(اڭگىمە)

(اڭگىمە)

دالا. سول باياعى قالپى. مۇنارلانىپ مۇڭ كەشەدى. ساعىمدانىپ سارعايا ساعىنادى. جاۋىنداتىپ جىلايدى. جىلايدى دا كوز-جاسىن ءوز بويىنا ءسىڭىرىپ الادى. جاسىنان تامىرلانىپ كوك العان، ءبىر تۇسكە باعىنباس تابيعاتقا تۇلەتىپ ءومىر بەرىپ، بارشاسىنىڭ سويى ءوزى ەكەنىن مەدەت قىلادى. ەندى، مىنە، قار استىندا توڭدانىپ دىرىلدەيدى. دالا - شاشاسىنان قار كەشىپ، تۇلا بويىن ءدۇر سىلكىندىرە دۇرىلدەپ، سۋىق سورىپ قاتقاقتانا قۇرىستانعان دەنەسىنە قان جۇگىرتىپ، اينالاسىن ايقايعا تۇندىرىپ قالىڭ قول ءجۇرىپ وتسە دەپ ۇمىتتەندى. بىراق جوق ىزدەگەن يا حابارشى سالت اتتى بولماسا، جەڭىس تۋىن جالاۋلاتقان جەڭىمپاز تۇمەندەر كورىنبەيدى. جەر- ەكى ەلى اق بىلعارىدان تابانداپ، قونىشىن قويان تەرىسىنەن قاپتاعان، ۇشى قايقيعان، باسى ويۋلانعان ەتىك ءىزىنىڭ تاڭ الدىندا قىلاۋلانا جاۋىپ، كەشەگى ىزدەردى جاسىرعان اقۇلپا قاردىڭ ۇستىنە بۇگىنگى تۇسكەن العاشقى ءىز ەكەنىن سەزگەن جوق. بار اڭسارى- ومىراۋىن قانداعان ءدۇبىرلى ات تۇياعى.تاڭ سىز بەرە حان ورداسىنان شىققان جالعىز ءىز، وردانىڭ كۇنشىعىسىنداعى تۇيەجون توبەگە قاراي سوزىلا سۋىرتپاقتالىپ بارادى. ءىز يەسى- بورتە ەدى. حان كۇيەۋى قانشا جورىققا اتتانسادا تەك جەڭىسپەن ورالاتىنىنا ەتى ۇيرەنگەن بورتە ءدال بۇگىن قاتتى الاڭداۋلى. ەلتىرىدەن تىگىلگەن ىشىگىنىڭ جاعاسىنىڭ ىشىنە مويىنىن تىعىپ ءسال ءدىر ەتتى. ۇلى حاننىڭ قولى كەتكەن تۇسقا قاراپ ەدى كوز سۋىرار اپپاق قار. كۇنشىعىسقا قاراعان قالپى «قاناعاتسىزدىق» - دەپ جەڭىل كۇرسىندى. سوسىن ەسىنە تۇندە كورگەن ءتۇسى ءتۇستى. تەمۋچين ەكەۋى ءدال وسى توبەنىڭ ۇستىندە تۇر ەكەن دەيدى. تەمۋچين الدەنەنى ايتىپ كۇنشىعىس جاقتى نۇسقاپ ەدى، كوز ۇشىندا بۇلارعا باعىت ۇستاپ كەلە جاتقان ءبورىنى كورىپ «تەمۋچين» دەپ ءبىر ادىم ارتقا شەگىنىپ كۇيەۋىنىڭ ارتىنا تىعىلا ءتۇستى. ەكى كوزى بورىدە. تەمۋچين بورىدەن كوزىن الماعان كۇيى «جارالانعان» دەدى. بورتە اۋەستىكپەن العا ۇمتىلا بەرگەن سول ەدى، جۇقا شابىنان قان ساۋلاعان ءبورى ەكەۋىنىڭ جانىنان وتە شىقتى. بەتالىسى باتىس. بورتە ءبورىنىڭ سوڭىنان قاراعان قالپى تەمۋچيننىڭ بىلەگىنەن ۇستاماق بولىپ ەدى قولى اۋا قارمادى. شوشىنا جالت قاراعاندا تەمۋچيننىڭ ورنىنداعى ۇيىعان قاندى كوردى.. تۇسىنەن شوشىپ ويانعان بورتە، تاڭىرىنە جالبارىنىپ توبە باسىنا تۇرعان بەتى وسى-تىن. كۇنشىعىس پەن كۇنباتىسقا كەزەك قاراعان بورتە عۇمىرى ات ۇستىندە ءوتىپ جاتقان جارىنىڭ قانمەن اشقان دۇنيەنى قانمەن تازارتقىسى