«Kónildi týgel aityp bolmaydy eken, mening keudem senderge sandyqpen  ten» degen Abay sózine ilansaq, aqynnyng kókirek kózin ashatyn asa sәtti, dәmdi ólenderin taldap, terendegen sayyn arghy-bergi әlem әdebiyetinen mol susyndaghan syryna qanygha týsemiz.

Ólennin, ónerding ólermenderin osynshama aldap jýrgen, saharanyng myng qúbylghan ghajayyp saghymy - Abay óleni osy.

Azattyq ansary basqa sezimning barlyghynan biyik, barlyghynan tereng Múhtar Áuezov pen qayyspaghan qaysar Qayym Múhamedhanovty sóz siqyryna súghyntyp jýrip orgha qúlatqan da, ózgelerden bólekshe biyik shyngha shygharghan da - osy  Abay ólenining saghymy.

Sanana sәule, zerdene aqyl bolyp qúiylatyn Abay ólenderi osylaysha jyrtylyp aiyrylatyn ghalymdar men aqyndardyng saghymyna ainaldy.

Qazaq әdebiyetining kósegesin kógertuge atsalysqan aqynnyng ainymas jyrlaryn jana beleske kótergen az ghalymdardyn  juan ortasynda jýrip, sóz siqyrynyng qiyan shynyna kóterilu aitugha ghana onay:  Áytpese Qayym Múhamethanov ýshin ýlken uaqyt syny - qiyametting qylkópiri bolghandyghy belgili.

«Kónildi týgel aityp bolmaydy eken, mening keudem senderge sandyqpen  ten» degen Abay sózine ilansaq, aqynnyng kókirek kózin ashatyn asa sәtti, dәmdi ólenderin taldap, terendegen sayyn arghy-bergi әlem әdebiyetinen mol susyndaghan syryna qanygha týsemiz.

Ólennin, ónerding ólermenderin osynshama aldap jýrgen, saharanyng myng qúbylghan ghajayyp saghymy - Abay óleni osy.

Azattyq ansary basqa sezimning barlyghynan biyik, barlyghynan tereng Múhtar Áuezov pen qayyspaghan qaysar Qayym Múhamedhanovty sóz siqyryna súghyntyp jýrip orgha qúlatqan da, ózgelerden bólekshe biyik shyngha shygharghan da - osy  Abay ólenining saghymy.

Sanana sәule, zerdene aqyl bolyp qúiylatyn Abay ólenderi osylaysha jyrtylyp aiyrylatyn ghalymdar men aqyndardyng saghymyna ainaldy.

Qazaq әdebiyetining kósegesin kógertuge atsalysqan aqynnyng ainymas jyrlaryn jana beleske kótergen az ghalymdardyn  juan ortasynda jýrip, sóz siqyrynyng qiyan shynyna kóterilu aitugha ghana onay:  Áytpese Qayym Múhamethanov ýshin ýlken uaqyt syny - qiyametting qylkópiri bolghandyghy belgili.

Qazaq tarihymen, Abaydyng aqyndyq ainalasymen ústazy Múhtar Áuezov arqyly kómbede jatqan kóp syrdy aldymen ashqan Qayym tarihshylar aitpaghan aqiqatty aldymen aitty. Aqyn jyrlarynyng qúdiret kýshin týsinu, týisinu ýshin sen de aqynnyng syryn, júmbaq janyn úghatyn úlaghat iyesi boluyng kerek. Aqyndyqtyng daryn dengeyine kóterilip, sezimtal nazymen, sóz siqyrynyng kiltin asha bilgen Qayym Abay ólenderining janashyr jaqyny boldy. Ádeby shygharmalardyng mәtinin (tekstin) avtordyng qoljazbasy negizinde, sonday-aq búrynghy basylymdarmen salastyryp, tekseretin senimdi derekter boyynsha anyqtaytyn filologiya ghylymdarynyng salasy - tekstologiya. Shygharma tekstining janylys oqylghan, qate basylghan jerleri tabylsa, tiyisti týzetu engizu qajettigi.

Abay ólenderining tekstologiyasy da osy  baghytta tughan. Óz qoljazbasy saqtalmay basqalardyng qoljazbasy arqyly jetken shygharma, keyinnen әrtýrli derek jazba negizinde jariyalanyp, tekstologiyalyq tekseru júmysyn jýrgizu qiynday týsti.

Sondyqtan da Qayym ýshin Abay shygharmalaryn jinau, olardy bastyrudaghy tekst ózgeshelikterin zertteu men anyqtaudyng mәni ýlken boldy. Aqynnyng 1909 jyly basylyp shyqqan  alghashqy ólender jinaghynan bastap, 1921 j, 1922j, 1933j, 1948 j 1954j jyldardaghy jariyalanghan ólender tym asyghys, tym ýstirt jasalghandyqtan berilgen týsinikterde qayshylyq, qatelikter kóp kezdesedi. Aqyn shygharmalarynyng jazylu tarihy, qate basylyp jýrgen jeke sózderdi týp-núsqasyna keltiru  júmysy Qayym Múhamethanov ýshin asa jauapty jyldargha sozyldy.

