Týrkistan qalasyna Elbasy N.Nazarbaevtyn  kelip, jana aeroporty ashuy, ózge de janadan salynghan qúrylys nysandaryn aralap, ong bagha berui, bolashaqta Týrkistannyng elimizding sayasy ortalyghyna ainalu yqtimaldyghy turaly bildirgen pikirleri qazirgi tәuelsiz aqparat qúraldarynda syngha alynyp jatqany shyndyq.

Aytatyndary halyq osylay qinalyp jatqan kezende sonshalyqty shyghyn shygharu qajet pe edi? Týrkistan sonday qúrmetke layyq pa?- degen siyaqty mәseleler tónreginde әngime qozghalyp, synnyng negizgi nysanasy Elbasy N.Nazarbaevqa búrylyp jatatyny da jasyryn emes. Áriyne, syny pikirlerding ishinde dúrysy da, búrysy da bar. Mysaly, Týrkistannyng tarihi, ruhany ortalyq retindegi rolin anyqtap almay túryp, sonshalyqty qarajatty júmsau qajet pe edi? Erteng «EKSPO-nyn» kebin kiyip, sonsha shygharylghan qarajat jelge úshpaydy ma, - degen pikirleri aqylgha siyady. Al, keybiri Ózbekstandaghy ruhaniatty qalpyna keltiru jolynda jasalyp jatqan is-әreketti, ashylyp jatqan ghylymy ortalyqtardy mysalgha ala otyryp, Týrkistan olarmen bәsekelesuge jaray ma, - degendey pikirler aityp, el-júrttyng kónline kýdik úyalatugha úmtyluda.  Qazaqstan turizmindegi múnday problemalyq mәselening barlyghyn jaqynda Qoja Ahmet Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiytetinde bolghan Halyqaralyq konferensiyagha Týrkiya Respublikasy tarapynan qatysqan professor Kemal Kantarjy myrza tarapynan jasalghan bayandamada Qazaqstandaghy turizm salasynyng barlyq jetistigi men kemshiligi tolyghymen taldanyp kórsetildi. Ol kisi songhy jyldardaghy jetistik retinde Qazaqstangha shetelderden keletin turisterding sany eki esege artyp, 9 mln-gha juyqtaghanyn tilge tiyek etti. Al kemshiligi retinde turistik infraqúrylymnyng әlsizdigin, sonyng saldarynan búl baghytta júmystar әli qarjy kózine ainala almay jatqanyn sóz etti. Ol mynaday mysal keltirdi: 2010 jyly elimizge kelgen әrbir turist 300 dollar qarjy júmsaghan eken. Al, 2019 jyly kelgen turisterding qaldyrghan aqshasyy bary joghy 301 dollardy qúrapty. Demek, kelgen turisterge qyzmet kórsetude eshqanday ilgerileushilik joq. Eng bastysy, Týrkistan ruhany turizmning ortalyghy boluy tiyis edi. Biraq, búl jerde Týrkistannyng ruhany quatyn kórsete alatyn eshqanday izdenis kórinbeydi. Sondyqtan, Týrkistanda onyng ruhaniatyn, turizm problemalaryn zerteytin arnayy ghylymiy-zertteu instituttaryn ashu kerek, - dep, oiyn týiindedi. Búl jerde bayqaghanymyz Týrkistan qalasyna salynyp jatqan qúrlys nysandaryna ketip jatqan shyghyndar bolashaqta ózin aqtay ala ma? Joq pa, - degen saual tónreginde ekendigi aiqyn kórinip túr. Alayda, Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaevtyng Týrkistan qalasyn oblys ortalyghy dengeyine kóterip, Týrkistan qalasyn týrki dýniyesining iri ruhaniy-mәdeny ortalyghyna ainaldyrugha baghyttalghan jospary halyqtyng ruhany súranysyna say jasalghan strategiyalyq baghyty bar joba ekendigi aiqyn. Óitkeni, halyq Týrkistangha ruhany ortalyq retinde keledi. Týrkistan qalasyndaghy turistik nysan Qoja Ahmet Yasauy kesenesi men Yasauy atymen baylanysty kiyeli oryndar ekendigi belgili. Týrkistangha kelushi turister dep jýrgenimiz negizinen jýregine ruhany tayanysh izdep jýrgen ziaratshylar. Songhy jyldary tek, Qazaqstan men Orta Aziya respublikalarynan ghana emes, solarmen qatar, Reseyden de ziaratshylardyng sanynyng artuy bayqaluda jәne olardyng kópshiligi orystar ekendigin bayqauymyzgha bolady. Demek, Týrkistannyng turistik ortalyq retindegi manyzyn arttyryp