تۇركىستان قالاسىنا ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ  كەلىپ، جاڭا اەروپورتى اشۋى، وزگە دە جاڭادان سالىنعان قۇرىلىس نىساندارىن ارالاپ، وڭ باعا بەرۋى، بولاشاقتا تۇركىستاننىڭ ەلىمىزدىڭ ساياسي ورتالىعىنا اينالۋ ىقتيمالدىعى تۋرالى بىلدىرگەن پىكىرلەرى قازىرگى تاۋەلسىز اقپارات قۇرالدارىندا سىنعا الىنىپ جاتقانى شىندىق.

ايتاتىندارى حالىق وسىلاي قينالىپ جاتقان كەزەڭدە سونشالىقتى شىعىن شىعارۋ قاجەت پە ەدى؟ تۇركىستان سونداي قۇرمەتكە لايىق پا؟- دەگەن سياقتى ماسەلەلەر توڭرەگىندە اڭگىمە قوزعالىپ، سىننىڭ نەگىزگى نىساناسى ەلباسى ن.نازارباەۆقا بۇرىلىپ جاتاتىنى دا جاسىرىن ەمەس. ارينە، سىني پىكىرلەردىڭ ىشىندە دۇرىسى دا، بۇرىسى دا بار. مىسالى، تۇركىستاننىڭ تاريحي، رۋحاني ورتالىق رەتىندەگى ءرولىن انىقتاپ الماي تۇرىپ، سونشالىقتى قاراجاتتى جۇمساۋ قاجەت پە ەدى؟ ەرتەڭ «ەكسپو-نىڭ» كەبىن كيىپ، سونشا شىعارىلعان قاراجات جەلگە ۇشپايدى ما، - دەگەن پىكىرلەرى اقىلعا سيادى. ال، كەيبىرى وزبەكستانداعى رۋحانياتتى قالپىنا كەلتىرۋ جولىندا جاسالىپ جاتقان ءىس-ارەكەتتى، اشىلىپ جاتقان عىلىمي ورتالىقتاردى مىسالعا الا وتىرىپ، تۇركىستان ولارمەن باسەكەلەسۋگە جاراي ما، - دەگەندەي پىكىرلەر ايتىپ، ەل-جۇرتتىڭ كوڭلىنە كۇدىك ۇيالاتۋعا ۇمتىلۋدا.  قازاقستان تۋريزمىندەگى مۇنداي پروبلەمالىق ماسەلەنىڭ بارلىعىن جاقىندا قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندە بولعان حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا تۇركيا رەسپۋبليكاسى تاراپىنان قاتىسقان پروفەسسور كەمال كانتارجي مىرزا تاراپىنان جاسالعان باياندامادا قازاقستانداعى تۋريزم سالاسىنىڭ بارلىق جەتىستىگى مەن كەمشىلىگى تولىعىمەن تالدانىپ كورسەتىلدى. ول كىسى سوڭعى جىلدارداعى جەتىستىك رەتىندە قازاقستانعا شەتەلدەردەن كەلەتىن تۋريستەردىڭ سانى ەكى ەسەگە ارتىپ، 9 ملن-عا جۋىقتاعانىن تىلگە تيەك ەتتى. ال كەمشىلىگى رەتىندە تۋريستىك ينفراقۇرىلىمنىڭ السىزدىگىن، سونىڭ سالدارىنان بۇل باعىتتا جۇمىستار ءالى قارجى كوزىنە اينالا الماي جاتقانىن ءسوز ەتتى. ول مىناداي مىسال كەلتىردى: 2010 جىلى ەلىمىزگە كەلگەن ءاربىر تۋريست 300 دوللار قارجى جۇمساعان ەكەن. ال، 2019 جىلى كەلگەن تۋريستەردىڭ قالدىرعان اقشاسىى بارى جوعى 301 دوللاردى قۇراپتى. دەمەك، كەلگەن تۋريستەرگە قىزمەت كورسەتۋدە ەشقانداي ىلگەرىلەۋشىلىك جوق. ەڭ باستىسى، تۇركىستان رۋحاني ءتۋريزمنىڭ ورتالىعى بولۋى ءتيىس ەدى. بىراق، بۇل جەردە تۇركىستاننىڭ رۋحاني قۋاتىن كورسەتە الاتىن ەشقانداي ىزدەنىس كورىنبەيدى. سوندىقتان، تۇركىستاندا ونىڭ رۋحانياتىن، تۋريزم پروبلەمالارىن زەرتەيتىن ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن اشۋ كەرەك، - دەپ، ويىن تۇيىندەدى. بۇل جەردە بايقاعانىمىز تۇركىستان قالاسىنا سالىنىپ جاتقان قۇرلىس نىساندارىنا كەتىپ جاتقان شىعىندار بولاشاقتا ءوزىن اقتاي الا ما؟ جوق پا، - دەگەن ساۋال توڭرەگىندە ەكەندىگى ايقىن كورىنىپ تۇر. الايدا، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تۇركىستان قالاسىن وبلىس ورتالىعى دەڭگەيىنە كوتەرىپ، تۇركىستان قالاسىن تۇركى دۇنيەسىنىڭ ءىرى رۋحاني-مادەني ورتالىعىنا اينالدىرۋعا باعىتتالعان جوسپارى حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا ساي جاسالعان ستراتەگيالىق باعىتى بار جوبا ەكەندىگى ايقىن. ويتكەنى، حالىق تۇركىستانعا رۋحاني ورتالىق رەتىندە كەلەدى. تۇركىستان قالاسىنداعى تۋريستىك نىسان قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى مەن ياساۋي اتىمەن بايلانىستى كيەلى ورىندار ەكەندىگى بەلگىلى. تۇركىستانعا كەلۋشى تۋريستەر دەپ جۇرگەنىمىز نەگىزىنەن جۇرەگىنە رۋحاني تايانىش ىزدەپ جۇرگەن زياراتشىلار. سوڭعى جىلدارى تەك، قازاقستان مەن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنان عانا ەمەس، سولارمەن قاتار، رەسەيدەن دە زياراتشىلاردىڭ سانىنىڭ ارتۋى بايقالۋدا جانە ولاردىڭ كوپشىلىگى ورىستار ەكەندىگىن بايقاۋىمىزعا بولادى. دەمەك، تۇركىستاننىڭ تۋريستىك ورتالىق رەتىندەگى ماڭىزىن ارتتىرىپ وتىرعان تۇركىستاننىڭ رۋحاني قۋاتى. الايدا، ءبىز سول كەلگەن زياراتشى-تۋريستەردىڭ رۋحاني سۇرانىسىن تولىق قاناعاتتاندىرا الماي وتىرمىز. سەبەبى، كەلگەن