«كوڭىلدى تۇگەل ايتىپ بولمايدى ەكەن، مەنىڭ كەۋدەم سەندەرگە ساندىقپەن  تەڭ» دەگەن اباي سوزىنە يلانساق، اقىننىڭ كوكىرەك كوزىن اشاتىن اسا ءساتتى، ءدامدى ولەڭدەرىن تالداپ، تەرەڭدەگەن سايىن ارعى-بەرگى الەم ادەبيەتىنەن مول سۋسىنداعان سىرىنا قانىعا تۇسەمىز.

ولەڭنىڭ، ونەردىڭ ولەرمەندەرىن وسىنشاما الداپ جۇرگەن، ساحارانىڭ مىڭ قۇبىلعان عاجايىپ ساعىمى - اباي ولەڭى وسى.

ازاتتىق اڭسارى باسقا سەزىمنىڭ بارلىعىنان بيىك، بارلىعىنان تەرەڭ مۇحتار اۋەزوۆ پەن قايىسپاعان قايسار قايىم مۇحامەدحانوۆتى ءسوز سيقىرىنا سۇعىنتىپ ءجۇرىپ ورعا قۇلاتقان دا، وزگەلەردەن بولەكشە بيىك شىڭعا شىعارعان دا - وسى  اباي ولەڭىنىڭ ساعىمى.

ساناڭا ساۋلە، زەردەڭە اقىل بولىپ قۇيىلاتىن اباي ولەڭدەرى وسىلايشا جىرتىلىپ ايىرىلاتىن عالىمدار مەن اقىنداردىڭ ساعىمىنا اينالدى.

قازاق ادەبيەتىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋگە اتسالىسقان اقىننىڭ اينىماس جىرلارىن جاڭا بەلەسكە كوتەرگەن از عالىمداردىڭ  جۋان ورتاسىندا ءجۇرىپ، ءسوز سيقىرىنىڭ قيان شىڭىنا كوتەرىلۋ ايتۋعا عانا وڭاي:  ايتپەسە قايىم مۇحامەتحانوۆ ءۇشىن ۇلكەن ۋاقىت سىنى - قيامەتتىڭ قىلكوپىرى بولعاندىعى بەلگىلى.

«كوڭىلدى تۇگەل ايتىپ بولمايدى ەكەن، مەنىڭ كەۋدەم سەندەرگە ساندىقپەن  تەڭ» دەگەن اباي سوزىنە يلانساق، اقىننىڭ كوكىرەك كوزىن اشاتىن اسا ءساتتى، ءدامدى ولەڭدەرىن تالداپ، تەرەڭدەگەن سايىن ارعى-بەرگى الەم ادەبيەتىنەن مول سۋسىنداعان سىرىنا قانىعا تۇسەمىز.

ولەڭنىڭ، ونەردىڭ ولەرمەندەرىن وسىنشاما الداپ جۇرگەن، ساحارانىڭ مىڭ قۇبىلعان عاجايىپ ساعىمى - اباي ولەڭى وسى.

ازاتتىق اڭسارى باسقا سەزىمنىڭ بارلىعىنان بيىك، بارلىعىنان تەرەڭ مۇحتار اۋەزوۆ پەن قايىسپاعان قايسار قايىم مۇحامەدحانوۆتى ءسوز سيقىرىنا سۇعىنتىپ ءجۇرىپ ورعا قۇلاتقان دا، وزگەلەردەن بولەكشە بيىك شىڭعا شىعارعان دا - وسى  اباي ولەڭىنىڭ ساعىمى.

ساناڭا ساۋلە، زەردەڭە اقىل بولىپ قۇيىلاتىن اباي ولەڭدەرى وسىلايشا جىرتىلىپ ايىرىلاتىن عالىمدار مەن اقىنداردىڭ ساعىمىنا اينالدى.