otyrghan Týrkistannyng ruhany quaty. Alayda, biz sol kelgen ziaratshy-turisterding ruhany súranysyn tolyq qanaghattandyra almay otyrmyz. Sebebi, kelgen ziaratshylargha, turisterge  beriletin maghlúmat Qoja Ahmet Yasauy kesenesining arhiytekturalyq ereksheligi men jalpy tarihy bayandalady da, Týrkistannyng týrki halyqtarynyng ruhany ortalyghy retindegi manyzy turaly, Qoja Ahmet Yasauiyding týrki-islam tarihyndaghy roli turaly mәseleler aitylmaydy. Yasauiyding sopylyq jolynyng praktikalyq erekshelikteri kórsetilmeydi. Egerde Yasauy jolynyn, yasauiya tariqatynyng sopylyq praktikasy tolyghymen kórsetiletin bolsa, onda Týrkistangha joq degende jylyna ondaghan myng sheteldik turisterdi tartugha bolar edi. Biz ony Týrkiya Respublikasy, Konya qalasyndaghy Jalal al-din Rumy kesenesi mysalynda aita alamyz. Ol jerge sol Rumiyding maulauiya tariqatynyng ókilderining biyin kóru ýshin jylyna milliondaghan evropalyq turister keledi eken. Osylay etip biz de, Yasauy jolynyng da sopylyq praktikasyn zikiri men raqsyn (biyin) kelgen ziaratshylargha, turisterge kórsetuge bolar edi. Ol ýshin Yasauy jolynyng sopylyq praktikasyn tolyghymen qalypyna keltiruge  rúqsat berilui kerek. Egerde Yasauy joly sopylyq jol retinde erkin qyzmet jasaytyn bolsa, onda qazaqtyng ruhany bolmysy da týbegeyli ózgeriske úshyrap, qazaq ruhynyng qayta janghyruy bastalady. Qazirgi syrttan kelip jatqan diniy-ruhany ekspansiyanyng joly kesiledi. Qazaqstan ishindegi týrki halyqtarynyng da qaytadan týrki mәdeniyetine bet búru ýderisi bastalyp, olardyng ruhany túrghydan jaqyndasuy bastalghan bolar edi. Egerde  úsynyp otyrghan mәseleler retimen sheshiletin bolsa, onda Elbasynyng ústanghan baghytyna da, Týrkistandy qayta janghyrtugha ketip jatqan qarjynyng bolashaghyna da kýmәndanbaugha bolar edi. Alayda, osy mәseleler sheshiletin emes, kerisinshe, Týrkistannyng tarihtaghy rolin, Qoja Ahmet Yasauiyding týrki-islam tarihyndaghy rolin kórsetpeuge baghyttalghan astyrtyn әreketting jýrgizilip jatqandyghyna qazirgi kýni imanym kәmil. Sebebi, kóne Týrkistannnyng tarihy, Qoja Ahmet Yasauiyding týrki tarihyndaghy roline qatysty ómirining otyz jyldan asa uaqytyn bergen jannyng múnday mәselede jelding qay jaqtan túryp jatqandyghyn angharmauy mýmkin emes. Áriyne, qúrmetti oqyrman, sizder «Týrkistan turaly ne aita alasyn, Týrkistan biz ýshin nesimen qúndy,- deuleriniz mýmkin. Endi osy mәselege toqtalyp, Týrkistannyn, jalpy Syrdariya men Qarataudyng týrkilerding kóneden kele jatqan ruhany ortalyghy bolghandyghyn tarihy túrghydan sabaqtap, tarqatyp kórelik. Týrkistannyng kóne tarihyna, Qoja Ahmet Yasauiyding týrki tarihyndaghy roline qatysty zertteuler sonau 1991 jyly preziydent N.Nazarbaevtyng elimiz әli tәuelsizdigin almay túrghan kezende Týrkistan qalasynda Qoja Ahmet Yasauy atyndaghy uniyversiytet ashuynan bastaldy. Alghashynda «Yasauitanu» laborotoriyasy bolyp ashylghan ghylymy laborotoriya keneyip, «Týrki halyqtarynyng tarihy jәne etnofilologyasy» atty ghylymiy-zertteu institutyna, odan keyin «Týrkologiya» GhZY men «Yasauitanu» ghylymiy-zertteu ortalyqtaryna ainaldy. Osy ortalyqtarda sol kezende bastalghan ghylymiy-zertteu júmystary osy kezge deyin qanashama ghylymy janlyqtardyng betip ashyp, halyqaralyq ghylymy ortalyqtar tarapynan moyyndaldy desek artyq aitpaymyz. Onday ghylymiy-zertteu júmystary әli kýnge jalghasyp keledi. Týrkistan turaly, Qoja Ahmet Yasauy turaly sizderge bayandaytyn әngimemiz osy ghylymiy-zertteu júmystarynyng nәtiyjesi dep týsininizder.