زياراتشىلارعا، تۋريستەرگە  بەرىلەتىن ماعلۇمات قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ ارحيتەكتۋرالىق ەرەكشەلىگى مەن جالپى تاريحى باياندالادى دا، تۇركىستاننىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني ورتالىعى رەتىندەگى ماڭىزى تۋرالى، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تۇركى-يسلام تاريحىنداعى ءرولى تۋرالى ماسەلەلەر ايتىلمايدى. ءياساۋيدىڭ سوپىلىق جولىنىڭ پراكتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى كورسەتىلمەيدى. ەگەردە ياساۋي جولىنىڭ، ياساۋيا تاريقاتىنىڭ سوپىلىق پراكتيكاسى تولىعىمەن كورسەتىلەتىن بولسا، وندا تۇركىستانعا جوق دەگەندە جىلىنا ونداعان مىڭ شەتەلدىك تۋريستەردى تارتۋعا بولار ەدى. ءبىز ونى تۇركيا رەسپۋبليكاسى، كونيا قالاسىنداعى جالال ال-دين رۋمي كەسەنەسى مىسالىندا ايتا الامىز. ول جەرگە سول ءرۋميدىڭ ماۋلاۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ءبيىن كورۋ ءۇشىن جىلىنا ميلليونداعان ەۆروپالىق تۋريستەر كەلەدى ەكەن. وسىلاي ەتىپ ءبىز دە، ياساۋي جولىنىڭ دا سوپىلىق پراكتيكاسىن زىكىرى مەن راقسىن ء(بيىن) كەلگەن زياراتشىلارعا، تۋريستەرگە كورسەتۋگە بولار ەدى. ول ءۇشىن ياساۋي جولىنىڭ سوپىلىق پراكتيكاسىن تولىعىمەن قالىپىنا كەلتىرۋگە  رۇقسات بەرىلۋى كەرەك. ەگەردە ياساۋي جولى سوپىلىق جول رەتىندە ەركىن قىزمەت جاسايتىن بولسا، وندا قازاقتىڭ رۋحاني بولمىسى دا تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىراپ، قازاق رۋحىنىڭ قايتا جاڭعىرۋى باستالادى. قازىرگى سىرتتان كەلىپ جاتقان ءدىني-رۋحاني ەكسپانسيانىڭ جولى كەسىلەدى. قازاقستان ىشىندەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ دا قايتادان تۇركى مادەنيەتىنە بەت بۇرۋ ۇدەرىسى باستالىپ، ولاردىڭ رۋحاني تۇرعىدان جاقىنداسۋى باستالعان بولار ەدى. ەگەردە  ۇسىنىپ وتىرعان ماسەلەلەر رەتىمەن شەشىلەتىن بولسا، وندا ەلباسىنىڭ ۇستانعان باعىتىنا دا، تۇركىستاندى قايتا جاڭعىرتۋعا كەتىپ جاتقان قارجىنىڭ بولاشاعىنا دا كۇماندانباۋعا بولار ەدى. الايدا، وسى ماسەلەلەر شەشىلەتىن ەمەس، كەرىسىنشە، تۇركىستاننىڭ تاريحتاعى ءرولىن، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تۇركى-يسلام تاريحىنداعى ءرولىن كورسەتپەۋگە باعىتتالعان استىرتىن ارەكەتتىڭ جۇرگىزىلىپ جاتقاندىعىنا قازىرگى كۇنى يمانىم كامىل. سەبەبى، كونە تۇركىستانننىڭ تاريحى، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تۇركى تاريحىنداعى رولىنە قاتىستى ءومىرىنىڭ وتىز جىلدان اسا ۋاقىتىن بەرگەن جاننىڭ مۇنداي ماسەلەدە جەلدىڭ قاي جاقتان تۇرىپ جاتقاندىعىن اڭعارماۋى مۇمكىن ەمەس. ارينە، قۇرمەتتى وقىرمان، سىزدەر «تۇركىستان تۋرالى نە ايتا الاسىڭ، تۇركىستان ءبىز ءۇشىن نەسىمەن قۇندى،- دەۋلەرىڭىز مۇمكىن. ەندى وسى ماسەلەگە توقتالىپ، تۇركىستاننىڭ، جالپى سىرداريا مەن قاراتاۋدىڭ تۇركىلەردىڭ كونەدەن كەلە جاتقان رۋحاني ورتالىعى بولعاندىعىن تاريحي تۇرعىدان ساباقتاپ، تارقاتىپ كورەلىك. تۇركىستاننىڭ كونە تاريحىنا، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تۇركى تاريحىنداعى رولىنە قاتىستى زەرتتەۋلەر سوناۋ 1991 جىلى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ ەلىمىز ءالى تاۋەلسىزدىگىن الماي تۇرعان كەزەڭدە تۇركىستان قالاسىندا قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت اشۋىنان باستالدى. العاشىندا «ياساۋيتانۋ» لابوروتورياسى بولىپ اشىلعان عىلىمي لابوروتوريا كەڭەيىپ، «تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى جانە ەتنوفيلولوگياسى» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا، ودان كەيىن «تۇركولوگيا» عزي مەن «ياساۋيتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىنا اينالدى. وسى ورتالىقتاردا سول كەزەڭدە باستالعان عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى وسى كەزگە دەيىن قاناشاما عىلىمي جاڭلىقتاردىڭ بەتىپ اشىپ، حالىقارالىق عىلىمي ورتالىقتار تاراپىنان مويىندالدى دەسەك ارتىق ايتپايمىز. ونداي عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى. تۇركىستان تۋرالى، قوجا احمەت ياساۋي تۋرالى سىزدەرگە باياندايتىن اڭگىمەمىز وسى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى دەپ تۇسىنىڭىزدەر.

