باۋەددين / ءباھاۋادين / باحاۋيدين - يسلام ءدىنىنىڭ سوپىلىق باعىتىنىڭ ەل اراسىنا قانات جايۋىنا عۇمىرىن ارناعان، سونىڭ ىشىندە ناقىشبانديا تاريقاتىنىڭ   نەگىزىن قالاعان اۋليەنىڭ ءبىرى. بۇل اۋليەنىڭ بەينەسى قازاقتا ەپوستا، نانىم-سەنىمدە ءجيى كەزدەسەدى.

باۋەددين اۋليەنىڭ شىن اتى - ناقىشباند باھاۋيدين بين بۋرحان اد-دين مۇحامماد ءال-بۇحاري (1318-1389). ول ناقىشباند - حودجا-ي بۋزۋرۋك جانە شاحي-ي ناقىشباند دەگەن مارتەبەلى ەسىمدەرمەن كەڭ تانىمال بولعان تۇلعا، ءحىV عاسىرداعى ورتاازيالىق  سوپىلىق اعىمنىڭ ءىرى وكىلى.  1544 جىلى ونىڭ زيراتىنىڭ باسىنا شيباني ابد ءال-ءازيز-حان سالدىرعان كەسەنە جۇرت ءتاۋاپ ەتەتىن قاسيەتتى ورىنعا اينالدى. ونىڭ اكەسى ەلگە بەلگىلى قولونەرشى تاقۋا ادام بولعان، سول سەبەپتەن دە ەسىمىن ناقىشباند قويعان.

ناقىشبانديا تاريقاتى - ءحۇ عاسىردا ياساۋي  مەكتەبى نەگىزىندە قالىپتاسقان سوپىلىق باۋىرلاستىق. ولار ءوزىنىڭ رۋحاني سيلسيلاسىن ءبىر جاعىنان ءابۋ باكىرگە، ەكىنشى جاعىنان ءالي ءابۋ تاليبكە اكەپ تىرەيدى. بۇل باۋىرلاستىقتىڭ قۋاتتى بىرنەشە ءۇرىم-بۇتاقتارى ورتا ازيا، ەدىل بويى، سولتۇستىك كاۆكاز، انادوليا، ءۇندىستان جانە ت.ب. ولكەلەرگە تارالعان.

باۋەددين / ءباھاۋادين / باحاۋيدين - يسلام ءدىنىنىڭ سوپىلىق باعىتىنىڭ ەل اراسىنا قانات جايۋىنا عۇمىرىن ارناعان، سونىڭ ىشىندە ناقىشبانديا تاريقاتىنىڭ   نەگىزىن قالاعان اۋليەنىڭ ءبىرى. بۇل اۋليەنىڭ بەينەسى قازاقتا ەپوستا، نانىم-سەنىمدە ءجيى كەزدەسەدى.

باۋەددين اۋليەنىڭ شىن اتى - ناقىشباند باھاۋيدين بين بۋرحان اد-دين مۇحامماد ءال-بۇحاري (1318-1389). ول ناقىشباند - حودجا-ي بۋزۋرۋك جانە شاحي-ي ناقىشباند دەگەن مارتەبەلى ەسىمدەرمەن كەڭ تانىمال بولعان تۇلعا، ءحىV عاسىرداعى ورتاازيالىق  سوپىلىق اعىمنىڭ ءىرى وكىلى.  1544 جىلى ونىڭ زيراتىنىڭ باسىنا شيباني ابد ءال-ءازيز-حان سالدىرعان كەسەنە جۇرت ءتاۋاپ ەتەتىن قاسيەتتى ورىنعا اينالدى. ونىڭ اكەسى ەلگە بەلگىلى قولونەرشى تاقۋا ادام بولعان، سول سەبەپتەن دە ەسىمىن ناقىشباند قويعان.

ناقىشبانديا تاريقاتى - ءحۇ عاسىردا ياساۋي  مەكتەبى نەگىزىندە قالىپتاسقان سوپىلىق باۋىرلاستىق. ولار ءوزىنىڭ رۋحاني سيلسيلاسىن ءبىر جاعىنان ءابۋ باكىرگە، ەكىنشى جاعىنان ءالي ءابۋ تاليبكە اكەپ تىرەيدى. بۇل باۋىرلاستىقتىڭ قۋاتتى بىرنەشە ءۇرىم-بۇتاقتارى ورتا ازيا، ەدىل بويى، سولتۇستىك كاۆكاز، انادوليا، ءۇندىستان جانە ت.ب. ولكەلەرگە تارالعان.

قازاق اۋليەلەرى بۇقارانى „بۇحاراي ءشارىپ" (بۇحار-ي-شەريف) دەپ ارداقتاپ، ۇنەمى ونداعى پىرلەردەن قولداۋ تاۋىپ، ءدىني ءبىلىمىن دامىتىپ كەلگەنى كەيبىر دەرەكتەردە  بايقالادى. مىسالى، قوجا احمەت ياساۋي جيىرما جەتى جاسىندا بۇحاراعا بارىپ، ۇستازى ءجۇسىپ حاماداني دەگەن پىرگە قول تاپسىرادى. قازىرەتى ىسمايىل اتا دا بۇحاراعا بارىپ، سەيد احمەت اتا دەگەن ءپىردىڭ باتاسىن الادى. 