Týrkistan qalasy – Týrki dýniyesining ruhany ortalyghy bolghandyghyn qazirgi ózining ruhany jadynan ajyramaghan týrki halyqtarynyng bәri moyyndaydy. Alayda, uaqyt ótken sayyn Týrkistannyng kiyeliligi turaly týsinikting әlsirep, ózining ruhany yqpalynan aiyryla bastaghany qúpiya emes. Alayda, Týrkistannyng týrki tarihyndaghy ornyn, qazaq halqynyng ruhany tútastyghynyng kepili bolghanyn eshkim tarihtan syzyp tastay almaydy. Al, qazaq halqynyng jeke halyq retinde qalyptasuynda Týrkistannyng – Yasauy ilimining roli sheksiz. Sol sebepti, Qoja Ahmet Yasauy ilimi bolashaqta da qazaq halqynyng ruhany tútastyghynyng kepili bolyp qala bermek. Endi búl tarih týsiniktirek boluy ýshin әr kezenge jeke-jeke toqtalyp kórelik. Búl jerde eskere ketetin bir nәrse – ol  tarihtyng ruhany qabattargha jikteletini.

Syr boyy men Qaratau atyrabynyng kiyelilik sipatynyng qalyptasuy

Syrdariya – týrkilerding kóne dәuirden beri óz jeri, óz otany. «Avesta» kitabynda Syrdariyanyng kóne atauy - «Kanha». Osyghan balanysty qytay derekteri Syr boyyndaghy halyqtardy kanguy, al parsylar kangar dep atady.   Olay bolsa qanlylar iran tildes halyq emes, týrki halqy ekeni dau tudyrmaydy. Onyng ýstine «qanly» atauyna qatysty ru, taypa attaryn, jer attaryn tek týrkiler ómir sýrgen aimaqtan ghana kezdestiruge bolady. Demek, Syrdariya ózenining boyy kóne dәuirdegi týrkining Ata qonysy. Qanhagha qatysty jer-su attary men ru-taypalar ataulary Tynyq múhittan Jer Orta tenizine deyingi aralyqty tolyghymen qamtyp jatyr. Mysaly, qanly atauymen baylanysty yakut-saha halqynyng qúramyndaghy qanghalas (kengeres), Anadoly týrikteri qúramyndaghy aqqonnly, qaraqonnly taypalary bar. Búl qanlymen baylanysty ru-taypalardyng shyghu tegi Syr boyy ekendigin kórsetedi. Al, jer-su ataularyna kelsek, Shyghysta Qytaydyng Hingan taularynda «Altyn qanly» atty asudyng al, Hazar tenizining jaghalauynda Qangha baba atty әuliyeli jerding jәne Janaózennen 20 shaqyrym jerdegi «Ersarynyng qayraghy» atty tas baghanda «Qanly eli» degen jazudyng barlyghyn eskersek, onda qanly atauynyng qanshama jerlerge taraghanyn kóruimizge bolady. Búl derekter týrki halyqtarynyng shyqqan tegi osy Syr boyy men Qaratau atyraby bolghandyghyn dәleldeydi. Jalpy týrki halyqtaryna ortaq Tәnirlik dinning de dýniyege kelgen, Batysqa da, Shyghysqa taralghan jeri de osy kiyeli meken bolghandyghyn tarihy derekter aighaqtaydy. Endi sol derekerge kezek bereyik.

Rashid ad-din «Jylnamasynda» Oghyz qaghan turaly mynaday derekter bar: «Abuldja hannyng Diyb-Bakuy degen úly boldy. Ol óz әkesinen kýshimen de, qúdiretimen de, biyligimen de joghary dәrejege qol jetkizdi. Onyng tórt úly boldy: Qara han, Or han, Kóz han, Gur han. Búl halyqtyng barlyghy dinsiz bolatyn. Qara han әkesining taghyna ie boldy... Onyng Oghyz atty úly dýniyege kelgende  ýsh kýnge deyin anasynyng emshegin embedi. Osy sebepten anasy jylap, ghibadat jasady. Anasynyng týsine úly kelip, «Eger sen bir shyn jaratushygha moyynúsynatyn bolsan, men sening sýtindi ememin» - dep ayan beredi. Anasy Qarahannan da, halyqtan da jasyryp, bir jaratushygha moyynúsynady... Osylay Oghyzdyng dýniyge kelumen shynayy haq din de dýniyege keledi.

Oghyz óskende әkesi onyng basqa dindi qabyldaghanyn bilip, ony ony óltiru kerek degen sheshimin aitady. Búl habardy esitken kishi әieli Oghyzgha astyrtyn kisi jiberip, әkesining sheshimin habarlaydy. Oghyz qasyndaghy serikterimen soghysqa dayyndalady. Búl soghys jetpis ýsh jylgha sozylyp, sonynda Oghyz han jenip shyghady». Shejirelik derekterge qaraghanda, Oghyz qaghannyng әkesi Qarahan Yafesting toghyzynshy úrpaghy. Búl handardyng barlyghy mәjusiylik dinin ústanghany turaly aitylady. Búl Oghyz qaghannyng Yafesten taraghan halyqtardy bir Tәnirge moyynúsynugha shaqyryp, halyqty iylәhy dinge bet búrghyzghan kiyeli túlgha bolghandyghynan habar beredi. Basqasha aitqanda, Oghyz qaghandy Týrki dalasynan shyqqan payghambar dep tanugha bolady. Rashid ad-din Shynghys hannyng da osy Oghyz qaghannan kele jatqan Tәnir dinine moyynúsynghanyn jazady. Olay bolsa, búl týrkilerding úzaq ghasyrlar boyyna Oghyzdan qalghan Tәnir dinine moyynúsynyp, sol dinde bolghandyghyn kórsetedi.

