Bәueddin / bahauәdin / bahauidiyn - islam dinining sopylyq baghytynyng el arasyna qanat jangyna ghúmyryn arnaghan, sonyng ishinde Naqyshbandiya tariqatynyn   negizin qalaghan әuliyening biri. Búl әuliyening beynesi qazaqta eposta, nanym-senimde jii kezdesedi.

Bәueddin әuliyening shyn aty - Naqyshband Bahauidin bin Burhan ad-din Múhammad әl-Búhary (1318-1389). Ol Naqyshband - Hodja-y buzuruk jәne Shahi-y Naqyshband degen mәrtebeli esimdermen keng tanymal bolghan túlgha, HIV ghasyrdaghy ortaaziyalyq  sopylyq aghymnyng iri ókili.  1544 jyly onyng ziratynyng basyna Shibany Abd әl-Áziyz-han saldyrghan kesene júrt tәuap etetin qasiyetti oryngha ainaldy. Onyng әkesi elge belgili qolónershi taqua adam bolghan, sol sebepten de esimin Naqyshband qoyghan.

Naqyshbandiya tariqaty - HÝ ghasyrda Iasaui  mektebi negizinde qalyptasqan sopylyq bauyrlastyq. Olar ózining ruhany silsilasyn bir jaghynan Ábu Bәkirge, ekinshi jaghynan Ály Ábu Talibke әkep tireydi. Búl bauyrlastyqtyng quatty birneshe ýrim-bútaqtary Orta Aziya, Edil boyy, Soltýstik Kavkaz, Anadoliya, Ýndistan jәne t.b. ólkelerge taralghan.

Bәueddin / bahauәdin / bahauidiyn - islam dinining sopylyq baghytynyng el arasyna qanat jangyna ghúmyryn arnaghan, sonyng ishinde Naqyshbandiya tariqatynyn   negizin qalaghan әuliyening biri. Búl әuliyening beynesi qazaqta eposta, nanym-senimde jii kezdesedi.

Bәueddin әuliyening shyn aty - Naqyshband Bahauidin bin Burhan ad-din Múhammad әl-Búhary (1318-1389). Ol Naqyshband - Hodja-y buzuruk jәne Shahi-y Naqyshband degen mәrtebeli esimdermen keng tanymal bolghan túlgha, HIV ghasyrdaghy ortaaziyalyq  sopylyq aghymnyng iri ókili.  1544 jyly onyng ziratynyng basyna Shibany Abd әl-Áziyz-han saldyrghan kesene júrt tәuap etetin qasiyetti oryngha ainaldy. Onyng әkesi elge belgili qolónershi taqua adam bolghan, sol sebepten de esimin Naqyshband qoyghan.

Naqyshbandiya tariqaty - HÝ ghasyrda Iasaui  mektebi negizinde qalyptasqan sopylyq bauyrlastyq. Olar ózining ruhany silsilasyn bir jaghynan Ábu Bәkirge, ekinshi jaghynan Ály Ábu Talibke әkep tireydi. Búl bauyrlastyqtyng quatty birneshe ýrim-bútaqtary Orta Aziya, Edil boyy, Soltýstik Kavkaz, Anadoliya, Ýndistan jәne t.b. ólkelerge taralghan.

Qazaq әuliyeleri Búqarany „Búharay Shәrip" (Búhar-iy-Sheriyf) dep ardaqtap, ýnemi ondaghy pirlerden qoldau tauyp, diny bilimin damytyp kelgeni keybir derekterde  bayqalady. Mysaly, Qoja Ahmet Iasauy jiyrma jeti jasynda Búharagha baryp, ústazy Jýsip Hamadany degen pirge qol tapsyrady. Qazireti Ysmayyl ata da Búharagha baryp, Seyd Ahmet ata degen pirding batasyn alady. 