تۇركىستان قالاسى – تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني ورتالىعى بولعاندىعىن قازىرگى ءوزىنىڭ رۋحاني جادىنان اجىراماعان تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبارى مويىندايدى. الايدا، ۋاقىت وتكەن سايىن تۇركىستاننىڭ كيەلىلىگى تۋرالى تۇسىنىكتىڭ السىرەپ، ءوزىنىڭ رۋحاني ىقپالىنان ايىرىلا باستاعانى قۇپيا ەمەس. الايدا، تۇركىستاننىڭ تۇركى تاريحىنداعى ورنىن، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ كەپىلى بولعانىن ەشكىم تاريحتان سىزىپ تاستاي المايدى. ال، قازاق حالقىنىڭ جەكە حالىق رەتىندە قالىپتاسۋىندا تۇركىستاننىڭ – ياساۋي ءىلىمىنىڭ ءرولى شەكسىز. سول سەبەپتى، قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمى بولاشاقتا دا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ كەپىلى بولىپ قالا بەرمەك. ەندى بۇل تاريح تۇسىنىكتىرەك بولۋى ءۇشىن ءار كەزەڭگە جەكە-جەكە توقتالىپ كورەلىك. بۇل جەردە ەسكەرە كەتەتىن ءبىر نارسە – ول  تاريحتىڭ رۋحاني قاباتتارعا جىكتەلەتىنى.

سىر بويى مەن قاراتاۋ اتىرابىنىڭ كيەلىلىك سيپاتىنىڭ قالىپتاسۋى

سىرداريا – تۇركىلەردىڭ كونە داۋىردەن بەرى ءوز جەرى، ءوز وتانى. «اۆەستا» كىتابىندا سىرداريانىڭ كونە اتاۋى - «كانحا». وسىعان بالانىستى قىتاي دەرەكتەرى سىر بويىنداعى حالىقتاردى كانگيۋي، ال پارسىلار كانگار دەپ اتادى.   ولاي بولسا قاڭلىلار يران تىلدەس حالىق ەمەس، تۇركى حالقى ەكەنى داۋ تۋدىرمايدى. ونىڭ ۇستىنە «قاڭلى» اتاۋىنا قاتىستى رۋ، تايپا اتتارىن، جەر اتتارىن تەك تۇركىلەر ءومىر سۇرگەن ايماقتان عانا كەزدەستىرۋگە بولادى. دەمەك، سىرداريا وزەنىنىڭ بويى كونە داۋىردەگى تۇركىنىڭ اتا قونىسى. قانحاعا قاتىستى جەر-سۋ اتتارى مەن رۋ-تايپالار اتاۋلارى تىنىق مۇحيتتان جەر ورتا تەڭىزىنە دەيىنگى ارالىقتى تولىعىمەن قامتىپ جاتىر. مىسالى، قاڭلى اتاۋىمەن بايلانىستى ياكۋت-ساحا حالقىنىڭ قۇرامىنداعى قاڭعالاس (كەڭگەرەس), انادولى تۇرىكتەرى قۇرامىنداعى اققويۋنلى، قاراقويۋنلى تايپالارى بار. بۇل قاڭلىمەن بايلانىستى رۋ-تايپالاردىڭ شىعۋ تەگى سىر بويى ەكەندىگىن كورسەتەدى. ال، جەر-سۋ اتاۋلارىنا كەلسەك، شىعىستا قىتايدىڭ حينگان تاۋلارىندا «التىن قاڭلى» اتتى اسۋدىڭ ال، حازار تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىندا قانعا بابا اتتى اۋليەلى جەردىڭ جانە جاڭاوزەننەن 20 شاقىرىم جەردەگى «ەرسارىنىڭ قايراعى» اتتى تاس باعاندا «قاڭلى ەلى» دەگەن جازۋدىڭ بارلىعىن ەسكەرسەك، وندا قاڭلى اتاۋىنىڭ قانشاما جەرلەرگە تاراعانىن كورۋىمىزگە بولادى. بۇل دەرەكتەر تۇركى حالىقتارىنىڭ شىققان تەگى وسى سىر بويى مەن قاراتاۋ اتىرابى بولعاندىعىن دالەلدەيدى. جالپى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق تاڭىرلىك ءدىننىڭ دە دۇنيەگە كەلگەن، باتىسقا دا، شىعىسقا تارالعان جەرى دە وسى كيەلى مەكەن بولعاندىعىن تاريحي دەرەكتەر ايعاقتايدى. ەندى سول دەرەكەرگە كەزەك بەرەيىك.

راشيد اد-دين «جىلناماسىندا» وعىز قاعان تۋرالى مىناداي دەرەكتەر بار: «ابۋلدجا حاننىڭ ديب-باكۋي دەگەن ۇلى بولدى. ول ءوز اكەسىنەن كۇشىمەن دە، قۇدىرەتىمەن دە، بيلىگىمەن دە جوعارى دارەجەگە قول جەتكىزدى. ونىڭ ءتورت ۇلى بولدى: قارا حان، ور حان، كوز حان، گۋر حان. بۇل حالىقتىڭ بارلىعى ءدىنسىز بولاتىن. قارا حان اكەسىنىڭ تاعىنا يە بولدى... ونىڭ وعىز اتتى ۇلى دۇنيەگە كەلگەندە  ءۇش كۇنگە دەيىن اناسىنىڭ ەمشەگىن ەمبەدى. وسى سەبەپتەن اناسى جىلاپ، عيبادات جاسادى. اناسىنىڭ تۇسىنە ۇلى كەلىپ، «ەگەر سەن ءبىر شىن جاراتۋشىعا مويىنۇسىناتىن بولساڭ، مەن سەنىڭ ءسۇتىڭدى ەمەمىن» - دەپ ايان بەرەدى. اناسى قاراحاننان دا، حالىقتان دا جاسىرىپ، ءبىر جاراتۋشىعا مويىنۇسىنادى... وسىلاي وعىزدىڭ دۇنيگە كەلۋمەن شىنايى حاق ءدىن دە دۇنيەگە كەلەدى.

