(әngime)

(әngime)

Dala. Sol bayaghy qalpy. Múnarlanyp múng keshedi. Saghymdanyp sarghaya saghynady. Jauyndatyp jylaydy. Jylaydy da kóz-jasyn óz boyyna sinirip alady. Jasynan tamyrlanyp kók alghan, bir týske baghynbas tabighatqa týletip ómir berip, barshasynyng soyy ózi ekenin medet qylady. Endi, mine, qar astynda tondanyp dirildeydi. Dala - shashasynan qar keship, túla boyyn dýr silkindire dýrildep, suyq soryp qatqaqtana qúrystanghan denesine qan jýgirtip, ainalasyn aiqaygha túndyryp qalyng qol jýrip ótse dep ýmittendi. Biraq joq izdegen ya habarshy salt atty bolmasa, jenis tuyn jalaulatqan jenimpaz týmender kórinbeydi. Jer- eki eli aq bylgharydan tabandap, qonyshyn qoyan terisinen qaptaghan, úshy qayqighan, basy oilanghan etik izining tang aldynda qylaulana jauyp, keshegi izderdi jasyrghan aqúlpa qardyng ýstine býgingi týsken alghashqy iz ekenin sezgen joq. Bar ansary- omyrauyn qandaghan dýbirli at túyaghy.Tang syz bere han ordasynan shyqqan jalghyz iz, ordanyng kýnshyghysyndaghy týiejon tóbege qaray sozyla suyrtpaqtalyp barady. Iz iyesi- Bórte edi. Han kýieui qansha joryqqa attansada tek jenispen oralatynyna eti ýirengen Bórte dәl býgin qatty alandauly. Eltiriden tigilgen ishigining jaghasynyng ishine moyynyn tyghyp sәl dir etti. Úly hannyng qoly ketken túsqa qarap edi kóz suyrar appaq qar. Kýnshyghysqa qaraghan qalpy «Qanaghatsyzdyq» - dep jenil kýrsindi. Sosyn esine týnde kórgen týsi týsti. Temuchin ekeui dәl osy tóbening ýstinde túr eken deydi. Temuchin әldeneni aityp kýnshyghys jaqty núsqap edi, kóz úshynda búlargha baghyt ústap kele jatqan bórini kórip «Temuchiyn» dep bir adym artqa sheginip kýieuining artyna tyghyla týsti. Eki kózi bóride. Temuchin bóriden kózin almaghan kýii «Jaralanghan» dedi. Bórte әuestikpen algha úmtyla bergen sol edi, júqa shabynan qan saulaghan bóri ekeuining janynan óte shyqty. Betalysy batys. Bórte bórining sonynan qaraghan qalpy Temuchinning bileginen ústamaq bolyp edi qoly aua qarmady. Shoshyna jalt qaraghanda Temuchinning ornyndaghy úiyghan qandy kórdi.. Týsinen shoshyp oyanghan Bórte, Tәnirine jalbarynyp tóbe basyna túrghan beti osy-tyn. Kýnshyghys pen kýnbatysqa kezek qaraghan Bórte ghúmyry at ýstinde ótip jatqan jarynyng qanmen ashqan dýniyeni qanmen tazartqysy keletinine oiy jetpeydi. Danq pen dәrejege qylyshtyng jýzimen jetken Temuchinning týpki oiy Bórtege anyq emes. Keyde joryqsyz jatudy jón kórmey, jaulaugha attanatyny óz erkimen emes, ózgelerding «Jebesining jetken jeri osy. Endi, atqa qonyp alysqa attanbas» dep aitar sózinen sekem alatyny ma dep oilaytyn. Bolmasa, tek qúmarlyq. Atynyng túyaghy tiygen jer kózine kórinbese de kóniline olqy soghyp túrama eken? Úly hannyng nege sonsha dýnie biyligine qúmarlyghyn bilmey-aq qoydy. Temuchin Bórtege qazir jar da emes. Ol Úly han. Bórte - mynau kindik mekenning kishi biyleushisi. Ózi kórmegen jerge Bórtening búiryghy jetip jatady. Shashyray qonystanghan kóshpelilerding ishki isin Bórte jayghastyryp otyr. Jar tóseginde qashannan beri jalghyz ekeni esinde joq. Temuchinning iysin de úmytypty. Tek Tәniri teligen jarynyng aq joly men jarlyghyna adaldyq qana bar. Biraq jatsa, túrsa bayaghy balghyn shaghyndaghy Temuchindi saghynatyn. Tóbe basynda týpsiz oigha berilip ketken Bórte kýnshyghysqa taghy bir mәrte tesile qarady da «Toyymsyzdyq» dep auyr kýrsinip keri búryldy. Kelgen