قازاق ادەبيەتىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋگە اتسالىسقان اقىننىڭ اينىماس جىرلارىن جاڭا بەلەسكە كوتەرگەن از عالىمداردىڭ  جۋان ورتاسىندا ءجۇرىپ، ءسوز سيقىرىنىڭ قيان شىڭىنا كوتەرىلۋ ايتۋعا عانا وڭاي:  ايتپەسە قايىم مۇحامەتحانوۆ ءۇشىن ۇلكەن ۋاقىت سىنى - قيامەتتىڭ قىلكوپىرى بولعاندىعى بەلگىلى.

قازاق تاريحىمەن، ابايدىڭ اقىندىق اينالاسىمەن ۇستازى مۇحتار اۋەزوۆ ارقىلى كومبەدە جاتقان كوپ سىردى الدىمەن اشقان قايىم تاريحشىلار ايتپاعان اقيقاتتى الدىمەن ايتتى. اقىن جىرلارىنىڭ قۇدىرەت كۇشىن ءتۇسىنۋ، ءتۇيسىنۋ ءۇشىن سەن دە اقىننىڭ سىرىن، جۇمباق جانىن ۇعاتىن ۇلاعات يەسى بولۋىڭ كەرەك. اقىندىقتىڭ دارىن دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، سەزىمتال نازىمەن، ءسوز سيقىرىنىڭ كىلتىن اشا بىلگەن قايىم اباي ولەڭدەرىنىڭ جاناشىر جاقىنى بولدى. ادەبي شىعارمالاردىڭ ءماتىنىن (تەكستىن) اۆتوردىڭ قولجازباسى نەگىزىندە، سونداي-اق بۇرىنعى باسىلىمدارمەن سالاستىرىپ، تەكسەرەتىن سەنىمدى دەرەكتەر بويىنشا انىقتايتىن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ سالاسى - تەكستولوگيا. شىعارما تەكستىنىڭ جاڭىلىس وقىلعان، قاتە باسىلعان جەرلەرى تابىلسا، ءتيىستى تۇزەتۋ ەنگىزۋ قاجەتتىگى.

اباي ولەڭدەرىنىڭ تەكستولوگياسى دا وسى  باعىتتا تۋعان. ءوز قولجازباسى ساقتالماي باسقالاردىڭ قولجازباسى ارقىلى جەتكەن شىعارما، كەيىننەن ءارتۇرلى دەرەك جازبا نەگىزىندە جاريالانىپ، تەكستولوگيالىق تەكسەرۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ قيىنداي ءتۇستى.

سوندىقتان دا قايىم ءۇشىن اباي شىعارمالارىن جيناۋ، ولاردى باستىرۋداعى تەكست وزگەشەلىكتەرىن زەرتتەۋ مەن انىقتاۋدىڭ ءمانى ۇلكەن بولدى. اقىننىڭ 1909 جىلى باسىلىپ شىققان  العاشقى ولەڭدەر جيناعىنان باستاپ، 1921 ج، 1922ج، 1933ج، 1948 ج 1954ج جىلدارداعى جاريالانعان ولەڭدەر تىم اسىعىس، تىم ءۇستىرت جاسالعاندىقتان بەرىلگەن تۇسىنىكتەردە قايشىلىق، قاتەلىكتەر كوپ كەزدەسەدى. اقىن شىعارمالارىنىڭ جازىلۋ تاريحى، قاتە باسىلىپ جۇرگەن جەكە سوزدەردى ءتۇپ-نۇسقاسىنا كەلتىرۋ  جۇمىسى قايىم مۇحامەتحانوۆ ءۇشىن اسا جاۋاپتى جىلدارعا سوزىلدى.

1909 ج جارىق كورگەن اباي جيناعىنان باستاۋ العان اباي ولەڭدەرىنىڭ مىڭ سەكسەن التى سوزىنە تۇزەتۋ ەنگىزىلدى.

1945 جىلى جارىق كورگەن «تولىق اكادەميالىق جيناقتا: «اباي شىعارمالارىنىڭ جىل مەزگىلدەرىن بەلگىلەۋ، تەكستولوگيالىق كەمشىلىكتەر نەگىزىندە «اكادەميالىق جيناق» دارەجەسىنە كوتەرىلە العان جوق» - دەيدى قايىم مۇحامەتحانوۆ.

