqqayyn, Sholaqqaraghash, Sholaqqarasu  (2 ret), Sholaqózek  (4 ret). Týsinikti bolu ýshin, aita ketu kerek, búl atalghandar, qystau-mekender.

Al endi, jer-su atau retinde, «sholaq» sózining negizinde jasalghan  16 toponimning qazirgi jayy mynaday: Sholaq auyly – Mamluta audany, audan ortalyghynan ontýstik-shyghysqa qaray, oryssha «Gorikoe» atalatyn túzdy kólding ontýstik-batysynda. Osy attas ekinshi auyl taghy osy audanda, jәne Mengeser kólining soltýstik-shyghysynda, Novomihaylovka selosynan soltýstik-batysqa qaray ornalasqan. Osy attas ýshinshi auyl, dәlirek aitqanda, Sholaq Dosaq atymen Aqqayyng audanyndaghy Ýlken Jarma kólinen ontýstik-batysqa qaray, Taldy-aral kólining soltýstik-shyghysynda jatyr. Jambyl audanyndaghy Sholaqjal, Tayynsha audanyndaghy Sholaqqayyn, Shal aqyn audanyndaghy Sholaq qarasu,  Ayyrtau, Jambyl   jәne Shoqan Uәlihanov  audandaryndaghy Sholaqózek auyldary qazaq halqynyng ejelgi qútty qonystary retinde talay tarihtan syr býgip jatyr-au.  Qazaqtyng til baylyghy sinonim qatarynyng baylyghymen ólshenetini mәlim. Osyqasiyetti qpazaqy jer ataularyntaldap otyrghanda aiqyn bayqaydy ekensiz. Mysaly, qysqa, sholaq, kelte, yqsham degen sózder qoldanysta belgili dәrejede birining ornyna biri sinonim bolyp jýre beredi jәne týsinikti aishyqtap, kórkem kesteleuge, soylemning dәmin kirgizip, sәnin keltiru ýshin qoldanylady. Sonyng bir mysaly mynau. Sholaq jal, Sholaq qarasu degen әdettegi qoldanysty sәl ózgertip, Kelte jal, Kelte qarasu deuge bolady ghoy.  Al, osy «qysqa» men «sholaqtyn» ornyna «kelte» auyzgha týsse she?! Aytalyq, bizding ólkedegi eki Kelteqopa jәne tórt  Kelteqystau bar eken. Sany jaghynan az, biraq maghynasy týsiniksiz búl ataular tamyry әride, tarihy úzaq kóshpeli halyqtyng túrmys qajettiginen tughanyn bilip otyrmyz. Anyghynda osyndaghy «kelte» sózi kólbeu jazyqtyqtaghy úzyndyq ólshemi emes,uaqyt ólshemi bolyp shyqty. Antropolog ghalym M.S. Múqanovtyng kórsetuinshe kýzeu men qystaudyng arasynda, qystaugha úrymtal pәiekting shóbin saqtay túru yaghny qory túru ýshin qys qaharyna mingenshe otyratyn mal túraghy. Qazirgi leksikada qoldanyludan qalghan kelte sózi búl jaghdayda ótpeli, qysqa merzim degendi bildiredi.Bas-ayaghy bir jýz jyldyng ar –aq-ber jaghynda jogharyda biz sanaghan tórt «kelteqystaudyn» bireui ghana (Mamlut audanyyndaghy Menkeser kólinen shyghysqa, al Stanovoy kólinen ontýstik-batysqa qaray) qalghan, ózgesi qazaqtyng ózgergen túrmysymen birge joghalghan.

Keyinirek, Ishki Reseyden taghdyr aidap, qonys audarghandar da, ózderining jana qonystarynyng syrtqy kórinisin tanbalap, óz tilinde atay bastaghan. Sonyng aighaghy retinde qazaqsha «úzyndardyng qatary oryssha «dlinnyi» degen  ólshem sipatymen tolygha týskeni de, búl aimaqtaghy tarihy ózgeristerding zattyq eskertkishindey kórinedi. Oblys aumaghynda «Dlinnyi» sózining negizinde 12 toponim jasalghan bolsa, múnyng segizi qonys atauy, yaghny oikonimder ekenin bayqadyq. Jekelep  kórsetsek, Dlinnoe kóli, Dlinnoe, Dlinnye  batpaqtary, Dlinnyy toghaylary degen siyaqty. Biraq, orys toponimderi arasynda «korotkoe» sózimen keletinderi ekeu ghana, bireui emen toghayy, ekinshisi batpaq.