Demek, qazaq músylmandarynyn  Naqyshband tynym tapqan Búharamen ruhany baylanysy  osy әuliyege deyin de, odan keyin de jalghastyqta, ejelden tyghyz sabaqtastyqta bolghan deuge negiz bar.

Sol sebepten de Naqyshband әuliyening esimi qazaq halqynyng salt-sanasynda ejelden sinisti bolghan. Mysaly, «Alpamys batyr» jyrynyng bir núsqasynda perzent tilegen Baybóri ziyarat etken әuliyelerding tiziminde Naqyshband Bahauidin esimi de atalady:

Búqaragha jol tartty,

Allagha artyp nalasyn.

Bahauәdin Naqishbәnd

Ziyarat qyldy molasyn.

«Ensegey boyly er Esim» jyryn zerttegen ghalym S.Sәkenov bylay dep pikir bildiredi: «Qarastyrylyp otyrghan jyrdyng ózge qazaq jyrlarynan alabóten ózgeshelikterining biri - onda Tәuekel men zayybynyng Qúdaydan bala súraghan tilegi qazaq eposy ýlgilerining basym kópshiligindegidey Baba Týkti Shashty Áziz әuliyening basyna týnegen song emes, Búqardaghy Bahauiddin әuliyening beyitine ziyarat etken son, Qashqardaghy tiri әulie - Appaq qojagha barghan song oryndalghany. Búl qúbylysty Qazaqstannyng eleuli bóligine kezinde Naghysh-pendi Bahauiddinning ózi jәne onyng izbasarlary basshylyq jasaghan sopylyq ordenning jәne Appaq qojanyn  yqpaly zor bolghanymen baylanystyrghan jón siyaqty. Alayda, Appaq qojany Esim hannyng piri retinde kórsetuding esh qisyny joq ekenin aitu kerek. Óitkeni, atalghan diny qayratkerding Esim jәne Túrsyn handardyng aituly qaqtyghysy bolghan jyly nebәri eki jasqa jana kelgen bala ekenine de nazar audarghan jón».

El arasynda taralghan  Bahauidin әulie turaly jyrlar men  әpsanalar kóp. Mysaly:

«Bahauaddin bir kepeshti jeti jyl tikken eken. IYneni әr shanyshqan sayyn «Lә ilaha illa allany» jeti jýz mәrteden aitady eken. Kepeshti әbden tigip bolghanda júrt odan: «Ne baghamen satasyn?», - dep súraydy. Sonda jas әuliye: «Jeti tozaqtyng kiltine satamyn» , -  dep jauap beredi. Sol kezden Allataghalanyng rahymy oghan týsedi. Biraq ta «Bәr kiltin alyp alsang mening qúldarym tәubasyn úmytyp ketedi. Sondyqtan altauyn al» , - dep Jaratushy ayan týsirgen eken desedi («Shúghyla» jurnaly.1994, №2.11-b.).

Sonymen birge qazaqtyng magiyalyq poeziya ýlgisinde Naqyshband Bahauidin esimi keyde úshyrasyp otyrady. Demek, onyn  beynesi halyq sanasynda  әjeptәuir iz qaldyrghan deuge bolady. Mysaly, mal joghalyp ketse halyq «Bәueddiyn  aitu» yrymyn jasaghan. Qysqasy, joghalyp ketken maldy tabu ýshin eshkining qúlaghyn búrap, baqyrtyp:

El iyesi Bәueddiyn,

Mal iyesi Bәueddiyn,

Kereng qúlaq sanyrau Bәueddiyn,

Óne boyy qonyrau Bәueddiyn,

Atymdy tauyp ber Bәueddiyn,

Joghymnyng jónin kór Bәueddiyn! -

dep boljau jasaytyn bolghan. «Búl eshki iyesi - Bәueddin әulie (Shekshek ata) degen úghymnan shyqqan», - dep jazady belgili foliklortanushy B.Uahatov.

Aqedil TOYShANÚLY,

filologiya ghylymdarynyng kandidaty,

foliklortanushy

«Abay-aqparat»