Sonymen birge, Oghyz qaghan alghash rulyq, taypalyq jýielerdi toptastyryp, memleketti basqarudyng týrkilik jýiesin alghash qalyptastyrghan túlgha. Búl Oghyz qaghannyng týrki tarihyndaghy orny qanshalyqty manyzdy bolghandyghyn kórsetedi. Endi Oghyz qaghannyng qay jerlerde ómir sýrgen súraqqa sol Rashid ad-dinning «Jylnamasyndaghy» derekter jauap beredi. Onda mynaday derekter bar: «Buldja-han (Abuldja-han) kóshpendi edi. Onyng jaylauy Ortau men Qaztauda boldy. Sol manda Inandj degen qala boldy. Buldja-hannyng qystauy da osy ónirde bolatyn. Ol jerlerdi Bursun, Kakyan jәne Qaraqorym dep atady. Búl jerlerge jaqyn taghy da Talas jәne qary-Sayram degen qalalar boldy.» Orys zertteushisi Berezin búl jerlerdi Syr men Qarataudyng aralyghy dep esepteydi. Búl tújyrymnyng dúrystyghyn Týrkistan ónirindegi jer ataulary da naqtylay týsedi. Qaratauda Oghyz tau degen tau bar jәne Oghyz tau degen taghy bir taudyng aty Qyzylqúmdaghy tauda da kezedesedi. Demek, búl derekter Tәnirlik dinning Týrkistan jerinde dýniyege kelgenin jәne ol dinning payghambary Oghyz qaghan bolghanyn dәleldeydi. Búghan qosa qazaq halqynda Ozghan payghambar turaly anyz bar. Búl anyzdar astarynda tarihy shyndyq jatqandyghyn qazirgi bizge deyin jetken týrki halyqtary qúramyndaghy ru, taypalardyng alghashqy toptasu kezeni osy Oghyz qaghan atymen baylanysty bolghandyghynan kóremiz. Onyng ýstine Oghyz qaghannyng ýsh úlynyng Shyghysqa ketui, ýsh úlynyng Batysqa ketui de qúr anyz emes, tarihy negizi bar oqigha. Oghyz qaghan úldary ózderi ghana ketpey, ózderimen birge Syrdyng kóne atyn ózderimen birge ala ketti. Batysqa qaray ketken týrkilerding Týrkistanmen baylanysyn kórsetetin «Qanqa-qanly» atauynan basqa taghy bir búltartpas tarihy aighaq bar. Ol «naq» júrnaqty qala ataularyna baylanysty. Týrkistan manyndaghy Qarnaq, Shornaq, Syghanaq, Tashanaq, Shobanaq degen kóne qalalar men eldi meken ataulary sonyna jalghanghan osy júrnaqtardyng maghynasy bizge belgisiz bolyp keldi. Bylay qarasang Qarnaq sózi, osy siyaqty «naq» júrnaqty jer ataularynyng qazirgi týrki tilderinde eshqanday maghynasy joq siyaqty bolyp kórinedi. Alayda, búl jer ataularyna bayyppen, ghylymy túrghydan taldau jasaytyn bolsaq, onda sóz qúramynda «naq» júrnaghy bar jer ataularynyn  belgili maghynagha ie ekendigine kóz jetkizemiz. Ol ýshin aldymen kóne týrkilik shejirelik derek kózderine jýginip, solardaghy derekterge taldau jasaghanymyz abzal. Sonda ghana biz jogharyda qoyylghan súraqtargha jauap bere alamyz. Bizding qolymyzgha onday derekkózin 2012 jyly Qazan qalasyna barghan is-saparymyzda keziktirdik. Qolymyzgha «Letopisi Karchy Bulgaro-Hazarskoe letopisi» atty kishkentay ghana kitapsha týsti. Shejire týrki tilinde (hazar tili bolu kerek) jazylghan. Búl tarihy shejirede Kavkaz týrkilerining kóne dәuirinen ortaghasyrlargha deyingi tarihy qamtylghan. Mine, osy jylnamadan  biz «naq» júrnaghynyng maghynalyq mәnin ashugha mýmkindik aldyq. Ol jylnamada mynaday derekter bar: «V drevnie vremena strana turkov (tinsiyr) sostoyala iz semy kniyajestv so svoimy vojdyamiy». Osy jeti handyqtyng birining aty – Kazmanak handyghy. Osy «Kazmanak» atauyndaghy «naq» júrnaghy men Qarnaq atauyndaghy «naqtyn» úqsastyq, jay úqsastyq pa? Álde maghynalyq baylanys bar ma? Mine, osy súraqqa jauap berer bolsaq, onda Týrkistan ónirindegi «naq» júrnaghy bar kóne qalalar men eldi mekender atauynyng mәnin asha alamyz. Jәne búl «naq» júrnaqty ataular Karchy jylnamasynda bir maghyna berumen  shektelmeydi. «Naq» júrnaqty sózder tek, eldi mekennin, jerding atyn bildirip qoymaydy, eldin, júrttyng atauyna, ru-taypalar atauyna jalghasatynyn kóremiz. Mysaly, aqjurt pechenegteri (bajanaq) nemese Juranaq handyghy. Qazmanaq handyghy.  Ru-taypa attaryna jalghanghan «naq» júrnaghy bar sózderge bajanaq (pecheneg) taypasynyng atyn mysal retinde kórsete alamyz. «Naq» júrnaqty  ru-taypa attary tek, Karchy jylnamasynda emes, qazaq shejirelerinen de kezdestire alamyz. Mysaly, úly jýz qúramyndaghy jalayyr taypasy Syrmanaq, Shumanaq degen eki birlestikten túrady.  Al, arghyn taypasynyng Sýiindiginen taraytyn Shomanaqty da osy «naq» júrnaqty sózder qataryna jatqyza alamyz. Búl «naq» júrnaqty ru-taypa ataularynyng týrki halyqtaryna ortaq ekendiginen habar beredi. Búl derekter de Batysqa ketken týrkilerding de Týrkistanmen baylanysyn kórsetip túr. Sonymen birge búl «Jylnamada» Kavkaz týrkilerining Tәnirlik dinde bolghanyn da bayandaydy. Týrkistannyng sol kóne dәuirde ruhany ortalyq bolghanyn dәleldeytin taghy bir derek bar. Oghan qytay jazbalaryndaghy Kanguyding bes kishi handyghy turaly derekter. Qytay derekterinde «Kanguy biyleushisi Loiyeny elinde, Bitan qalasynda túrady... Kanguyding qaramaghynda kishi bes handyq bar:

1. Suse-biyleushisi Suse qalasynda túrady.
2. Fumu-biyleushisi Fumu qalasynda túrady.
3. iyeniy-biyleushisi Yueny qalasynda túrady...»

Osy bes kishi handyqty A.N.Bernshtam bylaysha ornalastyrady:

1. Suse-Syrdariya men Arys ózenderining orta aghysy;
2. Fumu-Janaqorghan men Qazaly arasy;
3. neniy-Tashkent oblysy.

Qytay jazbalarynda osy Suse iyeliginde «Shy» degen qala turaly derek bar. Onda: «Shy, kelesi Kusha (Geyshuana) Dumo ózenining ontýstiginde jatyr. Kishi Kanguy handyghyna qarasty Suho qalasynyng jeri... Qala altyn qúlyppen jabuly. Qalada ghibadathana bar. Onda әrbir qúrbandyq shalghan sayyn 1000 qoy soyady. Joryqqa shyghar aldynda әskeri osynda kelip, tize býgedi» (Bichuriyn.1953.T.2.ss.274-275). Arab, parsy derekterinde Týrkistannyng kóne atauy Shavgar. Shavgar sózining týrikshe maghynasy - Qarachuq-Qaratau. Al, «Shy» sózining maghynasy –tas. Olay bolsa, «Shy» - «Shavgar»-«Karachuk» sózderi bir qalanyng atyn bildirip túrghanyn kóruge bolady. Qytay derekterindegi osy ghibadahana Kýltóbedegi arheologiyalyq qazba júmystary kezinde 2011 jyly arheolog marqúm E.Smaghúlov tarapynan tabyldy. Búl tabylghan ghibadathananyng qytay derekterindegi ghibadathana ekendigine kýmәn joq. Eng qyzyghy osy ghibadathanada Qoja Ahmet Yasauy babamyz kesenesine qaray ketetin jer asty jolynyng boluy. Qazir ol jol qauipsizdik maqsatynda qayta kómilip tastaldy. Búl keltirilgen derekterding barlyghy Týrkistannyng kóne dәuirden beri týrki halyqtarynyng ruhany ortalyghy bolghandyghyn dәleldeydi jәne ol kezenderde Tynyq múhit pen Jer orta tenizi arasyna taralghan týrkilerding Týrkistandy ruhany ortalyq retinde moyyndaghany anyq.