Qazaqtyng halyqtyq geografiyalyq terminologiyasyn kóp zerttegen  Gh.L. Qonqashbaev  Qazaqstan tabighatynyng әrtýrliligine   qaray, mysaly, soltýstiktegi orman-toghayly, arqadaghy shóleytti dala, ontýstiktegi qúmdy-sortandy alqaptar men biying tauly, oily qyrly bederlerding әrqaysynyng ózine ghana tәn jer-su ataulary qalyptasqan. «Sayyp kelgende múnyng ózi qazaqtardyng mal sharuashylyq kәsibin jýrgizu erekshelikterine tәn ekendigin», kórsetedi.   (Konkashpaev G.K. Kazahskie narodnye geograficheskie terminy. Avtoref. diss. kand. geograf, nauk. Alma-Ata, 194-9, S. 7-8 ^ Ocherky po fizicheskoy geografiy Kazahstana. Alma-Ata,1952,S.389).

Soltýstik Qazaqstannyng kóptegen toponimderi aumaqtyng fizika-geografiyalyq nysandarynyng basym belgilerin, atap aitqanda, kóp kezdesetin ósimdik týrleri, jer bederining ózine ghana tәn erekshelikteri siyaqty belgilerin beyneleydi. Búl, sóz joq, naqty  kórinisting keskin kelbetin  ainadaghyday tanytatyn  geografiyalyq pozitivtilik prinisiypi  bolyp tabylady.. Fizika-geografiyalyq ataulardan berik oryn ala otyryp, búl tabighit belgiler, basqasha ataugha bolmaytyn, tek qana osy atau jarasady degen prinsipke jauap beretinin bayqau qiyn emes. Sebebi, zertteu ýstinde bayqaghanymyzday, ónirde kezdesetin barlyq ósimdik nemese an-qús týrleri, jer bederi týgeldey toponimikadan kórinis taba bermeydi.

Qazaq tilining tabighatyna tәn bir erekshelik: kóptegen týr-týs ataularynyng shyghu tórkini býginde belgisiz. Olardyng keybireuin etimologiyalyq jolmen anyqtaugha bolsa da, keybireulerining qúpiya syryn ashu mýmkin emes. Mәselen, aq, boz, súr, kók, ker, ala tәrizdi bir buyndy týr-týs ataularyn taldap, anyqtap jatudyng qajeti de joq siyaqty kórinedi. Óitkeni búlar odan әri jikteuge, morfemalargha bólshekteuge kelmeydi. Búl ataulardy kóne týrki zamanynan beri kele jatqan bayyrghy ilki týbirler sanatyna jatqyzugha bolady. Kóptegen týrki tilderinde kezdesetin búl sózderding týstik maghynasy da kóne bolsa kerek. Mysaly: aq sózi týrki tilderinde aq//ah//agh//a:q formasynda qoldanylyp, bir-birine jaqyn ýsh top maghynany anghartady: 1) «aq» degen negizgi týstik maghyna («belyi»); onyng tóniregine: aqshyl, kózding aghy, júmyrtqanyng aghy, t.b.maghynalar tughan; 2) «aq» sózining auys maghynalary: kirshiksiz taza, kinәsiz, aqjýrek, adal; 3) keremet, tamasha, ghajayyp. Aq sózining etimologiyasy jóninde, onyng zattyq ne týstik negizi jayynda HH ghasyrdyng ózinde-aq týrkologtar arasynda әrtýrli pikirler qalyptasty. E.V.Sevortyan «agha» jәne «әke» degen tuystyq ataulardaghy eki sózding de negizi «aq» – «oq» (qartang) etistiginen órbigen degendi aitady. Jalpy sýt taghamdaryn bildiretin aq atauy (qymyz, sýt, shúbat, qúrt t.b.) aq etistigi negizinen órbigenin angharugha bolady. Oghan dәlel «aq» – aghu, joghary-tómen jylju, qúiylu» mәnindegi etistik. Sýtting tómen sauylyp, sorghalap qúiylatyny belgili. Ári ózi de aq, basqa renki joq, ózgermeytin aq týsti aq atau da kónilge qonymdy. Kóne týrki tilinde «ýrýn» ataudyng tilden yghystyrylyp shyghuyna da aq sózining konversiyalanuy әser etken. Kóne múralarda kezdesetin «tang agharu» tirkesindegi «aq» joghary kóterilu, «tang kóterilu» maghynasyn beretin aq – etistigining әr týrli sapada jetkendigin ghalym B.Saghyndyqúly dәleldeydi
[9, 137 b]. (Saghyndyqúly B. Qazaq tili leksikasy damuynyng etimologiyalyq negizderi. – Almaty: Sanat, 1994. – 168 b.)

