Qazir әlem júrtshylyghyn alandatatyn basty mәselening biri - azyq-týlik qauipsizdigin saqtau sharalaryn sauatty mengeru boluy kerek. Búl jayynda osy aptanyng basynda halyqaralyq sarapshy, Londondaghy korolidik uniyversiytetting professory Reyn Mullerson: «Býginde әlem ashqúrsaq boludan saqtanuy kerek. Osyny oilaghan әrbir memleket azyq-týlik qauipsizdigin nyghaytyp, taghamgha qatysty tegeurini myqty arnayy baghdarlamalar arqyly júmys isteui tiyis» degen-di.

Sol-aq eken, birshama elder azyq-týlikke qatysty qatang talap qoyatyn sheshimder legin shygharyp ta ýlgerdi. Múny bizding tómengi tizbemiz aiqynday týsetindey... Mysaly, bir ghana mausym aiynda kórshiles TMD elderi azyq-týlik qauipsizdigine qatysty mynaday sharalardy qarastyrypty:

Qazir әlem júrtshylyghyn alandatatyn basty mәselening biri - azyq-týlik qauipsizdigin saqtau sharalaryn sauatty mengeru boluy kerek. Búl jayynda osy aptanyng basynda halyqaralyq sarapshy, Londondaghy korolidik uniyversiytetting professory Reyn Mullerson: «Býginde әlem ashqúrsaq boludan saqtanuy kerek. Osyny oilaghan әrbir memleket azyq-týlik qauipsizdigin nyghaytyp, taghamgha qatysty tegeurini myqty arnayy baghdarlamalar arqyly júmys isteui tiyis» degen-di.

Sol-aq eken, birshama elder azyq-týlikke qatysty qatang talap qoyatyn sheshimder legin shygharyp ta ýlgerdi. Múny bizding tómengi tizbemiz aiqynday týsetindey... Mysaly, bir ghana mausym aiynda kórshiles TMD elderi azyq-týlik qauipsizdigine qatysty mynaday sharalardy qarastyrypty:

• Mausymnyng 9-12 aralyghynda talapqa say emestigine baylanysty Resey ýkimeti Qazaqstan men Belorussiyadan et-sýt ónimderin eksporttaugha tyiym saldy.
• Al Qyrghyz eli azyq-týlikten taryqpau maqsatynda Ortalyq Aziya elderi birigip, azyq-týlik qauipsizdigi qoryn qúrudy úsyndy.
• Osy tústa Resey azyq-týlik qauipsizdigin sheshuding bir joly retinde astyq sammiytin úiymdastyru kerektigin kóldeneng tartyp otyr.
• Al Ózbekstan men Tәjikstan bolsa, kókónis alqaptaryn keneytip, syrtqa kókónis eksporttaudyng janasha tetikterin qarastyp jatyr.

Mine, kórshilerimiz osylay qam jasap jatqanda biz ne tyndyrdyq? Qazaqstanda azyq-týlik qauipsizdigi qalay qorghalghan? Endi osy jaytqa az-kem sholu jasasaq.

Áueli zannan bastaymyz...

Eger derekterge sýiensek, biz qanday shara jasasaq ta, aldymen zangha ózgertu engizudi jón kóredi ekenbiz. Mysaly, bizding eldegi «Azyq-týlik qauipsizdigi jәne mәseleleri turaly» Zang tek 2007 jyldan beri ghana bes mәrte týzetuge týsipti. Búl ýrdis kýni keshe ghana taghy bir mәrte qaytalanyp, sәrsenbining sәtinde Senattyng Agrarlyq mәseleler jәne qorshaghan ortany qorghau komiyteti «Qazaqstan Respublikasyndaghy keybir zannamalyq aktilerge azyq-týlik qauipsizdigi jәne mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» zang jobasyn maqúldady. Atalmysh zang jobasyna «Qazaqstan Respublikasynyng últtyq qauipsizdigi turaly», «Astyq turaly», «Túqym sharuashylyghy turaly», «Agroónerkәsip kesheni jәne auyldyq aumaqtardy damytudy memlekettik retteu turaly» jәne «Memlekettik satyp alu turaly» tarmaqtar engizilip, talaptar aitylghan. Sonday-aq zang jobasyna «Azyq-týlik qauipsizdigin qamtamasyz etetin» qosymsha tarau da engizilgen.