Týrikterding alghash islam dinin qabyldauy

ⅤII-ghasyrda Islam dini dýniyege kelip, Adamzat tarihyn týbegeyli ózgeriske úshyratty. Islam dinining keluimen kóne imperiyalar qúlap, jana memleketter dýniyege keldi. Búl әlemdik ýderisten týrki әlemi de tys qalghan joq. Týrkiler alghash ret shegingen parsy әskerlerin qua kelgen islam-arab әskerlerimen alghash ret qazirgi Aughanstannyng batysynda 642 jyly qaqtyghysqa týsti. 712-713 jyldary Qapaghan qaghan men Tonykók әskerlerimen aiqasqa týsken Kuteyba ibn Musliym, olardy shyghysqa sheginuge  mәjbýr etti. 738 jyly Sulyq qaghandy Bagha Tarhannyng óltirui, Týrgesh memleketin mayda iyelikterge bólshektep jiberdi. Osy kezde alghash ret Nasr ibn Sayyar bastaghan arab әskerleri Shash, Otyrar siyaqty qalalardy basyp aldy. 751 jyly Taraz qalasy manynda arabtardyng qarlúqtarmen birigip, qytay әskerin talqandauy arabtardyng Týrkistan jerinde túraqtap qaluynyng basy boldy.

Múhammed payghambar qaytys bolghannan keyin, islam dini ishinde bólinushilik bastaldy. Ol bólinushilik ruhqa qatysty mәseleden bastaldy. Kópshiligi Múhammed payghambardyng qaytys boluymen Ruh әlemimen baylanys ýzildi dese, tek Aly ibn Abu Talib qana Ruh әlemimen baylanys ýzilgen joq, Ruhany әlemmen sabaqtastyq әri qaray jalghasuda dep eseptedi. Óitkeni, Aly ibn Abu Talib Múhammed payghambardyng paqyrlyq sipatyn qabyldap, Ruhany әlemmen sabaqtastyqty saqtap qalghan bolatyn. Ázireti Osmannyng 656 jyly óltiriluimen halifat ishinde tike-tires bastaldy. Ol tike-tiresting sony 661 jyly Ály ibn Abu Talibting óltiriluimen ayaqtaldy. Týrli sayasy toptar payda boldy. Olar: Aliyding biyligin jaqtaytyn – shialar, Tek qana kitap sózimen jýruimiz kerek deytin – haridjiyler. Bar kýnәnining esebin aqyretke barghanda kóremiz deytin – muridjiyler toby payda boldy. Osy ýsh toptyng arasyndaghy bәsekelestikte muridjiyler jeniske jetip, Halifat biyligin qolyna aldy. Ol muridjiylerding ózi sonynan ishtey ekige bólindi. Ahl al-Hadis jәne Ahl ar-Ray bolyp. Ahl al-Hadis ókilderi ruhty moyyndaghan joq. Olar din dep tek sharighatty aldy. Sharighat tek arabtyng salt-dәstýri men mәdeniyeti negizinde qalyptastyryldy. Nәtiyjesinde Islam dinin sol Ahl al-Hadis tobynyng qalyptastyrghan baghytty qabyldaghan halyqtar arabtanugha, ózining dәstýrli mәdeniyetinen bas tartugha mәjbýr bolatyn. Al, Ahl ar-Ray tobynyng baghyty mýlde basqa boldy. Negizin Aly ibn Abu Talibten bastau alatyn búl baghyt din men sharighatty bólip qarastyrdy. Ruh әlemimen baylanys bar jerde ghana din bar. Ruh әlemimen baylanys joq bolsa, din joq. Al, sharighat jer betindegi әrbir halyqqa Jaratushy Qúdiretting ózining bergen syiy. Óitkeni, halyqtar jer betining belgili bólsheginde ómir sýre otyryp, sol tabighatqa layyqty salt-dәstýr mәdeniyetin qalyptastyrady. Búl baghyt negizinde islam dinin qabyldaghan halyqtar ózderining salt-dәstýri mәdeniyetin tolyghymen saqtap qalugha mýmkindik alatyn. Búl Ahl ar-Ray baghytyn qalyptastyrghan Aly ibn Abu Talibting Haula degen әielinen tughan úly Múhammed ibn al-Hanafiya boldy. Ol alghash ret islam tarihynda aqylshylyq baghyttaghy medreseni ashty. Keyinnen osy Ahl ar-Ray baghyty negizinde Abu Hanifa Núghman ibn Sәbit Hanafy mazhabyn qalyptastyrdy.

ⅤⅢ gh. Irak jerinde, Iranda Múhammed ibn al-Hanafianyng iydeyasyn jaqtaushylar kóp boldy. Hijranyng 130 jyly Múhammed ibn al-Hanafiya iydeyasyn jaqtaushy qaysaniya-mubayyidiya aghymy omeyaydtardy taqtan ketirip, olardyng ornyna Abbas әuletin taqqa otyrghyzdy. Biraq, Abbas әuleti ókilderi de Aly ibn Abu Talib úrpaqtaryna qarsy shyghyp, olardyng týrkiler arasyna ketuge mәjbýr etti.