«Aq» 102 atau, al, «qara» 167 ret kezdesedi

Oblystyng jer-su ataulary tizilgen katalogta «aq» syn esimimen nemese osydan tuyndaytyn zat esimnen bastalatyn 102 atau bar eken. Solardyng ishinde  Aqan, Aqanbet, Aqbay, Aqbas, Aqbi, Aqjan, Aqjarqyn, Aqqoshqar, Aqsary, Aqtay, Aqysh bastatqan 25 antroponim bolsa, qalghandary +balyq 2, «Aqbas» jәne «Aqbasty» atalatyn  túzdy kólder 8. Mysaly, Aq+ búlaq 2, +jar 2, +kól 4, +qayyng 3, «aq+qu» 3, +qúdyq 3, +mola 3, +say 3, +sorang 3, +su 7, +suat 7, +tas 3, +tóbe 6 ret kezdesti.

Al, búdan jýz jyl búrynghy eldi mekenderding atauy tizimi bolyp tabylatyn «Tarihy toponimikadan» qazaqtardyng «aqtan» bastalatyn 32 eldi mekenin taptyq. Búlardyng ishinde Aqbas, Aqbota, Aqjan, Aqpan, Aqqusaq siyaqty kisi esimderi men, qazaq túrmysyn beyneleytin: «Aqjan qonghan aghash», «Aq it ólgen», «Aqbas tyng kóli», «Aq oba», «Aq mola», «Aq shyghanaq», «Aq ógiz», «Aqtóbel», «Aqtós», «Aqqoyly», «Aqógiz»,   t.b. etnografiyalyq ataular barshylyq. «Bozaral» da kezdesti.

Jerlesterimizding basym bóligi qazaqtan ózge últ ókilderi bolghandyqtan, zer sala qarasaq, osy «aq» anyqtauyshynyng oryssha audarmasy «belyi». «belaya»» «beloe» sózine qatysty 26 atau úshyraydy.  Solardyng ishinde «aq topyraq», yaghny «Belaya glina» dep eki auyl jәne Aqqanbúrlyq ózeninin  bir salasy, ózenshe atalady. Osyghan úqsas «Beloglinka» degen eki auyldyng bireui Ayyrtau audanynda, ekinshisi Shal aqyn audanynda. 9 «Beloe» bolsa, sonyng beseui kól, yaghny Aq kólder, tórteui selo. Oikonimder arasynda tórt «Belogradovka» bar eken.

Bizding oiymyzsha, maghnasy jaghynan «beloege» jaqynyraq syn esim «chistoe» bolsa kerek. Qazaqsha «taza» degen tura audarmasy bolmasa da, beyneli týrde «aqtyn» maghnasyn beretin 27 chistoe sanauymyz, sonyng bir aighaghy bolsa kerek. Atap aitqanda, Chistoe dep atalatyn kólderding sany 17, qalghany batpaqtar nemese eldi mekenderding aty.

Toponimist mamandar qazaq tilinde «qara» syn esiminen bastalatyn, nemese osy sóz jalghanghan ataulardyng kóptigine nazar audaryp, rsy qúbylysty týsindiruge tyrysady. Basqa halyqtardaghyday qazaq halqy ýshin de әlem eki týske – aq pen qaragha bólingen. Onyng biri aq týs – kýlli iygi jaqsy qasiyetter iyesi bolsa, qara týs – jamandyq bitkenning belgisine iye. Búl týsinik halyq sanasyna tereng úyalap, onyng tili men oilau jýiesinen oryn alghan. Sondyqtan aq týs kýni býginge deyin jaqsy bastama ataulynyng bәrinen de tabylady. Óitkeni ol súlulyq әleminin, adamgershilik qasiyetterining birtútas jiyntyghyn qúraydy. Qazaq halqynyng ejelgi dýniyetanymynda dýniyeni tórt búryshty dep týsinip, әr túsqa ózindik tanbalyq týs bergeni belgili. Sonda qara týs soltýstikti belgileydi. Zertteulerge sýiensek, «Avestada» soltýstik jaqtaghy qasiyetti taudy «Hukaria» dep ataytyndyghy aitylady. «Hukaria» atauynyng iran tilindegi bastapqy aitylu núsqasynyng «Huh Hara» bolghandyghyn eskersek, múndaghy «hara» o basta dey-týrkining (arghyqazaq) «qara» formasynan shyqqandyghyn aitugha bolady. Yaghny «Huh Hara» sózi býgingi týrki tiline «Haratau» - «Qaratau» dep audarylady. Búl jerdegi «qara» sózi týsti emes, «týpki, bastapqy» degen maghynagha ie bolyp túr. Týrki tilderining biri ózbek tilinde «qara» sózi «temir» degen maghynada qoldanylady. Múnday úghym buryattardyng dýniyetanymdyq negizdegi foliklorynda da bolghandyghy bayqalady. «Qara» sózi jer asty, tómengi әlem úghymyn bildirse, «aq» sózi oghan qarama-qarsy jogharghy әlem, qúdaylar mekeni, aspannyng simvoly bolghan.