1909 j jaryq kórgen Abay jinaghynan bastau alghan Abay ólenderining myng seksen alty sózine týzetu engizildi.

1945 jyly jaryq kórgen «Tolyq akademiyalyq jinaqta: «Abay shygharmalarynyng jyl mezgilderin belgileu, tekstologiyalyq kemshilikter negizinde «akademiyalyq jinaq» dәrejesine kóterile alghan joq» - deydi Qayym Múhamethanov.

Ádeby múrany shynayy ghylymy túrghydan zerttep, ghylymy talapqa say tolyq jinaq retinde qolymyzgha tiygeni 1959 jyly Qayymnyng «Abay shygharmalarynyng tekstologiyasy jayynda» atty enbegi.

Abaydyng kýni býginge deyin dau tughyzyp kele jatqan keybir sózderi naqty dәleldermen zertteldi.

Abaydy zertteu mәselesin biyik ghylymy dәrejege kótere otyryp, ol kezde Qazaqstanda poligrafiya bazasynyng bolmauy, baspasóz mamandarynyng joqtyghy, Abaydyng alghashqy jinaqtarynyng sapaly bolyp shyghuyn qamtamasyz ete almaghandyghyn aitady.

Peterburg qalasynda basylyp jatqan Abay ólenderining korrekturasyn Semeyde otyryp Kәkitay jәne basqa Abay balalarynyng jýrgizui  osy qiynshylyqtardyng aighaghy. Eski arab әrpimen basylghan jinaqta taza qazaq sózderining dәlme-dәl berilmeuin sol siyaqty gramatika erejelerining saqtalmauyn eske alghanda Abaydyng túnghysh ólender jinaghynyng kóp kemshiliktermen shyqqanyn, týpki núsqanyng dәl saqtalmaghanyn kórsetedi.

Mýrseyit aqyn shygharmalaryn týgeldey Abaydyng tura óz jazbasynan kóshirgen emes. Ol da el auzyndaghy, qoljazba qalpyndaghy halyqqa taraghan Abay shygharmalarynyng jinaghyn kóshirip jazghan.

Sondyqtan Abay shygharmalaryn baspagha әzirleude tek 1909  jyly shyqqan kitappen Mýrseyit qoljazbalaryn ghana tekstologiyalyq negizge alu jetkiliksiz ekenin týsingen Qayym, jogharydaghy enbektermen qatar Abay shygharmalaryn kóshirgen basqa adamdardyng da qoljazbalaryn paydalandy.

Orazke Jandybaev, Mәdy Ásenov, Ákimal Mamyrbaev, Saparghaly Álimbetov, Árham Ysqaqov, Raqymjan Mashyrqazov siyaqty Abay ólenderin jadynda saqtap kelgen adamdardyng maghúlmattarymen salystyrdy.

Abay ólenderining baspasynda kóshirme qoljazbalarynda ketken qatelikterding kópshiligin týpki núsqasyna keltiruge aqyn shygharmasynyng ózine tәn erekshelikteri jetekshi bola aldy.

Qate basylyp jýrgen týp núsqasyn tauyp, qalpyna keltirude adastyrmas temirqazyq etip Abaydyng ózin aldyna  qoyghan ghalym adasqan joq.

Erekshe kórkemdik týr men tereng iydeyalyq mazmúny qabysyp jatqan Abay ólenderining «bóten sózben bylghanyp» túrghan jeri bolsa zer salyp ýnile qarap, ainytpay tapty. Angharmaghan adamdy adastyryp әketetin jazba derekterge asa saqtyqpen qaraghan Qayym qara ólenge qayyspay qarymdy enbek etti. Aqynnyng «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» óleni 1954 jylghy jinaqta:

Mahabbatpen jaratqan adamzatty,

Sen de sýy ol allany jannan tәtti.

Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep,

Jәne haq joly osy dep әdiletti - deydi.

Ólenning songhy jolyna ýnile qaraghan Qayym maghana - mazmún jaghynan ólendik qisyn jaghynan da oisyrap, Abay sózine «bóten sóz» aralasyp túrghanyn kórdi. Osy ólenning kelesi shumaghyndaghy,

Osy ýsh sýng bolady imangha gýl,

Imannyng asyly ýsh dep sen tahiq bil - degen joldarymen salystyrady Abaydyng ózine sýiengen kóregen ghalym.

Mahabbatpen jaratqan adamzatty,

Sen de sýy ol  allany jannan tәtti.

Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep,

Jәne sýy haq joly dep әdiletti - dep týzetu engizedi. Abaydyng aityp otyrghan ýsh sýiining syry osylay ashylady.