دەمەك، قازاق مۇسىلماندارىنىڭ  ناقىشباند تىنىم تاپقان بۇحارامەن رۋحاني بايلانىسى  وسى اۋليەگە دەيىن دە، ودان كەيىن دە جالعاستىقتا، ەجەلدەن تىعىز ساباقتاستىقتا بولعان دەۋگە نەگىز بار.

سول سەبەپتەن دە ناقىشباند اۋليەنىڭ ەسىمى قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسىندا ەجەلدەن ءسىڭىستى بولعان. مىسالى، «الپامىس باتىر» جىرىنىڭ ءبىر نۇسقاسىندا پەرزەنت تىلەگەن ءبايبورى زيارات ەتكەن اۋليەلەردىڭ تىزىمىندە ناقىشباند باحاۋيدين ەسىمى دە اتالادى:

بۇقاراعا جول تارتتى،

اللاعا ارتىپ نالاسىن.

ءباھاۋادين ناقيشباند

زيارات قىلدى مولاسىن.

«ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» جىرىن زەرتتەگەن عالىم س.ساكەنوۆ بىلاي دەپ پىكىر بىلدىرەدى: «قاراستىرىلىپ وتىرعان جىردىڭ وزگە قازاق جىرلارىنان الابوتەن وزگەشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى - وندا تاۋەكەل مەن زايىبىنىڭ قۇدايدان بالا سۇراعان تىلەگى قازاق ەپوسى ۇلگىلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندەگىدەي بابا تۇكتى شاشتى ءازىز اۋليەنىڭ باسىنا تۇنەگەن سوڭ ەمەس، بۇقارداعى باحاۋيددين اۋليەنىڭ بەيىتىنە زيارات ەتكەن سوڭ، قاشقارداعى ءتىرى اۋليە - اپپاق قوجاعا بارعان سوڭ ورىندالعانى. بۇل قۇبىلىستى قازاقستاننىڭ ەلەۋلى بولىگىنە كەزىندە ناعىش-پەندى ءباحاۋيدديننىڭ ءوزى جانە ونىڭ ءىزباسارلارى باسشىلىق جاساعان سوپىلىق وردەننىڭ جانە اپپاق قوجانىڭ  ىقپالى زور بولعانىمەن بايلانىستىرعان ءجون سياقتى. الايدا، اپپاق قوجانى ەسىم حاننىڭ ءپىرى رەتىندە كورسەتۋدىڭ ەش قيسىنى جوق ەكەنىن ايتۋ كەرەك. ويتكەنى، اتالعان ءدىني قايراتكەردىڭ ەسىم جانە تۇرسىن حانداردىڭ ايتۋلى قاقتىعىسى بولعان جىلى نەبارى ەكى جاسقا جاڭا كەلگەن بالا ەكەنىنە دە نازار اۋدارعان ءجون».

ەل اراسىندا تارالعان  باحاۋيدين اۋليە تۋرالى جىرلار مەن  ءاپسانالار كوپ. مىسالى:

«باھاۋاددين ءبىر كەپەشتى جەتى جىل تىككەن ەكەن. ينەنى ءار شانىشقان سايىن «ءلا يلاھا يللا اللانى» جەتى ءجۇز مارتەدەن ايتادى ەكەن. كەپەشتى ابدەن تىگىپ بولعاندا جۇرت ودان: «نە باعامەن ساتاسىڭ؟»، - دەپ سۇرايدى. سوندا جاس اۋليە: «جەتى توزاقتىڭ كىلتىنە ساتامىن» ، -  دەپ جاۋاپ بەرەدى. سول كەزدەن اللاتاعالانىڭ راحىمى وعان تۇسەدى. بىراق تا «ءبار كىلتىن الىپ الساڭ مەنىڭ قۇلدارىم ءتاۋباسىن ۇمىتىپ كەتەدى. سوندىقتان التاۋىن ال» ، - دەپ جاراتۋشى ايان تۇسىرگەن ەكەن دەسەدى («شۇعىلا» جۋرنالى.1994, №2.11-ب.).

سونىمەن بىرگە قازاقتىڭ ماگيالىق پوەزيا ۇلگىسىندە ناقىشباند باحاۋيدين ەسىمى كەيدە ۇشىراسىپ وتىرادى. دەمەك، ونىڭ  بەينەسى حالىق ساناسىندا  اجەپتاۋىر ءىز قالدىرعان دەۋگە بولادى. مىسالى، مال جوعالىپ كەتسە حالىق «باۋەددين  ايتۋ» ىرىمىن جاساعان. قىسقاسى، جوعالىپ كەتكەن مالدى تابۋ ءۇشىن ەشكىنىڭ قۇلاعىن بۇراپ، باقىرتىپ:

ەل يەسى باۋەددين،

مال يەسى باۋەددين،

كەرەڭ قۇلاق ساڭىراۋ باۋەددين،

ونە بويى قوڭىراۋ باۋەددين،

اتىمدى تاۋىپ بەر باۋەددين،

جوعىمنىڭ ءجونىن كور باۋەددين! -

دەپ بولجاۋ جاسايتىن بولعان. «بۇل ەشكى يەسى - باۋەددين اۋليە (شەكشەك اتا) دەگەن ۇعىمنان شىققان»، - دەپ جازادى بەلگىلى فولكلورتانۋشى ب.ۋاحاتوۆ.

اقەدىل تويشانۇلى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

فولكلورتانۋشى

«اباي-اقپارات»