Sonda, bayqalghany «Qara» degen sóz nysannyng týsin kórsetip qana qoymaydy, «qara» sózi «ýlkeni, «kóp» «kólemdi» degen sózderge sinonim retinde júmsalyp, ataulardyng beyneli, kórnekti, este qalarlyq boluyna, aitqanda әserli estiluine baylanysty kýsheytkish shyray týrinde qoldanylady. Al, orys tilinde olay emes ekenine osy ózimizding soltýstik aimaqtyng jer-su ataularyn zertteu ýstinde kóz jetkizdik. Mysaly, «Chernoe» degen eki kól, Chernobaevka, Chernozubovo jәne Chernolesie degen eldi mekender bar. Búl arada әrbir etnostyng syrtqy әserdi baghalauy, qabyldauy jәne sanadan ótkizip tanbalauy әrtýrli ekendigi sóz bolugha tiyis.

Qazaq tilining týsindirme sózdiginde» qara sózining maghynasyna qatysty berilgen sózderden týstik, belgisizdik, qayghy-uayym, qatygezdik, kiyelilik, qasiyettilik, qarapayymdylyq maghynalaryn tanugha bolady. Búl maghynalar qara sózining úghymdyq nyshandyq, yaghny tanbalyq belgisin de bildirip túr. Qara sózining tura maghynasy – «aqtyng qarama-qarsy týri». Búl onyng negizgi maghynasy. Biraq búl nominativtik maghyna odan keyin payda bolghan konnotativtik maghynanyng qalyptasuynyng barlyghyna birdey úiytqy bola almaydy. Ony myna mysaldardan bayqaugha bolady.

Endi osy kórsetkishti  búdan 100 jyldan asa búryn qaghazgha týsken mәlimettermen salystyratyn bolsaq, el tarihynyn, demografiyasynyn, túrmys jaghdayynyng týbegeyli ózgeristerin bayqaugha bolady. Aytalyq, «tarihy toponimikada» «qara» sózinen bastalatyn eldi mekender (geografiyalyq ataulardyng ishinen bólinip alynghan oikonimder.-avt.) sany 171 bolsa, sonyng ishinde: +aghash 43,+tal 43, +terek 37, +shilik 7, +moyyl 11, +tomar 5, +shoqy 5, + shoq 4 t.b. adamgha jayly qonys bolatyn tabighy nysandar ekenin bayqaymyz. Nazar audaratyn erekshelik, qazaq halqynyng otyryqshylyqqa qaray beyimdeluine baylanysty ózgergen ataulardyng kóbengi nemese azangy.

2012 jyly shyqqan tizbede  oblys aumaghyndaghy jer-su ataularynyn  arasynda «Qara» sózinen bastalatyn 167 atau bolsa, sonyng 14-i «Qaraghash», +balyq 3, +4 biye, «Qaraghay», «Qaraghaylysy» 10, +kól 7, +qamys 4, +qogha 14, +qoja 4, +moyyl 3, +mola 4, +sor 5, +su 12, +tal 10, +terek 6,+ tomar 9, +shoq 3, +shoqy 1,+shilik 5 jiyiliginde bayqaluy da ónirimizding tabiyghm kelbetin erekshelep kórsetetin belgiler deuge әbden bolady. Jәne de aita ketu kerek, «qara» syn esimining kómegimen jasalghan toponimder orysshagha audarylmay, qazaqsha saqtalghan.

Qara týsti bildiretin ataudyng «aq» týsti bildiretin atau siyaqty kóp maghynagha ie boluy, birinshiden, onyng tabighattaghy eng negizgi, kórnekti jәne basqa da kóp týsterding qúramynda kezdesetin tabighaty kýrdeli týs boluyna baylanysty bolsa, ekinshiden, qoghamdyq ómirdegi kóptegen qúbylystarmen týr-týsine baylanysty sәikestigi, úqsastyghy, mәndes-maghynalastyghy negiz bolghan dep qaraugha bolady. Qara sózining týrki tilderindegi auyspaly maghynalary búdan da kóp dep kórsetiledi, al qazaq tilinde, ghalymdardyng beruinshe, taldauymyzgha nysana bolghan otyz shaqtysyn ghana kezdestirdik. Sonymen qazaq tilindegi qara sózinin auyspaly maghynasy naqtyly bir sózdermen tirkeste qoldanylghanda ghana kórinip, molaya týseri belgili.

Qonyr, Kók, Qyzyl, Sary...