izin qaytara baspay tóbe basynan jana iz salyp ordagha bettedi. Kele jatyp shyqqan izine kózi týsip, «Temuchinge qayta tabystyrar iz bolsa, keri qaytatyn. Kónege oralatyn» dep oilady. Ózine ghana tiyesili Temuchiynin joghaltqany esine týskende janyn mekendegen jalghyzdyq úlyp qoya berdi. Bórte tonazy bastaghanyn endi bildi. Týndegi týsinen aryla almay, ony nege joryryn bilmey ordagha endi. Qayyrma kiyiz esikten kirgende janary qaq tórdegi han taghyna týsti. Telmirip úzaq qarady. «Temuchin ekeuimizding aramyzdaghy alynbas qamalda osy taq. Tipti iyesiz túrsada iymentip, ensendi ezip, mysyndy basady. Jaqyndasang janyndy alyp qoyarday. Asqaq túr. Bar dýnie osy taqtyng aldynda taghdyrynyng ýkimin kýtip túrghanday. Tiri jangha syr aldyrmas, sekemin selt etkizgen jandyny óz qanyna túnshyqtyryp tynyshtyq tapqanmen tabany qyshyp, dýniyeni kezip, Tәnirding biyiligine qylysh júmsamaqtay. Bórtege taq úly hangha emes, han taqqa tәueldidey kórindi. Óz oiynan selt etken Bórte taqtan kózin taydyryp әketti. Janynda kýmis qúman ústap iyilip túrghan kýtushi әieldi kórip, jyly sugha jýzin shaydy. Taqtyng ong jaghyndaghy ang terisining ýstine jaylana otyryp tanghy asty auzyna ala bergende syrttan at dýbiri estildi de ile-shala esikten saqal-múrtyn, qasyn qyrau shalghan habarshy kirip, bir dizerlep, ong qolyn jýrek túsyna aparyp basyn salbyratyp jýzin jerden almastan «Hansham, úly qaghan» dep baryp sózin kilt ýzdi. Bórtening aqqúba biday óni sәl súrlanyp, betining qyzyly tarqap qabaghy dir etip, «Ayt» dedi. Habarshy jýzin tiktemegen boyy «Hansham, úly qaghan mert boldy» dedi. Bórte boyyn sumanday aralap qaryp ótken qara habardan tastay qatyp otyryp qaldy. Álden uaqytta erni bolar bolmas jybyrlap, «Bóri» degenge әreng tili keldi. Qysqa kirpikterin qamastyrghanda eki tamshy jas mólt etip quday bolyp agharyp ketken betine tamyp, iz tastap domalap týsti. Úly qaghannyng sýiegin alyp kelgen qalyng qol orda manyn qorshay jayghasqanmen týnning ózi tisinetindey han ordasy tynyshtyghyn búza alghan joq. Eki qonaqtan son, qyryq adam Úly qaghandy jerleuge attandy. Qaraly qoldy botasyn ertken aq ingen minip Bórte bastap barady. Mejeli jerge jetip toqtaghan sheru Úly qaghandy týiege tendep әkelgen baylyghymen qosa jerledi. Bórte aq ingendi bozdatyp otyryp botasyn bauyzdatyp handy birge jerletti. Bórtening degenimen aidap jyqqan qaraqúrym jylqyny qaghannyng molasynyng ýstinen arly-berli ýsh mәrte aidap ótti. Ordagha oralghan song úly handy jerlegen qyryq batyrdy jeke-jeke shaqyrtqan Bórte әr batyrgha úly qaghangha adaldyghy men berilgendigi ýshin kelesi batyrdy óltiruge tapsyrma berdi. Hannyng songhy mekenin kórgenderding kózi týgeldey qúrydy. Songhysy - Bórtening óz qolymen úsynghan qymyzdy simire tartty. Keshikpey ol da Úly әmirshisining sonynan ketti. Dala. Sol bayaghy qalpy. Jasarghanda, qartayghanda joq. Seleu basyn seldirete terbep dalanyng anyzghaq jeli soghyp túr. Kóz suyryp búldyraghan saghymnyng ishinen agharandaghan beyne jaqyndaghan sayyn aiqyndalyp keledi. Bozdaghan dausy úly dalanyng janaryna jas ýiirip, jalghyzyna degen saghynyshyn ýdetip, botasy ólgen jerge anyrap aq ingen kele jatyr. Ýstinde ─ tәniri teni etip bergen jarynyng jatqan topyraghyn kórip janyn sarghaytqan saghynyshyn baspaq Bórte. Úly dalanyng anyzghaq jeli jýzin topyraq jasyrghan syrdy tynbay kýbirleydi.

"Abay-aqparat"