Zang jobasyn әzirlegenderding payymdauynsha, bolashaqta búl zang Qazaqstangha sapasyz azyq-týlik ónimderining enip ketuine tyiym salyp, otandyq tauardyng bedelin arttyrugha, sonday-aq auyl sharuashylyghy ónimderining erkin ainalymgha enuine mýmkindik tughyzbaq. Alayda qaysybir zangerlerimiz tek zangha ózgertu engizu problemany sheshpeytinin algha tartady. Búl rette zang ghylymynyng kandidaty Ghabiyden JAYLIYN bylay deydi:

- Tek qana zangha ózgertu engizumen mәsele sheshimin tappaydy. Áriyne, zangha ózgertuler engizu - uaqyt talaby. Áytse de búl jerde biz elimizde azyq-týlik ónimin óndiretin óndirisshiler sausaqpen sanarlyqtay ekenin eskeruimiz kerek. Olardyng ózi ishki rynokty qamtamasyz ete almay otyr. Oghan dýken sórelerining sheteldik dayyn ónimderge tolyp túrghany dәlel. Biz shújyq, sýt-ayran, sýzbe, sary maydy shetelden әkelemiz. Bizde jetispeytin ónim týrlerin sheteldik tauarlar toltyrady. Aynalyp kelgende, azyq-týlikting 40 payyzy ghana ózimizde dayyndalady. Álemdik standart boyynsha әr el azyq-týlikting 84 payyzyn ózinde shygharuy tiyis. Óitpegen kýnde últtyq azyq-týlik qauipsizdigi әlsiz bolady da, onday el azyq-týlik tapshylyghyna jii úshyraydy. Sondyqtan zandy jii ózgeriske týsirgennen góri, otandyq azyq-týlik óndirushilerge jaghday jasaghan tiyimdi.

80 payyzdy qalay baghyndyramyz?

Al endi azyq-týlik ónimin óndirude 80 payyzdyq mejege qalay qol jetkizemiz? Búl qazaq ýshin qiyal ma, әlde qarym-qabiletimiz jetkilikti me?

Bayyptaghangha qazirgi daghdarys auyl sharuashylyghymen shyndap ainalysatyn elder ýshin jana mýmkindikterdi ashqaly túr. Negizinen, auyl sharuashylyghy ónimderin ósiretin keng baytaq jerleri bar elder әlemde kóp emes. Al Qazaqstan tәrizdi negizgi fundamenti agrarlyq el bolyp qalyptasqan memleketke tek múnay-gaz salasyna ghana iyek artyp otyru - qolda bar mýmkindikti bos jiberu degen sóz. Qazir bizding keng baytaq jerimizding bar ekendigi kónilge nebir ýmitterdi úyalatady-aq. «Biraq sony dúrys paydalanyp, auyl sharuashylyghy salasyn ondy jolgha qoymay jatyp keude keruge tym erterek» deydi mamandar.

Búl rette ekonomika ghylymynyng doktory, professor Ghalijan MÁDIYEV:

- Azyq-týlik naryghyndaghy bedelimizdi kóteru ýshin aldymen materialdyq bazamyzdy nyghaytuymyz kerek. Biz eksportqa astyq shygharudan ozyqpyz. Biraq basqa saladan qúralaqanbyz. Bizde ósimdik ósiru salasy men mal sharuashylyghy da túralaghan. Jemis-jiydekterdi ózbek pen qytaylardan tasyp, inflyasiyanyng eselenuine ózimiz jaghday tughyzyp otyrmyz. Asyl túqymdy mal aludy tipten sóz ete almaymyz. Auyldaghy aghayyn óndirgen sýt-ayranyn, etin satugha shyghara almay әlek. Osy kýnge deyin ónimdi sharuanyng qolynan tikeley bazargha shygharatyn satu jýiesi ornaghan joq. Aradaghy deldaldar baghany ósirip, tabysqa belshesinen batyp jýr. Auylgha qarjy bólude de deldaldyqtan aryla almay otyrmyz. Mine, osy kemshilikterdi joyyp almay, biz azyq-týlik óndirude bәsekege qabiletti bola almaymyz. Sondyqtan aldymen osy jayttargha mәn berilui tiyis, - deydi.

Oytýiin
Jalpy, órkeniyetti elderding basym bóligi azyq-týlik ónimderining 16 payyzyn syrt memleketterden tasymaldaytyn bolsa, «bizding memlekettik qauipsizdigimizge núsqan kelmey me?» degen oy tónireginde bas qatyratyn kórinedi. Al biz әli de bolsa ózgening ónimin as-auqat etudemiz. Mәselen, 1990 jyldary jalpy ishki  ónimning 34 payyzyn auyl sharuashylyghy qúraghan bolsa, songhy jyldary búl kórsetkish 6-aq (!) payyzdy qúrap otyr. Ótkende auyl sharuashylyghy ministri Aqylbek Kýrishbaev myrza «Qazaqstanda otandyq tamaq óndiru kórsetkishi 40 payyzdy qúraydy. Azyq-týlik ónimderining 60 payyzyn biz syrttan tasymaldaymyz» degendi óz auzymen aitty. Halyqtyng qalay tamaqtanyp otyrghanyn osydan-aq biluge bolady. Qalay desek te, qazir azyq-týlikke qatysty shama-sharqymyzdyng anaghúrlym qarqyndy emes ekendigi bayqalyp túr. Osy túrghyda mamandar «endigi bizding bar maqsatymyz ashqúrsaq bolmaudyng barlyq tetikterin qarastyru boluy tiyis» deydi.

Qarlyghash ZARYQQANQYZY

«Alash ainasy» gazeti 26 mausym 2009 jyl