Halqymyzdyng janyna jaqyn týsterding biri – qonyr týsi. «Qazaq tilining týsindirme sózdiginde» qonyr týsine baylanysty tura jәne auyspaly sózder tizbegi berilgen, mysaly: qonyr, qonyr ala, qonyr an, qonyr әn, qonyr bel, qonyr dauys, qonyr jel, qonyr jýz, qonyr kólenke, qonyr kýz, qonyr qaz, qonyr lep, qonyr salqyn, qonyr tartu, qonyr ýn». Qonyr – jer týsi, tirlik, ómir beynesi. Qazaq nanymynda búl týs erekshe oryn iyelenedi. Qonyr– aldymen qauipsizdik, tynyshtyq, mamyrajay tirlik belgisi. Qonyr sózi týstik maghynadan basqa mynaday: qonyr kýi, qonyr dauys, qonyr kýz, qonyr jel, qonyr әngime, qonyr qabaq, qonyr tirlik, qonyr sóz, qonyr samal, qonyr dala, qonyr salqyn, qonyr kesh, qoyday qonyr, mayda qonyr siyaqty tirkestermen kelip, әrtýrli qúbylystyng nebir jangha jayly, qúlaqqa jaghymdy, jýrek tebirentetin nәzik te әsem sәtterin, ómir, tirshilikting jaybaraqat, mamyrajay, keyde tipti júpyny da sypayy qalpyn suretteytin erekshelikteri kózge týsedi. Mysaly: qonyr kesh, qonyr ýn, qonyr ýi, qonyr kólenke, qonyr tóbe, qonyrqay kóz, t.b.

«Qonyr» syn esimi+zat esim týrinde jasalghan toponimder de kónil audarugha túrady. Bizding qolymyzdaghy kóne derekterde búlardyng sany az –jeteu ghana: eki Qonyr,  Qonyr+aghash, Qonyr+búzau, Qonyr+qasqyr, Qonyr+lan, Qonyr+ly+shoqy ,Qonyr+shoqy. Al. Qazir, HHI ghasyrdyng alghashqy shiyreginde búlardyng ózi siyrep, Qonyrkól, Qonyrsiyr jәne eki Qonyrsu týrinde ghana qaluy uaqyt ótken sayyn qazaqy әleumettik leksikasynyng jýdeu tartqanyn kórsetetin synayly.

Toponimjasamda qonyr týsti, yaghny qashyqtyqtan qonyrayyp kórinetin búta, qaraghany mol tau, tóbelerdi, «shóbi pisip, sola bastaghan» tabighy nysandardy belgileydi (Aqkózov Á. 2005, 150). Shyn mәninde «Qonyr» syn esimine zat esim tireklu jolymen jasalghan jer ataularynyng sany azdyghy tabighattaghy qonyr týsting uaqytsha ghana, kýz ailaryna tәn ekendigimen týsindiruge bolar. Izdey týsu kerek shyghar

Soltýstik Qazaqstannyng tarihy toponimderi qatarynda edәuir oryn alghan «kók» syn esimi arqyly analitikalyq jolmen jasalghan toponimderge toqtaludyng qajeti bar. Kók sapalyq syn esimi kóne týrki jazba eskertkishterinen bayqalatynday, ejelden týrik elining sýiikti týsi bolyp esepteledi (kók tәniri,kók týrik, kók bóri konseptileri). Kók sózining kókshil, kógirek degen týstik maghynalaryna ornyghuy adam tanymy arqyly tanylghan zat pen qúbylystardyng tanymdyq qúrylymy arqyly beriletin beynening ortaq sipatymen baylanysty. Aspandy kók dep atap, kók tәnirge tabynghan, kók bórining úrpaghy sanalghan týrki tektes halyqtardyng tanymynda aspannyng týsi barlyq osy týstes belgilerge atau retinde berilgen. Nege aspan dep atalynbaghan degen súraqqa «aspan» sózining ózi taza týrkilik emes, әri qoldanu uaqyty da keyin engen deuge bolady. Kók sózi – týrki tektes halyqtargha ortaq sóz. Zattyq mәndegi kók (aspan) pen týr-týs atauy kókti sinkretikalyq týbir dep qarastyryp jýr. Aspan maghynasyndaghy kók sózi men onymen týstes nәrselerding salystyrmaly týrde kók ataluy әbden mýmkin. Kóne týrki tilderinde «kók» sózining bir maghynasy «tamyr», «kókyan» qazirgi týrki tilderinde «tamyrlas» úghymyn beredi. Múnday maghyna «kógi jaqsy», «kógi jaman» tirkesterinde saqtalghan. Búlar kóne jazba eskertkishterinde de kezdesedi. M.Qashqaridyng enbegindegi «kóging kim» tirkesining audarmasy «shyqqan teging qanday» degendi bildiredi.
Nomadtar ýshin kók sózi shynymen qasiyetti bolatyn sebebi: kók – aspan, kók – kóktem, kók-jaz, óris keneyip, mal toyynatyn kez.     Soltýstik Qazaqstan oblysy aumaghyndaghy qystaular tizbesinen  sýzip alghan derekterimiz mynau: Kók+ala+biy,e  Kók+ayaq, Kók+baytal, Kók+bas, Kók+biye+ólgen, Kóki, Kók+ógiz, 18 ret Kók+terek, Kók+terek+toghay, 2 ret Kók+shalghyn, 3 ret Kók+she+aghash, Kók+she+tal, Kók+shil+aghash. Mysaldarda syn esim+zat esim+zat esim, nemese syn esim+ kýsheytkish shyray jalghauy+zat esim týrinde toponimderding birneshe jasalu joldaryn keltirdik.