كەلەتىنىنە ويى جەتپەيدى. داڭق پەن دارەجەگە قىلىشتىڭ جۇزىمەن جەتكەن تەمۋچيننىڭ تۇپكى ويى بورتەگە انىق ەمەس. كەيدە جورىقسىز جاتۋدى ءجون كورمەي، جاۋلاۋعا اتتاناتىنى ءوز ەركىمەن ەمەس، وزگەلەردىڭ «جەبەسىنىڭ جەتكەن جەرى وسى. ەندى، اتقا قونىپ الىسقا اتتانباس» دەپ ايتار سوزىنەن سەكەم الاتىنى ما دەپ ويلايتىن. بولماسا، تەك قۇمارلىق. اتىنىڭ تۇياعى تيگەن جەر كوزىنە كورىنبەسە دە كوڭىلىنە ولقى سوعىپ تۇراما ەكەن؟ ۇلى حاننىڭ نەگە سونشا دۇنيە بيلىگىنە قۇمارلىعىن بىلمەي-اق قويدى. تەمۋچين بورتەگە قازىر جار دا ەمەس. ول ۇلى حان. بورتە - مىناۋ كىندىك مەكەننىڭ كىشى بيلەۋشىسى. ءوزى كورمەگەن جەرگە بورتەنىڭ بۇيرىعى جەتىپ جاتادى. شاشىراي قونىستانعان كوشپەلىلەردىڭ ىشكى ءىسىن بورتە جايعاستىرىپ وتىر. جار توسەگىندە قاشاننان بەرى جالعىز ەكەنى ەسىندە جوق. تەمۋچيننىڭ ءيسىن دە ۇمىتىپتى. تەك ءتاڭىرى تەلىگەن جارىنىڭ اق جولى مەن جارلىعىنا ادالدىق قانا بار. بىراق جاتسا، تۇرسا باياعى بالعىن شاعىنداعى تەمۋچيندى ساعىناتىن. توبە باسىندا ءتۇپسىز ويعا بەرىلىپ كەتكەن بورتە كۇنشىعىسقا تاعى ءبىر مارتە تەسىلە قارادى دا «تويىمسىزدىق» دەپ اۋىر كۇرسىنىپ كەرى بۇرىلدى. كەلگەن ءىزىن قايتارا باسپاي توبە باسىنان جاڭا ءىز سالىپ ورداعا بەتتەدى. كەلە جاتىپ شىققان ىزىنە كوزى ءتۇسىپ، «تەمۋچينگە قايتا تابىستىرار ءىز بولسا، كەرى قايتاتىن. كونەگە ورالاتىن» دەپ ويلادى. وزىنە عانا تيەسىلى تەمۋچينىن جوعالتقانى ەسىنە تۇسكەندە جانىن مەكەندەگەن جالعىزدىق ۇلىپ قويا بەردى. بورتە توڭازي باستاعانىن ەندى ءبىلدى. تۇندەگى تۇسىنەن ارىلا الماي، ونى نەگە جورىرىن بىلمەي ورداعا ەندى. قايىرما كيىز ەسىكتەن كىرگەندە جانارى قاق توردەگى حان تاعىنا ءتۇستى. تەلمىرىپ ۇزاق قارادى. «تەمۋچين ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزداعى الىنباس قامالدا وسى تاق. ءتىپتى يەسىز تۇرسادا يمەنتىپ، ەڭسەڭدى ەزىپ، مىسىڭدى باسادى. جاقىنداساڭ جانىڭدى الىپ قويارداي. اسقاق تۇر. بار دۇنيە وسى تاقتىڭ الدىندا تاعدىرىنىڭ ۇكىمىن كۇتىپ تۇرعانداي. ءتىرى جانعا سىر الدىرماس، سەكەمىن سەلت ەتكىزگەن جاندىنى ءوز قانىنا تۇنشىقتىرىپ تىنىشتىق تاپقانمەن تابانى قىشىپ، دۇنيەنى كەزىپ، ءتاڭىردىڭ بيىلىگىنە قىلىش جۇمساماقتاي. بورتەگە تاق ۇلى حانعا ەمەس، حان تاققا تاۋەلدىدەي كورىندى. ءوز ويىنان سەلت ەتكەن بورتە تاقتان كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. جانىندا كۇمىس قۇمان ۇستاپ ءيىلىپ تۇرعان كۇتۋشى ايەلدى كورىپ، جىلى سۋعا ءجۇزىن