ادەبي مۇرانى شىنايى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، عىلىمي تالاپقا ساي تولىق جيناق رەتىندە قولىمىزعا تيگەنى 1959 جىلى قايىمنىڭ «اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى جايىندا» اتتى ەڭبەگى.

ابايدىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن داۋ تۋعىزىپ كەلە جاتقان كەيبىر سوزدەرى ناقتى دالەلدەرمەن زەرتتەلدى.

ابايدى زەرتتەۋ ماسەلەسىن بيىك عىلىمي دارەجەگە كوتەرە وتىرىپ، ول كەزدە قازاقستاندا پوليگرافيا بازاسىنىڭ بولماۋى، ءباسپاسوز ماماندارىنىڭ جوقتىعى، ابايدىڭ العاشقى جيناقتارىنىڭ ساپالى بولىپ شىعۋىن قامتاماسىز ەتە الماعاندىعىن ايتادى.

پەتەربۋرگ قالاسىندا باسىلىپ جاتقان اباي ولەڭدەرىنىڭ كوررەكتۋراسىن سەمەيدە وتىرىپ كاكىتاي جانە باسقا اباي بالالارىنىڭ جۇرگىزۋى  وسى قيىنشىلىقتاردىڭ ايعاعى. ەسكى اراب ارپىمەن باسىلعان جيناقتا تازا قازاق سوزدەرىنىڭ دالمە-ءدال بەرىلمەۋىن سول سياقتى گراماتيكا ەرەجەلەرىنىڭ ساقتالماۋىن ەسكە العاندا ابايدىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعىنىڭ كوپ كەمشىلىكتەرمەن شىققانىن، تۇپكى نۇسقانىڭ ءدال ساقتالماعانىن كورسەتەدى.

مۇرسەيىت اقىن شىعارمالارىن تۇگەلدەي ابايدىڭ تۋرا ءوز جازباسىنان كوشىرگەن ەمەس. ول دا ەل اۋزىنداعى، قولجازبا قالپىنداعى حالىققا تاراعان اباي شىعارمالارىنىڭ جيناعىن كوشىرىپ جازعان.

سوندىقتان اباي شىعارمالارىن باسپاعا ازىرلەۋدە تەك 1909  جىلى شىققان كىتاپپەن مۇرسەيىت قولجازبالارىن عانا تەكستولوگيالىق نەگىزگە الۋ جەتكىلىكسىز ەكەنىن تۇسىنگەن قايىم، جوعارىداعى ەڭبەكتەرمەن قاتار اباي شىعارمالارىن كوشىرگەن باسقا ادامداردىڭ دا قولجازبالارىن پايدالاندى.

ورازكە جاندىباەۆ، ءمادي اسەنوۆ، اكىمال مامىرباەۆ، ساپارعالي الىمبەتوۆ، ءارحام ىسقاقوۆ، راقىمجان ماشىرقازوۆ سياقتى اباي ولەڭدەرىن جادىندا ساقتاپ كەلگەن ادامداردىڭ ماعۇلماتتارىمەن سالىستىردى.

اباي ولەڭدەرىنىڭ باسپاسىندا كوشىرمە قولجازبالارىندا كەتكەن قاتەلىكتەردىڭ كوپشىلىگىن تۇپكى نۇسقاسىنا كەلتىرۋگە اقىن شىعارماسىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى جەتەكشى بولا الدى.

قاتە باسىلىپ جۇرگەن ءتۇپ نۇسقاسىن تاۋىپ، قالپىنا كەلتىرۋدە اداستىرماس تەمىرقازىق ەتىپ ابايدىڭ ءوزىن الدىنا  قويعان عالىم اداسقان جوق.

ەرەكشە كوركەمدىك ءتۇر مەن تەرەڭ يدەيالىق مازمۇنى قابىسىپ جاتقان اباي ولەڭدەرىنىڭ «بوتەن سوزبەن بىلعانىپ» تۇرعان جەرى بولسا زەر سالىپ ۇڭىلە قاراپ، اينىتپاي تاپتى. اڭعارماعان ادامدى اداستىرىپ اكەتەتىن جازبا دەرەكتەرگە اسا ساقتىقپەن قاراعان قايىم قارا ولەڭگە قايىسپاي قارىمدى ەڭبەك ەتتى. اقىننىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭى 1954 جىلعى جيناقتا:

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،

سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،

جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى - دەيدى.