Halifat ortalyqtarynda qughyngha úshyraghan Aly ibn Abu Talib úrpaqtary týrkiler arasynan qoldau tauyp otyrdy. Olar osy jerde alghash ret 766-767 jyly Jetisuda  Qarlúq-Qarahan, Syrdyng tómengi  aghysynda Oghyz memleketterin dýniyege keltirdi. «Nasab-nama» núsqalarynda Týrkistan jerine alghash islam dinin әkelushi, Týrkistan jerindegi alghashqy islam memleketining negizin salushylar retinde Ishaq bab, Abd ar-Rahim bab, Abd al-Jalil babtardyng aty atalady.

Islam dinining Ahl ar-Ray baghytynyng Týrkistan jerine kelui týrkiler arasynda ghylym men bilimning damuyna әkeldi. Abu Nasr әl-Farabi, Ishaq ibn Ibrahim al-Farabi, Abu Nasr ibn Hammad al-Faraby әl-Jauhari  siyaqty ghúlamalar islam filosofiyasyna, arab tili grammatikasy siyaqty t.b. salalarda enbek etti. Týrkistan jeri Islam ghylymy men mәdeniyetining damuynyng negizgi ortalyghyna ainaldy. Ghylymnyng barlyq salalary damydy.

951 jyly Qarahandyq biyleushi Satuq Búghra han Abd al-Kerimnin  «Ahl al-Hadiys» baghytyn qabyldauy týrki halyqtarynyng dýniyetanymy men dәstýrli mәdeniyetin týbegeyli ózgeristerge  úshyratty. Qoghamdyq qatynastardy retteu tolyghymen arab halqynyng dәstýri negizinde qalyptasqan sharighat ýkimderimen almastyryldy. Týrkilerdegi ekzogamdyq neke ishki nekemen almastyryldy. Búl týrki memlekettigining tiregi rulyq, taypalyq jýielerding ydyrauyna, memleketti basqarudyng týrkilik jýiesining kýireuine yqpal etti. Týrkiler osylay tilinen, mәdeniyetinen aiyrlyp, parsylanu, arabtanu ýderisin basynan ótkerdi. Týrkilerding ózining dәstýrli mәdeniyeti men tilinen ajyrauy jәne ol ýderisting jalpy islam әlemin jaylaghan ruhany daghdaryspen qatar kelui týrki halyqtaryn odan ary ruhani, mәdeny toqyraugha týsirdi. Keshegi quatty Qarahan memleketi mayda birneshe handyqtargha bólinip ketti. Múny paydalanghan qaraqytaylyqtar barlyq Qarahandyqtardy jaulap alyp, ózine tәueldi etti. Ahl al-Hadisting býkil Islam әleminde ýstemdikke jetui músylman halyqtaryn ruhany da, sayasy da daghdarysqa týsuine yqpal etti. Islam әleminde Ruhany әlemmen aradaghy baylanys tolyghymen ýzildi. Týrkilerden shyqqan ozyq oily túlghalar arasynda týrki mәdeniyetining basynan asa auyr kezendi keship jatqanyn týsingen kisiler boldy. Olar sol kezendegi qogham ishindegi kelensizdikterdi әdebiyet qúraly arqyly qalpyna keltiruge úmtyldy. Olar: Jýsip Balasaghúny men Ahmed Yugneky bolatyn. Al, Mahmud Qashghary bolsa, týrki tilining sózdigin jasady. Alayda, búl týrki mәdeniyetin qalpyna keltiruge jetkiliksiz edi. Osy qiyn kezende tarih sahnasyna Qoja Ahmet Yasauy shyqty.

Qoja Ahmet Yasauiyding týrik mәdeniyetin qayta qalpyna keltiru jolyndaghy kýresi

Qoja Ahmet Yasauy Týrkistan jerine alghash islam dinin әkelushilerding biri – Yshaq babtyng onynshy úrpaghy Ibrahim shayhtyng shanraghynda dýniyege keldi. Qoja Ahmet Yasauiyding dýniyege kelui býkil Islam әleminde bolatyn iygi ózgeristerding basy boldy. Múhammed payghambardyng Arystan bab arqyly bala Ahmetke arnap amanat qaldyruy, ol amanatty jeti jasynda aluy onyng bar ómirin islam dinin  ruhany negizin qayta qalpyna keltiru jolynda qyzmet etuge mәjbýr etti. Ol jiyrma jasynda kóne Yasy eline, qyryq qaqpaly  Qarashyq qalasyna keldi. Osy jerde әkesining muriydi, Músa shayhtyng qyzyna ýilendi. Búl jerde myna mәseleni eskeruimiz kerek. Qoja Ahmetting sol kezdegi belgili iri qalalargha barmay, úmyt qalghan Yasygha kelui búl jerding kiyeli sipatymen baylanysty bolghandyghy anyq. Biz jogharyda Kýltóbeden tabylghan ghibadathanadan shyghatyn jer asty jolynyng qazirgi Yasauy babamyz jatqan kesenege qaray ketkenin aitqan bolatynbyz. Onyng ýstine búl jerde qarahandyq biyleushi Iliyas han siyaqty Qarahandyq әulet ókilderining osy jerde jerlenui de kóp nәrseni anghartady. Demek, Qoja Ahmet Yasauy kóne Týrkistannyng ruhany quatyn paydalana otyryp, qaytadan Ruhany әlemmen baylanysty qalpyna keltiru maqsatynda boldy dep aita alamyz. Sol ýshin otyz jyl boyy Yasy halqy Ahmetti kóshelerde taspen atqylap, kórmegen qorlyghyn kórsetti. Jalghyz úly Ibrahimdi óltirdi. Biraq sonda da Ahmet ózining alghan baghytynan qaytqan joq. Sebebi, onyng aldyna Ruhany әlemmen baylanysty qayta  janghyru ýshin berilgen Allanyng әmiri, Payghambardyng amanaty túrdy. Shyndyghynda ol kezeng músylmandar qauymyn qaranghylyq basqan dәuir bolatyn. Ol kezenning qalay bolghanyn Yasauy babamyz bylaysha sipattaydy:

Ey, dostar aqyr zaman boldy kórgin,

Dinsiz kәpir búl әlemge toldy kórgin,

Haq qúldyghyn qoyyp bәri dinsiz boldy,

Sonyng ýshin Qahhar azap qyldy, kórgin.