Oblysymyzdyng aumaghyn mekendegen erterektegi ata-babalarymyzdyng jer-qonys ataularynda kózge oqshau kórinetin asa qyzyq qúbylys «Qyzyl» syn esiminine tirkesken zat esimder men syn esimderden jasalghan ataulardyng jiyiligi. Bir qaraghanda syry ashyla qoymaytyn búl «qyzyldar» әldeqayda terenirek zertteudi qajet etetindikten, keybir avtorlardyng pikirlerimen ghana shektelmekpiz.

Áueli mysaldar mynaday. Jaqshagha alynghan sandar búl ataulardyng neshe ret kezdesetinin aighaqtaydy. Sonymen: Ashylyqyzyl (2), Bayqyzyl (2),  Basqyzyl (4),Basqyzylaghash (2),  Beyitqyzyl,Birqyzyl, Dónqyzyl,  Jelqyzyl (7), Jaqsyqyzyl,Janaqyzyl, Janaqyzyl,  Jelqyzyl (7), Jonqyzyl,Kepeqyzyl, Kóldenenqyzyl (2) Qalynqyzyl (3), Qaraghash (Ortaqyzyl),Qojaqyzyl,Qosqyzyl, Qúryqtyqyzyl, Qyzqyzyl,  Qyzylaghash (31)Qyzylat, Qyzylkýigen, Qyzylqúm, Qyzylmónke,  Qyzyloy,  Qyzylózek,Qyzyltal(3),Qyzyltau,Qyzyltoghay(2),

Qyzyltomar, Qyzylshilik  (2),Qyzylshoq,Qyzylshyrpy, (2),Qylqalyqyzyl, Miqyzyl, Milyqyzyl, Oiqyzyl (7),Ortaqyzyl,Salpyqqyzyl, Toyqojaqyzyl, Ýshqyzyl 4, Úzynqyzyl 25, Sharbaqtyqyzyl, Shólqyzyl (12).

Qazaq jәne basqa týrki tilderindegi qyzyl men jasyl sózderining týbiri «qyz» ben «jas» degen pikir kópten beri aitylyp keledi. Sondaghy ghalymdardyng dәleli: búlardyng ekeui de – yl - il modeli negizinde býginde jeke-dara qoldanylmasa da, bólip alyp qaraugha bolatyndyghy. Al belgili toponomist E.Qoyshybaev qyzyl sózin tilimizdegi qysyl (tar, qysylu) etistigimen baylanystyrady. Ghalymnyng múndaghy sýienetin deregi – Jonghar jәne Ile Alataularyndaghy shatqal aty – Qyzylauyz («uzkie vorota» maghynasynda). Biraq ta kóptegen ghalymdardyng pikirine sýiensek, jogharydaghyday, qyzyl sózining týbiri – qyz: birde etistik («krasneti», «plameneti»), birde syn esim maghynasynda («krasnyi», «bagrovyi») ekiúday qoldanylghan eken. Syn esim maghynasynda qoldanylghandyghyn dәleldeu ýshin qyzar etistigin alyp, boz - bozar, kók - kóger, aq - aghar modeli boyynsha taldasa da jetkilikti. Búl jerdegi týbir tek zat esim nemese syn esim ghana boluy kerek. Sonda qazirgi qazaq tilindegi qyzyl sózining qúramyndaghy o bastaghy derbestigin joyghan «qyz» týbirining tórkini aiqyndalmaqshy. Ol tek qyzyl týsting ghana emes, tipti alabúrtyp, qyzu qandy, súlu rendi maghynasyndaghy «qyz» sózining shyghuyna da negiz bolsa kerek. M.Qashqariyding «Diuany lúghat at týrik» sózdiginde búl qyz týbirining taghy bir maghynasy beriledi: Bú at qyz aldym – Búl atty qymbat aldym. Sonda qyz týbirining maghynasy: 1) qyzyl; 2) qymbat, soghan taghy da -yl júrnaghy qosylyp, tarihy túrghydan qatystyq syn tughyzsa, bizding tilimizde sapa syny bolyp qalyptasqan.( Laulanbekova R.T. Týr-týs komponentti kýrdeli atalymdardyng tanymdyq sipaty (syn esim + zat esim ýlgisi boyynsha). Astana, 2006,)

Oblys aumaghyndaghy toponimikalyq kenistikte oryssha «Krasnyigha» tәn 33 atau bar eken. Biz sóz etip otyrghan mәselege búlardyng qatysy shamaly siyaqty, sebebi, basym kópshiligi kommunistik «qyzyldyn»  әserinen payda bolghan siyaqty. Sonday-aq, qazir qazaqsha qyzyldardyng da nazar audaratynday izi joq.