ولەڭنىڭ سوڭعى جولىنا ۇڭىلە قاراعان قايىم ماعانا - مازمۇن جاعىنان ولەڭدىك قيسىن جاعىنان دا ويسىراپ، اباي سوزىنە «بوتەن ءسوز» ارالاسىپ تۇرعانىن كوردى. وسى ولەڭنىڭ كەلەسى شۋماعىنداعى،

وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يمانعا گۇل،

يماننىڭ اسىلى ءۇش دەپ سەن تاحيق ءبىل - دەگەن جولدارىمەن سالىستىرادى ابايدىڭ وزىنە سۇيەنگەن كورەگەن عالىم.

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،

سەن دە ءسۇي ول  اللانى جاننان ءتاتتى.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،

جانە ءسۇي حاق جولى دەپ ادىلەتتى - دەپ تۇزەتۋ ەنگىزەدى. ابايدىڭ ايتىپ وتىرعان ءۇش ءسۇيۋىنىڭ سىرى وسىلاي اشىلادى.

ابايدىڭ 1882 جىلعى جازعان «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» دەگەن ولەڭىندە:

تومەن ۇشسام تۇلكى ورلەپ قۇتىلار دەپ،

قاندى كوز قايقاڭ قاعىپ شىقسا اسپانعا.

كورە تۇرا قالادى قاشقان تۇلكى،

قۇتىلماسىن بىلگەن سوڭ قۇر قاشقانعا - دەيدى.

وسى جولداعى «كورە» دەگەن ءسوز ولەڭنىڭ ماعىناسىن بۇزىپ تۇر. وسى ولەڭگە بەرىلگەن تۇسىنىكتەمەدە «1909 ج باسىلىم بويىنشا الىندى» دەپ تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن. شىندىعىندا ولاي ەمەس ەكەنىن ارابشا جەتىك مەڭگەرگەن قايىم اراب ارىبىمەن «كەرە تۇرا قالادى» - دەپ باسىلعانىن دالەلدەيدى. ياعني دۇرىس  باسىلعان ءسوزدى زەرتتەۋشىلەر وزدەرى بۇرمالاپ جىبەرگەن.

اقىن بۇل ارادا اسپانعا شىعىپ الىپ، شۇيىلگەن  قىراننان قۇر قاشا بۇرگەنمەن قۇتىلا المايتىنىن بىلگەن تۇلكىنىڭ جانىن قورعاۋ ءۇشىن قايرات قىلماق بولىپ «كەرە»، ياعني كەرىلىپ تۇرا قالعان جايىن اقىن ءدال سۋرەتتەپ وتىر. تۇلكى اڭشىنى كورگەندە تۇرا قالمايدى قاشادى. ۇستىنەن ءتونىپ كەلگەن بۇركىتتەن قاشىپ قۇتىلا المايتىن بولعان سوڭ «كەرە» تۇرا قالادى. قايىم وسىلاي دالەلدەيدى.

ءالى كۇنگە دەيىن تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن، اقىننىڭ جيناعىنا 1933  جىلدان باستاپ قانا ەنگەن «قاراسوزدەرى» قايىم ەڭبەكتەرىندەگى جۇلىندى سالا. مۇرسەيىتتەن  باسقا دا بىرنەشە ادامداردىڭ قولجازبالارىندا ساقتالعان. ولاردىڭ ىشىندە بىزگە ءمالىم دايىرباي قوجانۇلى مەن راقىم جاندىبايۇلىنىڭ قولجازبالارى. «عاقليا كىتاپ» دەپ اتالاتىن قولجازبالارداعى سوزدەردى سالىستىرعاندا وسى  كۇنگە دەيىنگى جيناقتاردا باسىلىپ جۇرگەن ءتارتىبى، ءاربىر سوزدەرىنىڭ سوڭىنان جازىلعان ۋاقىتى دەرەكسىز، دالەلسىز وي-جوتا بەرىلگەن - دەيدى عالىم.