وعىز وسكەندە اكەسى ونىڭ باسقا ءدىندى قابىلداعانىن ءبىلىپ، ونى ونى ءولتىرۋ كەرەك دەگەن شەشىمىن ايتادى. بۇل حاباردى ەسىتكەن كىشى ايەلى وعىزعا استىرتىن كىسى جىبەرىپ، اكەسىنىڭ شەشىمىن حابارلايدى. وعىز قاسىنداعى سەرىكتەرىمەن سوعىسقا دايىندالادى. بۇل سوعىس جەتپىس ءۇش جىلعا سوزىلىپ، سوڭىندا وعىز حان جەڭىپ شىعادى». شەجىرەلىك دەرەكتەرگە قاراعاندا، وعىز قاعاننىڭ اكەسى قاراحان يافەستىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى. بۇل حانداردىڭ بارلىعى ماجۋسيلىك ءدىنىن ۇستانعانى تۋرالى ايتىلادى. بۇل وعىز قاعاننىڭ يافەستەن تاراعان حالىقتاردى ءبىر تاڭىرگە مويىنۇسىنۋعا شاقىرىپ، حالىقتى ءيلاھي دىنگە بەت بۇرعىزعان كيەلى تۇلعا بولعاندىعىنان حابار بەرەدى. باسقاشا ايتقاندا، وعىز قاعاندى تۇركى دالاسىنان شىققان پايعامبار دەپ تانۋعا بولادى. راشيد اد-دين شىڭعىس حاننىڭ دا وسى وعىز قاعاننان كەلە جاتقان ءتاڭىر دىنىنە مويىنۇسىنعانىن جازادى. ولاي بولسا، بۇل تۇركىلەردىڭ ۇزاق عاسىرلار بويىنا وعىزدان قالعان ءتاڭىر دىنىنە مويىنۇسىنىپ، سول دىندە بولعاندىعىن كورسەتەدى.

سونىمەن بىرگە، وعىز قاعان العاش رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى توپتاستىرىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسىن العاش قالىپتاستىرعان تۇلعا. بۇل وعىز قاعاننىڭ تۇركى تاريحىنداعى ورنى قانشالىقتى ماڭىزدى بولعاندىعىن كورسەتەدى. ەندى وعىز قاعاننىڭ قاي جەرلەردە ءومىر سۇرگەن سۇراققا سول راشيد اد-ءديننىڭ «جىلناماسىنداعى» دەرەكتەر جاۋاپ بەرەدى. وندا مىناداي دەرەكتەر بار: «بۋلدجا-حان (ابۋلدجا-حان) كوشپەندى ەدى. ونىڭ جايلاۋى ورتاۋ مەن قازتاۋدا بولدى. سول ماڭدا يناندج دەگەن قالا بولدى. بۋلدجا-حاننىڭ قىستاۋى دا وسى وڭىردە بولاتىن. ول جەرلەردى بۋرسۋن، كاكيان جانە قاراقورىم دەپ اتادى. بۇل جەرلەرگە جاقىن تاعى دا تالاس جانە قارى-سايرام دەگەن قالالار بولدى.» ورىس زەرتتەۋشىسى بەرەزين بۇل جەرلەردى سىر مەن قاراتاۋدىڭ ارالىعى دەپ ەسەپتەيدى. بۇل تۇجىرىمنىڭ دۇرىستىعىن تۇركىستان وڭىرىندەگى جەر اتاۋلارى دا ناقتىلاي تۇسەدى. قاراتاۋدا وعىز تاۋ دەگەن تاۋ بار جانە وعىز تاۋ دەگەن تاعى ءبىر تاۋدىڭ اتى قىزىلقۇمداعى تاۋدا دا كەزەدەسەدى. دەمەك، بۇل دەرەكتەر تاڭىرلىك ءدىننىڭ تۇركىستان جەرىندە دۇنيەگە كەلگەنىن جانە ول ءدىننىڭ پايعامبارى وعىز قاعان بولعانىن دالەلدەيدى. بۇعان قوسا قازاق حالقىندا وزعان پايعامبار تۋرالى اڭىز بار. بۇل اڭىزدار استارىندا تاريحي شىندىق جاتقاندىعىن قازىرگى بىزگە دەيىن جەتكەن تۇركى حالىقتارى قۇرامىنداعى رۋ، تايپالاردىڭ العاشقى توپتاسۋ كەزەڭى وسى وعىز قاعان اتىمەن بايلانىستى بولعاندىعىنان كورەمىز. ونىڭ ۇستىنە وعىز قاعاننىڭ ءۇش ۇلىنىڭ شىعىسقا كەتۋى، ءۇش ۇلىنىڭ باتىسقا كەتۋى دە قۇر اڭىز ەمەس، تاريحي نەگىزى بار وقيعا. وعىز قاعان ۇلدارى وزدەرى عانا كەتپەي، وزدەرىمەن بىرگە سىردىڭ كونە اتىن وزدەرىمەن بىرگە الا كەتتى. باتىسقا قاراي كەتكەن تۇركىلەردىڭ تۇركىستانمەن بايلانىسىن كورسەتەتىن «قانقا-قاڭلى» اتاۋىنان باسقا تاعى ءبىر بۇلتارتپاس تاريحي ايعاق بار. ول «ناق» جۇرناقتى قالا اتاۋلارىنا بايلانىستى. تۇركىستان ماڭىنداعى قارناق، شورناق، سىعاناق، تاشاناق، شوباناق دەگەن كونە قالالار مەن ەلدى مەكەن اتاۋلارى سوڭىنا جالعانعان وسى جۇرناقتاردىڭ ماعىناسى بىزگە بەلگىسىز بولىپ كەلدى. بىلاي قاراساڭ قارناق ءسوزى، وسى سياقتى «ناق» جۇرناقتى جەر اتاۋلارىنىڭ قازىرگى تۇركى تىلدەرىندە ەشقانداي ماعىناسى جوق سياقتى بولىپ كورىنەدى. الايدا، بۇل جەر اتاۋلارىنا بايىپپەن، عىلىمي تۇرعىدان تالداۋ جاسايتىن بولساق، وندا ءسوز قۇرامىندا «ناق» جۇرناعى بار جەر اتاۋلارىنىڭ  بەلگىلى ماعىناعا يە ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز. ول ءۇشىن الدىمەن كونە تۇركىلىك شەجىرەلىك دەرەك كوزدەرىنە جۇگىنىپ، سولارداعى دەرەكتەرگە تالداۋ جاساعانىمىز ابزال. سوندا عانا ءبىز جوعارىدا قويىلعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الامىز. ءبىزدىڭ قولىمىزعا ونداي دەرەككوزىن 2012 جىلى قازان قالاسىنا بارعان ءىس-ساپارىمىزدا كەزىكتىردىك. قولىمىزعا «لەتوپيس كارچي بۋلگارو-حازارسكوە لەتوپيس» اتتى كىشكەنتاي عانا كىتاپشا ءتۇستى. شەجىرە تۇركى تىلىندە (حازار ءتىلى بولۋ كەرەك) جازىلعان. بۇل تاريحي شەجىرەدە كاۆكاز تۇركىلەرىنىڭ كونە داۋىرىنەن ورتاعاسىرلارعا دەيىنگى تاريحى قامتىلعان. مىنە، وسى جىلنامادان  ءبىز «ناق» جۇرناعىنىڭ ماعىنالىق ءمانىن اشۋعا مۇمكىندىك الدىق. ول جىلنامادا مىناداي دەرەكتەر بار: «ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا سترانا تيۋركوۆ (تينسير) سوستويالا يز سەمي كنياجەستۆ سو سۆويمي ۆوجديامي». وسى جەتى حاندىقتىڭ ءبىرىنىڭ اتى – كازماناك حاندىعى. وسى «كازماناك» اتاۋىنداعى «ناق» جۇرناعى مەن قارناق اتاۋىنداعى «ناقتىڭ» ۇقساستىق، جاي ۇقساستىق پا؟ الدە ماعىنالىق بايلانىس بار ما؟ مىنە، وسى سۇراققا جاۋاپ بەرەر بولساق، وندا تۇركىستان وڭىرىندەگى «ناق» جۇرناعى بار كونە قالالار مەن ەلدى مەكەندەر اتاۋىنىڭ ءمانىن اشا الامىز. جانە بۇل «ناق» جۇرناقتى اتاۋلار كارچي جىلناماسىندا ءبىر ماعىنا بەرۋمەن  شەكتەلمەيدى. «ناق» جۇرناقتى سوزدەر تەك، ەلدى مەكەننىڭ، جەردىڭ اتىن ءبىلدىرىپ قويمايدى، ەلدىڭ، جۇرتتىڭ اتاۋىنا، رۋ-تايپالار اتاۋىنا جالعاساتىنىن كورەمىز. مىسالى، اقجۋرت پەچەنەگتەرى (باجاناق) نەمەسە جۋراناق حاندىعى. قازماناق حاندىعى.  رۋ-تايپا اتتارىنا جالعانعان «ناق» جۇرناعى بار سوزدەرگە باجاناق (پەچەنەگ) تايپاسىنىڭ اتىن مىسال رەتىندە كورسەتە الامىز. «ناق» جۇرناقتى  رۋ-تايپا اتتارى تەك، كارچي جىلناماسىندا ەمەس، قازاق شەجىرەلەرىنەن دە كەزدەستىرە الامىز. مىسالى، ۇلى ءجۇز قۇرامىنداعى جالايىر تايپاسى سىرماناق، شۋماناق دەگەن ەكى بىرلەستىكتەن تۇرادى.  ال، ارعىن تايپاسىنىڭ سۇيىندىگىنەن تارايتىن شوماناقتى دا وسى «ناق» جۇرناقتى سوزدەر قاتارىنا جاتقىزا الامىز. بۇل «ناق» جۇرناقتى رۋ-تايپا اتاۋلارىنىڭ تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ەكەندىگىنەن حابار بەرەدى. بۇل دەرەكتەر دە باتىسقا كەتكەن تۇركىلەردىڭ دە تۇركىستانمەن بايلانىسىن كورسەتىپ تۇر. سونىمەن بىرگە بۇل «جىلنامادا» كاۆكاز تۇركىلەرىنىڭ تاڭىرلىك دىندە بولعانىن دا باياندايدى. تۇركىستاننىڭ سول كونە داۋىردە رۋحاني ورتالىق بولعانىن دالەلدەيتىن تاعى ءبىر دەرەك بار. وعان قىتاي جازبالارىنداعى كانگيۋيدىڭ بەس كىشى حاندىعى تۋرالى دەرەكتەر. قىتاي دەرەكتەرىندە «كانگيۋي بيلەۋشىسى لويۋەني ەلىندە، بيتان قالاسىندا تۇرادى... كانگيۋيدىڭ قاراماعىندا كىشى بەس حاندىق بار:

1. سۋسە-بيلەۋشىسى سۋسە قالاسىندا تۇرادى.
2. فۋمۋ-بيلەۋشىسى فۋمۋ قالاسىندا تۇرادى.
3. يۋەني-بيلەۋشىسى يۋەني قالاسىندا تۇرادى...»

وسى بەس كىشى حاندىقتى ا.ن.بەرنشتام بىلايشا ورنالاستىرادى:

1. سۋسە-سىرداريا مەن ارىس وزەندەرىنىڭ ورتا اعىسى;
2. فۋمۋ-جاڭاقورعان مەن قازالى اراسى;
3. يۋەني-تاشكەنت وبلىسى.

قىتاي جازبالارىندا وسى سۋسە يەلىگىندە «شى» دەگەن قالا تۋرالى دەرەك بار. وندا: «شى، كەلەسى كيۋشا (گەيشۋانا) دۋمو وزەنىنىڭ وڭتۇستىگىندە جاتىر. كىشى كانگيۋي حاندىعىنا قاراستى سۋحو قالاسىنىڭ جەرى... قالا التىن قۇلىپپەن جابۋلى. قالادا عيباداتحانا بار. وندا ءاربىر قۇرباندىق شالعان سايىن 1000 قوي سويادى. جورىققا شىعار الدىندا اسكەرى وسىندا كەلىپ، تىزە بۇگەدى» (بيچۋرين.1953.ت.2.سس.274-275). اراب، پارسى دەرەكتەرىندە تۇركىستاننىڭ كونە اتاۋى شاۆگار. شاۆگار ءسوزىنىڭ تۇرىكشە ماعىناسى - قاراچۋق-قاراتاۋ. ال، «شى» ءسوزىنىڭ ماعىناسى –تاس. ولاي بولسا، «شى» - «شاۆگار»-«كاراچۋك» سوزدەرى ءبىر قالانىڭ اتىن ءبىلدىرىپ تۇرعانىن كورۋگە بولادى. قىتاي دەرەكتەرىندەگى وسى عيباداحانا كۇلتوبەدەگى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە 2011 جىلى ارحەولوگ مارقۇم ە.سماعۇلوۆ تاراپىنان تابىلدى. بۇل تابىلعان عيباداتحانانىڭ قىتاي دەرەكتەرىندەگى عيباداتحانا ەكەندىگىنە كۇمان جوق. ەڭ قىزىعى وسى عيباداتحانادا قوجا احمەت ياساۋي بابامىز كەسەنەسىنە قاراي كەتەتىن جەر استى جولىنىڭ بولۋى. قازىر ول جول قاۋىپسىزدىك ماقساتىندا قايتا كومىلىپ تاستالدى. بۇل كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ بارلىعى تۇركىستاننىڭ كونە داۋىردەن بەرى تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني ورتالىعى بولعاندىعىن دالەلدەيدى جانە ول كەزەڭدەردە تىنىق مۇحيت پەن جەر ورتا تەڭىزى اراسىنا تارالعان تۇركىلەردىڭ تۇركىستاندى رۋحاني ورتالىق رەتىندە مويىنداعانى انىق.