Qazaq tilinde de, jalpy týrki tilderinde de sary týs atauy syndyq maghynada qoldanylady. Jogharydaghy taldanghan týr-týs ataulary siyaqty búl sózding de shyghu tegin, etimologiyasyn anyqtau onay emes. Sary sózining negizgi týstik maghynasymen qatar týrli-týrli auys maghynalary da az emes. Sary sózi – jii qoldanysta bolatyn, kóp jaghdayda týsti bildiretin leksema. Biraq ol da kez kelgen qoldanysynda týsti bildire bermeydi. «Sary» sózi jer-su ataularymen tirkeskende «sar» túlghasynda qoldanylatynyn bayqau qiyn emes. Toponomist E.Qoyshybaev «sar» sózi toponimdik ataularmen tirkeskende kóbinese «ayqyn, ken, negizgi, basty» degen maghynada júmsalatynyn aitady. Al, R.Syzdyqova «sary altyn» tirkesindegi sary sózining maghynasy qospasyz, taza, al «sary uayym» degendegi «sary» sózi parsy tilinde uayym, qayghy ekenin aita kelip, «sary uayym» tirkesi bir maghynaly eki sózding qabattasa aityluynan payda bolyp, bala-shagha, beker-bosqa siyaqty bir synary parsysha – uayym (sar), ekinshisi – qazaqsha uayym sózinen jasalghan pleonastyq tirkes bolyp tabylady», – deydi [11, 106 b] (Syzdyqova R. Sózder sóileydi. Almaty: Mektep, 1980. – 125 b.)

Sonday-aq «sary altyn» tirkesindegi «sary» sózining negizgi maghynasy «taza», «shynayy» ekendiginde dau joq, al «sary uayym» tirkesindegi «sary» sózi týsti bildirmeydi, pleonastyq tirkes te emes. Sebebi, «sar(y)» sózining týrki tilderindegi bir maghynasy – «shyn», «naghyz». E.Qoyshybaevtyng «sary» turaly «ayqyn», «anyq kóringen», «basty» deui  bizding mysaldarymyzdy kórkeyte týsetin qisyngha jaqyn. Osyghan oray «sary uayym» – «negizgi, anyq uayym», al «saryla kýtu» – «shydammen, naghyz kýtu» degenge sayady. «Sary» sózining «naghyz, taza» degen maghynasynyng barlyghyn tarihshy ghalym H.Kóktәndi de sary sózine bergen taldamasynda anyqtaydy. Ghalym sary sózining týbirin sa/so dep bólip alyp, «sa» týbiri dala degen úghymdy bildiretinin aitady. Keybir tarihshylar sary úighyr degendi kóne úighyr úghymyn beredi degen pikir aitady [10, 148 b] (Kóktәndi H. Aspan men dalanyng arasyndaghy  úmytylghan tariyh. M.: Qasiyet, 2001. – 462b.)

Búl asyly, taza dalalyq úighyr degen sóz. Ra – taza, shyn degen sóz. So – dala, so sózi , salqar (s//sh), saqara degen sózderding týpki buynynda saqtalghan. Sayyn sózi jeke túlghasynda úghynyqsyz bolghan son, keyin halyqtyng ózi sayyn dala dep kalikalyq tәsilmen kóshirme audarma jasaghan. Osy kýnge deyin búl eki sóz qosarlanyp aitylady. «Sary» týs turaly ghylymda belgili-belgisiz joramaldargha terendemey-aq, ózimizding soltýstiktegi Esil boyynyng toponimikasynyng mysaldaryna kóz salyp, oilanyp kórsek...Sary+qamys, Sary+may, Sary+oba, Sary+ózek  (2),Sar+ólen+aghash ,Sary+terek, Sary+ayghyr, Sary+at+soyghan, Sary+bay+júrt Sary+baytal, Sary+bas,  Sary+bauyr,  Sary+biye, Sar+ala+ayghyr, Saralanyng ýiiri,Sary jabaghy...Tizimdi odan әri jalghastyryp, tughan ólkemizding tarihynan tamyr tartqan kónilge toq, kórkem ataulardyng ýlgisin úsynar bolsaq: Aqbaytal, Aqqoyly, Aqógiz, Alaatólgen, Alabiye, Alaatólgen, Alabiye, Atkesken,  Atshaptyrghan, Bozat, Bie soyghan  (3),Bota, Botajegen, Botantay, Botatughan, Búzaujyghylghan, Búzauqyrghan, Búzausoyghan, Búzau sýiegi , Qara búzau, Qara jabaghy , Qara qúnan, Qarala aighyr, Qarala jabaghy , Qarasiyr, Tory biye, Torybiyeólgen,Qonyrbúzau, Qonyrqasqyr, Qonyrlan,  Kókalabiye  Kókayaq,Kókbaytal,  Kókbiyeólgen, Kóki, Kókógiz, Kýrenayghyr Qyzylat, Shabdar at,Shoshqaly  (5), Shúbarbiye, Siyrqyrylghan, Siyrólgen, Siyrsalghan, Tórt ógiz, Týie baylaghan kóldenen,