شايدى. تاقتىڭ وڭ جاعىنداعى ايۋ تەرىسىنىڭ ۇستىنە جايلانا وتىرىپ تاڭعى استى اۋزىنا الا بەرگەندە سىرتتان ات ءدۇبىرى ەستىلدى دە ىلە-شالا ەسىكتەن ساقال-مۇرتىن، قاسىن قىراۋ شالعان حابارشى كىرىپ، ءبىر دىزەرلەپ، وڭ قولىن جۇرەك تۇسىنا اپارىپ باسىن سالبىراتىپ ءجۇزىن جەردەن الماستان «حانشام، ۇلى قاعان» دەپ بارىپ ءسوزىن كىلت ءۇزدى. بورتەنىڭ اققۇبا بيداي ءوڭى ءسال سۇرلانىپ، بەتىنىڭ قىزىلى تارقاپ قاباعى ءدىر ەتىپ، «ايت» دەدى. حابارشى ءجۇزىن تىكتەمەگەن بويى «حانشام، ۇلى قاعان مەرت بولدى» دەدى. بورتە بويىن سۋماڭداي ارالاپ قارىپ وتكەن قارا حاباردان تاستاي قاتىپ وتىرىپ قالدى. الدەن ۋاقىتتا ەرنى بولار بولماس جىبىرلاپ، «ءبورى» دەگەنگە ارەڭ ءتىلى كەلدى. قىسقا كىرپىكتەرىن قاماستىرعاندا ەكى تامشى جاس ءمولت ەتىپ قۋداي بولىپ اعارىپ كەتكەن بەتىنە تامىپ، ءىز تاستاپ دومالاپ ءتۇستى. ۇلى قاعاننىڭ سۇيەگىن الىپ كەلگەن قالىڭ قول وردا ماڭىن قورشاي جايعاسقانمەن ءتۇننىڭ ءوزى تىسىنەتىندەي حان ورداسى تىنىشتىعىن بۇزا العان جوق. ەكى قوناقتان سوڭ، قىرىق ادام ۇلى قاعاندى جەرلەۋگە اتتاندى. قارالى قولدى بوتاسىن ەرتكەن اق ىنگەن ءمىنىپ بورتە باستاپ بارادى. مەجەلى جەرگە جەتىپ توقتاعان شەرۋ ۇلى قاعاندى تۇيەگە تەڭدەپ اكەلگەن بايلىعىمەن قوسا جەرلەدى. بورتە اق ىنگەندى بوزداتىپ وتىرىپ بوتاسىن باۋىزداتىپ حاندى بىرگە جەرلەتتى. بورتەنىڭ دەگەنىمەن ايداپ جىققان قاراقۇرىم جىلقىنى قاعاننىڭ مولاسىنىڭ ۇستىنەن ارلى-بەرلى ءۇش مارتە ايداپ ءوتتى. ورداعا ورالعان سوڭ ۇلى حاندى جەرلەگەن قىرىق باتىردى جەكە-جەكە شاقىرتقان بورتە ءار باتىرعا ۇلى قاعانعا ادالدىعى مەن بەرىلگەندىگى ءۇشىن كەلەسى باتىردى ولتىرۋگە تاپسىرما بەردى. حاننىڭ سوڭعى مەكەنىن كورگەندەردىڭ كوزى تۇگەلدەي قۇرىدى. سوڭعىسى - بورتەنىڭ ءوز قولىمەن ۇسىنعان قىمىزدى سىمىرە تارتتى. كەشىكپەي ول دا ۇلى ءامىرشىسىنىڭ سوڭىنان كەتتى. دالا. سول باياعى قالپى. جاسارعاندا، قارتايعاندا جوق. سەلەۋ باسىن سەلدىرەتە تەربەپ دالانىڭ اڭىزعاق جەلى سوعىپ تۇر. كوز سۋىرىپ بۇلدىراعان ساعىمنىڭ ىشىنەن اعاراڭداعان بەينە جاقىنداعان سايىن ايقىندالىپ كەلەدى. بوزداعان داۋسى ۇلى دالانىڭ جانارىنا جاس ءۇيىرىپ، جالعىزىنا دەگەن ساعىنىشىن ۇدەتىپ، بوتاسى ولگەن جەرگە اڭىراپ اق ىنگەن كەلە جاتىر. ۇستىندە ─ ءتاڭىرى تەڭى ەتىپ بەرگەن جارىنىڭ جاتقان توپىراعىن كورىپ جانىن سارعايتقان ساعىنىشىن باسپاق بورتە. ۇلى دالانىڭ اڭىزعاق جەلى ءجۇزىن توپىراق جاسىرعان سىردى تىنباي كۇبىرلەيدى.

"اباي-اقپارات"