تۇرىكتەردىڭ العاش يسلام ءدىنىن قابىلداۋى

ءⅤىى-عاسىردا يسلام ءدىنى دۇنيەگە كەلىپ، ادامزات تاريحىن تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىراتتى. يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىمەن كونە يمپەريالار قۇلاپ، جاڭا مەملەكەتتەر دۇنيەگە كەلدى. بۇل الەمدىك ۇدەرىستەن تۇركى الەمى دە تىس قالعان جوق. تۇركىلەر العاش رەت شەگىنگەن پارسى اسكەرلەرىن قۋا كەلگەن يسلام-اراب اسكەرلەرىمەن العاش رەت قازىرگى اۋعانستاننىڭ باتىسىندا 642 جىلى قاقتىعىسقا ءتۇستى. 712-713 جىلدارى قاپاعان قاعان مەن تونىكوك اسكەرلەرىمەن ايقاسقا تۇسكەن كۋتەيبا يبن مۋسليم، ولاردى شىعىسقا شەگىنۋگە  ءماجبۇر ەتتى. 738 جىلى سۋلىق قاعاندى باعا تارحاننىڭ ءولتىرۋى، تۇرگەش مەملەكەتىن مايدا يەلىكتەرگە بولشەكتەپ جىبەردى. وسى كەزدە العاش رەت ناسر يبن سايار باستاعان اراب اسكەرلەرى شاش، وتىرار سياقتى قالالاردى باسىپ الدى. 751 جىلى تاراز قالاسى ماڭىندا ارابتاردىڭ قارلۇقتارمەن بىرىگىپ، قىتاي اسكەرىن تالقانداۋى ارابتاردىڭ تۇركىستان جەرىندە تۇراقتاپ قالۋىنىڭ باسى بولدى.

مۇحاممەد پايعامبار قايتىس بولعاننان كەيىن، يسلام ءدىنى ىشىندە بولىنۋشىلىك باستالدى. ول بولىنۋشىلىك رۋحقا قاتىستى ماسەلەدەن باستالدى. كوپشىلىگى مۇحاممەد پايعامباردىڭ قايتىس بولۋىمەن رۋح الەمىمەن بايلانىس ءۇزىلدى دەسە، تەك الي يبن ابۋ تاليب قانا رۋح الەمىمەن بايلانىس ۇزىلگەن جوق، رۋحاني الەممەن ساباقتاستىق ءارى قاراي جالعاسۋدا دەپ ەسەپتەدى. ويتكەنى، الي يبن ابۋ تاليب مۇحاممەد پايعامباردىڭ پاقىرلىق سيپاتىن قابىلداپ، رۋحاني الەممەن ساباقتاستىقتى ساقتاپ قالعان بولاتىن. ازىرەتى وسماننىڭ 656 جىلى ولتىرىلۋىمەن حاليفات ىشىندە تىكە-تىرەس باستالدى. ول تىكە-تىرەستىڭ سوڭى 661 جىلى ءالي يبن ابۋ ءتاليبتىڭ ولتىرىلۋىمەن اياقتالدى. ءتۇرلى ساياسي توپتار پايدا بولدى. ولار: ءاليدىڭ بيلىگىن جاقتايتىن – شيالار، تەك قانا كىتاپ سوزىمەن ءجۇرۋىمىز كەرەك دەيتىن – حاريدجيلەر. بار كۇنانىنىڭ ەسەبىن اقىرەتكە بارعاندا كورەمىز دەيتىن – مۋريدجيلەر توبى پايدا بولدى. وسى ءۇش توپتىڭ اراسىنداعى باسەكەلەستىكتە مۋريدجيلەر جەڭىسكە جەتىپ، حاليفات بيلىگىن قولىنا الدى. ول مۋريدجيلەردىڭ ءوزى سوڭىنان ىشتەي ەكىگە ءبولىندى. احل ال-حاديس جانە احل ار-راي بولىپ. احل ال-حاديس وكىلدەرى رۋحتى مويىنداعان جوق. ولار ءدىن دەپ تەك شاريعاتتى الدى. شاريعات تەك ارابتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتى نەگىزىندە قالىپتاستىرىلدى. ناتيجەسىندە يسلام ءدىنىن سول احل ال-حاديس توبىنىڭ قالىپتاستىرعان باعىتتى قابىلداعان حالىقتار ارابتانۋعا، ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن باس تارتۋعا ءماجبۇر بولاتىن. ال، احل ار-راي توبىنىڭ باعىتى مۇلدە باسقا بولدى. نەگىزىن الي يبن ابۋ تاليبتەن باستاۋ الاتىن بۇل باعىت ءدىن مەن شاريعاتتى ءبولىپ قاراستىردى. رۋح الەمىمەن بايلانىس بار جەردە عانا ءدىن بار. رۋح الەمىمەن بايلانىس جوق بولسا، ءدىن جوق. ال، شاريعات جەر بەتىندەگى ءاربىر حالىققا جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ ءوزىنىڭ بەرگەن سىيى. ويتكەنى، حالىقتار جەر بەتىنىڭ بەلگىلى بولشەگىندە ءومىر سۇرە وتىرىپ، سول تابيعاتقا لايىقتى سالت-ءداستۇر مادەنيەتىن قالىپتاستىرادى. بۇل باعىت نەگىزىندە يسلام ءدىنىن قابىلداعان حالىقتار وزدەرىنىڭ سالت-ءداستۇرى مادەنيەتىن تولىعىمەن ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك الاتىن. بۇل احل ار-راي باعىتىن قالىپتاستىرعان الي يبن ابۋ ءتاليبتىڭ حاۋلا دەگەن ايەلىنەن تۋعان ۇلى مۇحاممەد يبن ال-حانافيا بولدى. ول العاش رەت يسلام تاريحىندا اقىلشىلىق باعىتتاعى مەدرەسەنى اشتى. كەيىننەن وسى احل ار-راي باعىتى نەگىزىندە ابۋ حانيفا نۇعمان يبن ءسابيت حانافي مازحابىن قالىپتاستىردى.