Týie boz, Týie ólgen  (2,) Týies oighan,Týie qamys,Qozybayys, Qozyke ,Qoyaghash Qoybaghar (5),Qoybaghardyng ashasy,Qoybas, Qoyghaq, Qoygeldi, Qoyqyrghan,Qoyqyryl, Qoyqyrylghan, Qoylybayqonghan, Qoymaqoyghan (4),  Qoyózek, Qoysalghan, Qoysoyghan,Qoysoyghan shoqy, Qoytal,Qoyshybaydyn  Eskiqystauy , Eshkiqyrghan,  Qyzylat,Jorghaat, Jylqyalghan, Jylqyólgen, Tayjýzgen, Taylaq, Taylaqjegen,Taylybay, Taysoyghan...

Búlardyng bәri – erte kezdegi qazaq auyldarynyn, qystaulary men kýzekterining ataulary. Ata-babalarymyzdyng kәsibi men túrmysy, salt-dәstýrleri, qorshaghan ortagha qatynasy, dýeiyetanymy men minez-qúlqyna deyin aqparat beretin óshpes qújattar   Taldykól,Taldyqarasu, Taldyqystau, Taldyózek, Talkestirgen ,Talqystau, Talmash,

Terek (4),Terekaghash, Terekbaylaghanaghash, Terekqarasu, Terekqystau,Terekt (3),Terektiaghash (3),Terekshe altýbek, Tauaghash

Qazankómgen, Qazanqoyghan, Qazanqoyma,

Kenaral, Kenaralaghash,Kenózek, Kenólen, Kentoghay,Kenshabys, Kenshoqy, Kýigen,Kýigen júrt (4), Kýigenkepe (8), Kýigenqystau,

Kýzdik, Kýzdikaghash, Kýzdikaghash, Kýzdikqaraghash ,Kýzek, Qúdyq, Qúdyqaghash (2), Qúdyqqazghan, Qúdyqtomar, Qúdyqty , Qúdyqtyaghash (2), Qúdyqshilik,Qúdyqshoq,Qúdyqshoqy Quarghan shoqy, Qujaq, Quqazyq, Quqamys, Qusaq (6

Týz andarynyng týrleri

Arqarkól,Arqarandyz, Arqarkól, Angbasqan, Angqamaghan, Anglyqaratal, Qarghaly, Búlantal, Bórili (2), Borsyqaghash , Jylandy, IYtemir, Itsary (3),Qasqyr qamaghan, Qasqyrly (3), Qonyrqasqyr, Týlkialghan, Týlkishyqpas, Túzaqqúrghan,  Túighyntýsken,  Shaghalaly, Shәuli ústaghan, Shoshqaly  (5), Ýki atqan (3), Ýkili.

Bayqap otyrsaq, qazir «qystau» degen meken joyylugha tayap, olardyng ornyn auyl, selo, kent, poselke degen ataular basqan kezde, «tarihy toponimikada»  30 mәrte saqtalyp qalghan «júrt» atauy, nemese 31 ret atalyp otyrghan «kón», 13 ret qaytalanghan «kepe», 5 ret jazylghan «qonys» ataulary qazirgi úrpaqqa tanys emes boluy mýmkin. Búl da qazaq tarihynyn, әsirese osydan 150-200 jyl búryn qazaq dalasynyng soltýstigin mekendegen babalarymyzdyng túrmys-tirshiligninen habar beretin mәdeny esertkishter deuge bolady. Ghylymiy-tanymdyq qúny jaghynan arheologiyalyq qazba jәdigerlerden bir de kem týspeytin búl qúnylyqtardy úmytugha nemese úmyttyrugha bolmaydy.

(Jalghasy bar...)

Zarqyn Tayshybay, Sәule Mәlikova

Abai.kz