بۇل سوزدەردە دە قولجازبا مەن جيناقتار اراسىندا تەكستولوگيالىق قايشىلىقتار الدەنەشە رەت كەزدەسەدى. وتىز التىنشى سوزىندە اباي ۇيات تۋرالى ايتىپ كەلىپ، شىن ۇيات  ەكى ءتۇرلى بولاتىنىن تۇسىندىرەدى. وندا; «بىرەۋى - ونداي قىلىق وزىڭنەن شىقپاي - اق، ءبىر بوتەن ادامدى كورگەندە سەن ۇيالىپ كەتەسىڭ. مۇنىڭ سەبەبى سول ۇيات ءىستى قىلعان ادامدى ەسىتگەندىكتەن بولادى» - دەيدى.

قايىمنىڭ كوزىنە تۇسكەن مۇنداعى «بوتەن ءسوز» «ەسىتكەندىكتەن». ابايدىڭ ايتىپ وتىرعان وي-پىكىرىنىڭ  ماعىناسىن كەتىرىپ، سيقىن الىپ تۇرعان ءسوزدىڭ دۇرىسى «ەسىركەگەندىكتەن» بولادى دەپ تۇسىندىرەدى عالىم. قولجازبادا، اباي جيناقتارىندا دۇرىس بەرىلگەن دۇرىس ءسوز 1945, 1954 ج جيناقتاردا بۇرمالانىپ باسىلعان. مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جايىن زەرتتەۋشىلەرگە» دەگەن ماقالاسىندا ءوز پىكىرىن ايرىقشا قاداپ ايتقان. ول;

«اباي ءسوزى دەگەن ءسوز - بىراق ءسوز بولسا دا ابايشا شىقسا جاراسار. ابايدىڭ ابايلىعى دا سوندا شىعار. وسى اباي  ولەڭدەرىنىڭ سانىن كوبەيتەيىك دەپ وزەۋرەگەنشە بار ءسوزىنىڭ كەنەۋىن كەتىرمەيىك. اباي ءسوزىن كوبەيتەمىز دەپ كوبىك ەتىپ المايىق» دەگەن.

دۇنيەدە اقىلدى ادامدار كوپ، ايتسە دە وزگە كىسىنىڭ ورنىنا ءوزىن قويىپ، جۇرەگىمەن جۇرەگىنىڭ جىلۋىن جالعاستىرىپ، جاعداي بولىسكەندەر نەكەن-ساياق. ادامداردىڭ ەشتەمەگە قىزىقپايتىن، ەشتەمەنى مەنسىنبەيتىن، نەمقۇرايدى قارايتىن قاتىباس بولىپ بارا جاتقانىن - زاماننان كورەمىز.

«سال دەمەيمىن سوزىمە ىقىلاسىڭدى. قايعىلى ولەڭ ەتتىم ءوز باسىمدى-دەپ اباي ايتقان بەينەتقوردىڭ ءوزى قايىم مۇحامەتحانوۆ.

ەندەشە ابايداي كەمەڭگەردىڭ الدىندا-جۇرگەن جۇرىسىمەن، ازدى-كوپتى ىسىمەن جۇرتقا جاقسىلىق جاساپ، جان شۋاعىن تاراتا بىلگەن قايىمداي عالىمداردىڭ ءىسى قازاق قاۋىمىنا  ىلگەرى باستاپ بارا  جاتقان ويلى، ساۋاتتى ادامزاتتاردىڭ نيەتى ادال، ءىسى عاقىل، باعىتى دۇرىس.

ارينە، اباي  سالعان جول ءوزىنىڭ ۇشىعىنا جەتكەن جوق. مەرەيلى شاق ءالى الدا.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

اقىن،

قازاقستان جازۋشىلار

وداعىنىڭ مۇشەسى،

قازاقستان-رەسەي ۋنيۆەرسيتەتى،

«ابايتانۋ» ورتالىعىنىڭ

ديرەكتورى.

استانا قالاسى

«اباي-اقپارات»