ⅤⅢ ع. يراك جەرىندە، يراندا مۇحاممەد يبن ال-حانافيانىڭ يدەياسىن جاقتاۋشىلار كوپ بولدى. حيجرانىڭ 130 جىلى مۇحاممەد يبن ال-حانافيا يدەياسىن جاقتاۋشى قايسانيا-مۋباييديا اعىمى ومەيايدتاردى تاقتان كەتىرىپ، ولاردىڭ ورنىنا ابباس اۋلەتىن تاققا وتىرعىزدى. بىراق، ابباس اۋلەتى وكىلدەرى دە الي يبن ابۋ تاليب ۇرپاقتارىنا قارسى شىعىپ، ولاردىڭ تۇركىلەر اراسىنا كەتۋگە ءماجبۇر ەتتى.

حاليفات ورتالىقتارىندا قۋعىنعا ۇشىراعان الي يبن ابۋ تاليب ۇرپاقتارى تۇركىلەر اراسىنان قولداۋ تاۋىپ وتىردى. ولار وسى جەردە العاش رەت 766-767 جىلى جەتىسۋدا  قارلۇق-قاراحان، سىردىڭ تومەنگى  اعىسىندا وعىز مەملەكەتتەرىن دۇنيەگە كەلتىردى. «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا تۇركىستان جەرىنە العاش يسلام ءدىنىن اكەلۋشى، تۇركىستان جەرىندەگى العاشقى يسلام مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار رەتىندە يسحاق باب، ابد ار-راحيم باب، ابد ال-جاليل بابتاردىڭ اتى اتالادى.

يسلام ءدىنىنىڭ احل ار-راي باعىتىنىڭ تۇركىستان جەرىنە كەلۋى تۇركىلەر اراسىندا عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋىنا اكەلدى. ابۋ ناسر ءال-فارابي، يسحاق يبن يبراحيم ال-فارابي، ابۋ ناسر يبن حامماد ال-فارابي ءال-جاۋحاري  سياقتى عۇلامالار يسلام فيلوسوفياسىنا، اراب ءتىلى گرامماتيكاسى سياقتى ت.ب. سالالاردا ەڭبەك ەتتى. تۇركىستان جەرى يسلام عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىنىڭ نەگىزگى ورتالىعىنا اينالدى. عىلىمنىڭ بارلىق سالالارى دامىدى.

951 جىلى قاراحاندىق بيلەۋشى ساتۋق بۇعرا حان ابد ال-كەريمنىڭ  «احل ال-حاديس» باعىتىن قابىلداۋى تۇركى حالىقتارىنىڭ دۇنيەتانىمى مەن ءداستۇرلى مادەنيەتىن تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە  ۇشىراتتى. قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ تولىعىمەن اراب حالقىنىڭ ءداستۇرى نەگىزىندە قالىپتاسقان شاريعات ۇكىمدەرىمەن الماستىرىلدى. تۇركىلەردەگى ەكزوگامدىق نەكە ىشكى نەكەمەن الماستىرىلدى. بۇل تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ تىرەگى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ ىدىراۋىنا، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسىنىڭ كۇيرەۋىنە ىقپال ەتتى. تۇركىلەر وسىلاي تىلىنەن، مادەنيەتىنەن ايىرلىپ، پارسىلانۋ، ارابتانۋ ۇدەرىسىن باسىنان وتكەردى. تۇركىلەردىڭ ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن تىلىنەن اجىراۋى جانە ول ۇدەرىستىڭ جالپى يسلام الەمىن جايلاعان رۋحاني داعدارىسپەن قاتار كەلۋى تۇركى حالىقتارىن ودان ارى رۋحاني، مادەني توقىراۋعا ءتۇسىردى. كەشەگى قۋاتتى قاراحان مەملەكەتى مايدا بىرنەشە حاندىقتارعا ءبولىنىپ كەتتى. مۇنى پايدالانعان قاراقىتايلىقتار بارلىق قاراحاندىقتاردى جاۋلاپ الىپ، وزىنە تاۋەلدى ەتتى. احل ال-ءحاديستىڭ بۇكىل يسلام الەمىندە ۇستەمدىككە جەتۋى مۇسىلمان حالىقتارىن رۋحاني دا، ساياسي دا داعدارىسقا تۇسۋىنە ىقپال ەتتى. يسلام الەمىندە رۋحاني الەممەن اراداعى بايلانىس تولىعىمەن ءۇزىلدى. تۇركىلەردەن شىققان وزىق ويلى تۇلعالار اراسىندا تۇركى مادەنيەتىنىڭ باسىنان اسا اۋىر كەزەڭدى كەشىپ جاتقانىن تۇسىنگەن كىسىلەر بولدى. ولار سول كەزەڭدەگى قوعام ىشىندەگى كەلەڭسىزدىكتەردى ادەبيەت قۇرالى ارقىلى قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلدى. ولار: ءجۇسىپ بالاساعۇني مەن احمەد يۋگنەكي بولاتىن. ال، ماحمۋد قاشعاري بولسا، تۇركى ءتىلىنىڭ سوزدىگىن جاسادى. الايدا، بۇل تۇركى مادەنيەتىن قالپىنا كەلتىرۋگە جەتكىلىكسىز ەدى. وسى قيىن كەزەڭدە تاريح ساحناسىنا قوجا احمەت ياساۋي شىقتى.

قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تۇرىك مادەنيەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى كۇرەسى