Oraza, namaz, iman, islam qoldan ketti,

Kýnnen kýn beter degen hadis jetti.

Payghambar aitqandary kelip jetti,

Búl dýniyeni qaranghylyq basty dostar, - deydi. Osy bir eki shumaq Hikmetting ózi Yasauy babamyzdyng zamanynyng ruhany ahualy qalay bolghandyghyn bayqatady. Ol osy ruhany azghyndyq jaylaghan músylman qoghamyn qaytadan qalpyna keltiru jolyndaghy әreketin bastady. Ol Hikmetinde:

Haq Taghala iman syilau etti bizge,

Ony Haq Mústafa aitty bizge,

Salauat aitsaq, quat bere dinimizge,

Bolmasa, qylghandarym oiran bolar, - deydi. Demek, sol kezendegi músylman qoghamynyng әlsirep, azghyndyqqa úshyrauy imanynan ajyrauymen baylanysty ekenin sezine bildi. Ózining bar kýsh-quatyn imandy qayta qalpyna keltiruge júmsady. Adaldyq pen әdildikti tu etti. Halyqtyng jýregine iman núryn úyalatu ýshin Allanyng zikirin qolgha aldy. Ózine deyingi sopylardyng tәjiriybesin paydalana otyryp, Ruhany әlemmen baylanysyn kýsheytuge kýsh saldy. Ózine deyingi sopylar әrqaysysy ózderi jeke-jeke jetistikke jetkenimen, sopylyqty jalpy halyqtyng iman-senimine ainaldyra alghan joq bolatyn. Qoja Ahmet Yasauy sopylyqty jalpy halyqtyng iman-senimine ainaldyrdy. Sopylyq ilimdi tariqat dәrejesine kóterdi. Tariqat – Ruhany әlemge úlasudyng alghashqy satysy. Halyqtyng diny senimin tariqat dәrejesine kóteru adamnyng fizikalyq bolmysyn retteytin sharighat dengeyinen ruhany bolmysyna qaray qadam basu bolatyn. Tariqat dәrejesi demek – ol  Islamnyng bes paryzyn qabyl etip, qoghamdyq qatynastardy retteudi týrkilerding kóneden kele jatqan salt-dәstýr, әdet ghúrpyna beru. Sonymen birge, sopylyq tanym negizinde qalyptasqan salt-dәstýrler engizildi. Yasauy babamyzdyng sopylyq ilimdi tariqat dәrejesine kóterui týrkilerding dәstýrli tili men mәdeniyetining qayta janghyruyna tikeley yqpal etti. Eng bastysy Ruhany әlem men adamzat arasynda baylanys qayta ornady. Islam tarihyndaghy Áuliyeler kezeni bastaldy. Onyng basynda bizding Qoja Ahmet Yasauy babamyz túrdy. Sol sebepti ol kisige Ekinshi Ahmet, Qútub al-Ahtab, Haziraty Súltan degen t.b. ataqtar berdi. Músylman halyqtarynda qaytadan ruhany janghyru kezeni bastaldy.