Abaydyng 1882 jylghy jazghan «Qansonarda býrkitshi shyghady angha» degen óleninde:

Tómen úshsam týlki órlep qútylar dep,

Qandy kóz qayqang qaghyp shyqsa aspangha.

Kóre túra qalady qashqan týlki,

Qútylmasyn bilgen song qúr qashqangha - deydi.

Osy joldaghy «kóre» degen sóz ólenning maghynasyn búzyp túr. Osy ólenge berilgen týsiniktemede «1909 j basylym boyynsha alyndy» dep týsinikteme berilgen. Shyndyghynda olay emes ekenin arabsha jetik mengergen Qayym arab әribimen «Kere túra qalady» - dep basylghanyn dәleldeydi. Yaghny dúrys  basylghan sózdi zertteushiler ózderi búrmalap jibergen.

Aqyn búl arada aspangha shyghyp alyp, shýiilgen  qyrannan qúr qasha býrgenmen qútyla almaytynyn bilgen týlkining janyn qorghau ýshin qayrat qylmaq bolyp «kere», yaghny kerilip túra qalghan jayyn aqyn dәl surettep otyr. Týlki anshyny kórgende túra qalmaydy qashady. Ýstinen tónip kelgen býrkitten qashyp qútyla almaytyn bolghan song «kere» túra qalady. Qayym osylay dәleldeydi.

Áli kýnge deyin tereng zertteudi qajet etetin, aqynnyng jinaghyna 1933  jyldan bastap qana engen «qarasózderi» Qayym enbekterindegi júlyndy sala. Mýrseyitten  basqa da birneshe adamdardyng qoljazbalarynda saqtalghan. Olardyng ishinde bizge mәlim Dayyrbay Qojanúly men Raqym Jandybayúlynyng qoljazbalary. «Ghaqliya kitap» dep atalatyn qoljazbalardaghy sózderdi salystyrghanda osy  kýnge deyingi jinaqtarda basylyp jýrgen tәrtibi, әrbir sózderining sonynan jazylghan uaqyty dereksiz, dәlelsiz oi-jota berilgen - deydi ghalym.

Búl sózderde de qoljazba men jinaqtar arasynda tekstologiyalyq qayshylyqtar әldeneshe ret kezdesedi. Otyz altynshy sózinde Abay úyat turaly aityp kelip, shyn úyat  eki týrli bolatynyn týsindiredi. Onda; «Bireui - onday qylyq ózinnen shyqpay - aq, bir bóten adamdy kórgende sen úyalyp ketesin. Múnyng sebebi sol úyat isti qylghan adamdy esitgendikten bolady» - deydi.

Qayymnyng kózine týsken múndaghy «bóten sóz» «esitkendikten». Abaydyng aityp otyrghan oi-pikirinin  maghynasyn ketirip, siqyn alyp túrghan sózding dúrysy «esirkegendikten» bolady dep týsindiredi ghalym. Qoljazbada, Abay jinaqtarynda dúrys berilgen dúrys sóz 1945, 1954 j jinaqtarda búrmalanyp basylghan. Múhtar Áuezov «Abay jayyn zertteushilerge» degen maqalasynda óz pikirin airyqsha qadap aitqan. Ol;

«Abay sózi degen sóz - biraq sóz bolsa da Abaysha shyqsa jarasar. Abaydyng Abaylyghy da sonda shyghar. Osy Abay  ólenderining sanyn kóbeyteyik dep ózeuregenshe bar sózining keneuin ketirmeyik. Abay sózin kóbeytemiz dep kóbik etip almayyq» degen.

Dýniyede aqyldy adamdar kóp, әitse de ózge kisining ornyna ózin qoyyp, jýregimen jýregining jyluyn jalghastyryp, jaghday bóliskender neken-sayaq. Adamdardyng eshtemege qyzyqpaytyn, eshtemeni mensinbeytin, nemqúraydy qaraytyn qatybas bolyp bara jatqanyn - zamannan kóremiz.

«Sal demeymin sózime yqylasyndy. Qayghyly óleng ettim óz basymdy-dep Abay aitqan beynetqordyng ózi Qayym Múhamethanov.

Endeshe Abayday kemengerding aldynda-jýrgen jýrisimen, azdy-kópti isimen júrtqa jaqsylyq jasap, jan shuaghyn tarata bilgen Qayymday ghalymdardyng isi qazaq qauymyna  ilgeri bastap bara  jatqan oily, sauatty adamzattardyng niyeti adal, isi ghaqyl, baghyty dúrys.

Áriyne, Abay  salghan jol ózining úshyghyna jetken joq. Mereyli shaq әli alda.

Almahan Múhametqaliqyzy

Aqyn,

Qazaqstan Jazushylar

Odaghynyng mýshesi,

Qazaqstan-Resey uniyversiyteti,

«Abaytanu» ortalyghynyn

diyrektory.

Astana qalasy

«Abay-aqparat»