Qoja Ahmet Yasauy babamyzdan keyingi músylman halyqtarynyng tarihyndaghy gýldenu men toqyraular, býkil ghylym men bilimning sholostikagha úrynuy osy ilimning yqpalynyng artuy men bәsendeuine tikeley baylanysty boldy. Al, týrki tarihyndaghy Altyn Orda siyaqty memleketterding gýdenui men qúldyruy, kýireui, týrkilerding etnikalyq jikteluge týsip, memlekettikterinen aiyrylyp, ózgening qolastyna týsip, otargha ainaluy osy Yasauy jolynyng yqpalynyng artuy men bәsendeuine tikeley baylanysty edi. 1359 jyly Altyn Orda hany Berdibekting óltirilui Altyn Orda memleketi taghy ýshin talastyng basy boldy. Jiyrma jylda Altyn Orda taghyna jiyrma bes han kelip ketti. Joshy úrpaqtarynan kýder ýzgen Yasauiya shayhtary memleket biyligin Mauarannahrda Ámir Temirding qolyna ústatty jәne onyng aldyna Shynghys han imperiyasyn qayta qalpyna keltiru tapsyryldy. Alghashqy kezende Ámir Temir ózine artylghan mindetti búljytpay oryndady. Toqtamysty Altyn Orda taghyna otyrghyzyp, Altyn Ordany qalpyna keltirdi. Ókinishke oray, Toqtamys han antyn búzyp, Yasauy jolyna qarsy shyqty. 1389 jyly grek, litvalyqtar men orystardan әsker jasaqtap, Yasydaghy Qoja Ahme Yasauiyding kesenesin qiratty. Búl tike-tiresting sony Altyn Orda memleketining tolyq kýireuimen ayaqtaldy. Odan keyingi kezende Edigening memleketti qayta qalpyna keltiruge baghyttalghan bar әreketi nәtiyjesiz ayaqtalyp, Altyn Orda memleketi birneshe handyqtargha bólinip ketti. 1429 jyly Yasauy joly ókilderining on alty jasar Ábilhayyrdy taqqa otyrghyzyp, memleket tizginin qolyna ústatty. Uaqyt óte kele Ábilhayyr da antty attap, Yasauy jolyna qarsy shyqty. 1446 jyly Syghanaqty alghan song naqshbandiya tariqatynyng pirine qol berip, Yasauy jolynan bas tartty. Edigening úly Uaqqas biydi óltirdi, Qoblandy batyr Dayyr qoja-Aqjol biydi óltirui bir memleketting ýshke bólinuine sebep boldy. Bir halyq Qazaq-Ózbek-Noghay bolyp ýshke bólinip ketti. Ábilhayyr hannyng nemeresi Múhammed Shaybanidyng sonyna ergender ózbek atanyp, Mauarannahrgha túraqtady. Edigening úrpatarynyng sonyna ergender Noghay ordasyn qalyptastyrdy. Al, Yasauy joly ókilderi-biylerding sonyna ergen halyq qazaq atanyp, Qazaq handyghyn dýniyege keltirdi. Qazaq degen halyq tarih sahnasyna osylay shyqty. Osy biz bayandaghan tarihtyng barlyghy tarihy shyndyq jәne maqalanyng kólemi kótermeytin bolghandyqtan kóp mәsele aitylmay qaldy. Áytpese, maqalada toqtalghan әrbir bólim tom-tom kitapqa jýk bolary anyq. Týrkistannyn  berisi qazaq, arysy bar týrki halyqtaryna beretini de, tarihiy-ruhany sanany janghyrta alatyn quaty barlyghyna osy maqala shenberinde kózderinizdi jetkizuge tyrystyq. Búl keltirilgen tarihy derekter Týrkistandy qayta janghyrtugha baghytttalghan strategiyalyq jospar  qúr taqyr jerde jasalyp jatpaghanyn kórsetedi jәne osy bayandalyp otyrghan tarihty kórsetuge bolatyn muzey qúrylysy da bitip dayyn túr. Ol muzeyding ishine qoyylatyn ekspozisiyalyq jospar kóne týrki dәuirinen bastalady. Islam dinining Týrkistan jerine kelu tarihyn qamtyp, Qoja Ahmet Yasauiyding ruhany ilimining qalyptasu kezenderi, Yasauy ilimining týrki dýniyesine yqpaly muzey ekspozisiyasynan oryn berildi. Egerde osy jospar tolyghymen iske asyrylatyn bolsa, onda Týrkistan әlemde qaytadan ózining layyqty ornyna ie bolady. Týrki dýniyesining ruhany ortalyghyna ainalatynyna imanym kәmil. Qazirgi kýni qalany janghyrtu júmystary qarqyndy jýrip jatyr. Biraq qalanyng tarihy ornyn aiqyndaytyn muzey ekspozisiyasy әli kýnge qarjylandyrylmay otyr. Onyng sebebi qaysy? Esituimizshe, oblystyq әkimshilik basqa bir muzeylendiru isimen ainalysatyn topty tauypty degen qaueset bar. Maqsattary ne? Týsinbedik. Egerde maqsattary Týrkistannyng týrki tarihyndaghy orny men Qoja Ahmet Yasauidyng týrki tarihyndaghy rolin búrmalap, tarihy shyndyqty býrkemeleu bolatyn bolsa, onda Týrkistandy  janghyrtu júmystarynyng nәtiyjesi EKSPO-ny qaytalaytyny anyq. Elbasy N.Nazarbaevtyng ýmiti men josparynyng tas-talqany shyghady. Songhy jyldary Elbasy N.Nazarbaevtyng «Ruhany janghyru: bolashaqqa baghdar», «Úly dalanyng jeti qyry» atty strategiyalyq manyzy bar jobalary qabyldandy. Birinshi «Ruhany janghyru» baghdarlamasyna jauapty túlghalar jospardy oryndaghandaryn aityp, raport bergen shyghar. Biraq sol jobanyng nәtiyjeleri qazaqtyng sanasyna tiytimdey de ózgeris engize alghan joq. Egerde jobada kórsetilgen maqsattar tolyghymen oryndalghanda, onda qazaq qoghamynda iygi ózgerister oryn alghan bolar edi. Eng basty ruhaniattyng negizi – din salasynda ózgerister boluy kerek edi. Bizding dindarlar qazaqtyng dәstýrli dinine, Yasauy jolyna, sopylyqqa qaray bet búruy qajet edi. Bolmady. Mysaly, kiyeli jerlerdi zertteu jospary qabyldandy. Jaraydy. Materialdar jinaldy. Endi ony qalay paydalanugha bolady jәne ol kiyeli jerlerding 90 payyzy Týrkistanmen, Yasauy jolymen baylanysyp jatsa? Paydalanu mýmkin be? Joq! Sebebi, Yasauy joly memleketke qauipti baghyt retinde belgilenip, mór soghylyp qoyghan. Búl sheshim ózgermeyinshe, qazaqtyng ruhaniatyn qayta qalpyna keltiru maqsatyndaghy kez-kelgen joba óli tuylghan sәby dep qarauymyz kerek. Olay bolmaghan jaghdayda Ruhany janghyru baghdarlamasy tolyghmen iske asqan bolar edi. Oblystyq әkimdik tarapynan muzey ekspozisiyasyn qoldau tappay jatqandyghy osy sayasatpen baylanysty ekendigine dau joq. Sondyqtan Elbasy N.Nazarbaevtyng Týrkistandy janghyrtu, týrki dýniyesining ruhany ortalyghyna ainaldyru baghytyndaghy josparynyng negizgi tetigi iske aspay qalady ma, - degen qauip basym.  Olay bolghan jaghdayda memleket tarapynan qabyldanghan strategiyalyq manyzy bar ózge jobalar siyaqty Týrkistan jobasy da  nәtiyjesiz qalady. Jana salynghan ghimarattardy kelgen turister kórer, biraq olardan ruhany nәr ala almasy anyq. Ol kimge tiyimdi? Mәsele sonda!

Zikiriya Jandarbek,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, Yasauitanushy

Abai.kz