قوجا احمەت ياساۋي تۇركىستان جەرىنە العاش يسلام ءدىنىن اكەلۋشىلەردىڭ ءبىرى – ىسحاق بابتىڭ ونىنشى ۇرپاعى يبراحيم شايحتىڭ شاڭراعىندا دۇنيەگە كەلدى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ دۇنيەگە كەلۋى بۇكىل يسلام الەمىندە بولاتىن يگى وزگەرىستەردىڭ باسى بولدى. مۇحاممەد پايعامباردىڭ ارىستان باب ارقىلى بالا احمەتكە ارناپ امانات قالدىرۋى، ول اماناتتى جەتى جاسىندا الۋى ونىڭ بار ءومىرىن يسلام ءدىنىڭ  رۋحاني نەگىزىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جولىندا قىزمەت ەتۋگە ءماجبۇر ەتتى. ول جيىرما جاسىندا كونە ياسى ەلىنە، قىرىق قاقپالى  قاراشىق قالاسىنا كەلدى. وسى جەردە اكەسىنىڭ ءمۋريدى، مۇسا شايحتىڭ قىزىنا ۇيلەندى. بۇل جەردە مىنا ماسەلەنى ەسكەرۋىمىز كەرەك. قوجا احمەتتىڭ سول كەزدەگى بەلگىلى ءىرى قالالارعا بارماي، ۇمىت قالعان ياسىعا كەلۋى بۇل جەردىڭ كيەلى سيپاتىمەن بايلانىستى بولعاندىعى انىق. ءبىز جوعارىدا كۇلتوبەدەن تابىلعان عيباداتحانادان شىعاتىن جەر استى جولىنىڭ قازىرگى ياساۋي بابامىز جاتقان كەسەنەگە قاراي كەتكەنىن ايتقان بولاتىنبىز. ونىڭ ۇستىنە بۇل جەردە قاراحاندىق بيلەۋشى ءىلياس حان سياقتى قاراحاندىق اۋلەت وكىلدەرىنىڭ وسى جەردە جەرلەنۋى دە كوپ نارسەنى اڭعارتادى. دەمەك، قوجا احمەت ياساۋي كونە تۇركىستاننىڭ رۋحاني قۋاتىن پايدالانا وتىرىپ، قايتادان رۋحاني الەممەن بايلانىستى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا بولدى دەپ ايتا الامىز. سول ءۇشىن وتىز جىل بويى ياسى حالقى احمەتتى كوشەلەردە تاسپەن اتقىلاپ، كورمەگەن قورلىعىن كورسەتتى. جالعىز ۇلى ءيبراحيمدى ءولتىردى. بىراق سوندا دا احمەت ءوزىنىڭ العان باعىتىنان قايتقان جوق. سەبەبى، ونىڭ الدىنا رۋحاني الەممەن بايلانىستى قايتا  جاڭعىرۋ ءۇشىن بەرىلگەن اللانىڭ ءامىرى، پايعامباردىڭ اماناتى تۇردى. شىندىعىندا ول كەزەڭ مۇسىلماندار قاۋىمىن قاراڭعىلىق باسقان ءداۋىر بولاتىن. ول كەزەڭنىڭ قالاي بولعانىن ياساۋي بابامىز بىلايشا سيپاتتايدى:

ەي، دوستار اقىر زامان بولدى كورگىن،

ءدىنسىز كاپىر بۇل الەمگە تولدى كورگىن،

حاق قۇلدىعىن قويىپ ءبارى ءدىنسىز بولدى،

سونىڭ ءۇشىن قاھھار ازاپ قىلدى، كورگىن.

ورازا، ناماز، يمان، يسلام قولدان كەتتى،

كۇننەن كۇن بەتەر دەگەن حاديس جەتتى.

پايعامبار ايتقاندارى كەلىپ جەتتى،

بۇل دۇنيەنى قاراڭعىلىق باستى دوستار، - دەيدى. وسى ءبىر ەكى شۋماق حيكمەتتىڭ ءوزى ياساۋي بابامىزدىڭ زامانىنىڭ رۋحاني احۋالى قالاي بولعاندىعىن بايقاتادى. ول وسى رۋحاني ازعىندىق جايلاعان مۇسىلمان قوعامىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى ارەكەتىن باستادى. ول حيكمەتىندە:

حاق تاعالا يمان سىيلاۋ ەتتى بىزگە،

ونى حاق مۇستافا ايتتى بىزگە،

سالاۋات ايتساق، قۋات بەرە دىنىمىزگە،

بولماسا، قىلعاندارىم ويران بولار، - دەيدى. دەمەك، سول كەزەڭدەگى مۇسىلمان قوعامىنىڭ السىرەپ، ازعىندىققا ۇشىراۋى يمانىنان اجىراۋىمەن بايلانىستى ەكەنىن سەزىنە ءبىلدى. ءوزىنىڭ بار كۇش-قۋاتىن يماندى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە جۇمسادى. ادالدىق پەن ادىلدىكتى تۋ ەتتى. حالىقتىڭ جۇرەگىنە يمان نۇرىن ۇيالاتۋ ءۇشىن اللانىڭ زىكىرىن قولعا الدى. وزىنە دەيىنگى سوپىلاردىڭ تاجىريبەسىن پايدالانا وتىرىپ، رۋحاني الەممەن بايلانىسىن كۇشەيتۋگە كۇش سالدى. وزىنە دەيىنگى سوپىلار ارقايسىسى وزدەرى جەكە-جەكە جەتىستىككە جەتكەنىمەن، سوپىلىقتى جالپى حالىقتىڭ يمان-سەنىمىنە اينالدىرا العان جوق بولاتىن. قوجا احمەت ياساۋي سوپىلىقتى جالپى حالىقتىڭ يمان-سەنىمىنە اينالدىردى. سوپىلىق ءىلىمدى تاريقات دارەجەسىنە كوتەردى. تاريقات – رۋحاني الەمگە ۇلاسۋدىڭ العاشقى ساتىسى. حالىقتىڭ ءدىني سەنىمىن تاريقات دارەجەسىنە كوتەرۋ ادامنىڭ فيزيكالىق بولمىسىن رەتتەيتىن شاريعات دەڭگەيىنەن رۋحاني بولمىسىنا قاراي قادام باسۋ بولاتىن. تاريقات دارەجەسى دەمەك – ول  يسلامنىڭ بەس پارىزىن قابىل ەتىپ، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدى تۇركىلەردىڭ كونەدەن كەلە جاتقان سالت-ءداستۇر، ادەت عۇرپىنا بەرۋ. سونىمەن بىرگە، سوپىلىق تانىم نەگىزىندە قالىپتاسقان سالت-داستۇرلەر ەنگىزىلدى. ياساۋي بابامىزدىڭ سوپىلىق ءىلىمدى تاريقات دارەجەسىنە كوتەرۋى تۇركىلەردىڭ ءداستۇرلى ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتتى. ەڭ باستىسى رۋحاني الەم مەن ادامزات اراسىندا بايلانىس قايتا ورنادى. يسلام تاريحىنداعى اۋليەلەر كەزەڭى باستالدى. ونىڭ باسىندا ءبىزدىڭ قوجا احمەت ياساۋي بابامىز تۇردى. سول سەبەپتى ول كىسىگە ەكىنشى احمەت، قۇتۋب ال-احتاب، ءحازىراتى سۇلتان دەگەن ت.ب. اتاقتار بەردى. مۇسىلمان حالىقتارىندا قايتادان رۋحاني جاڭعىرۋ كەزەڭى باستالدى.

قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدان كەيىنگى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ تاريحىنداعى گۇلدەنۋ مەن توقىراۋلار، بۇكىل عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ سحولوستيكاعا ۇرىنۋى وسى ءىلىمنىڭ ىقپالىنىڭ ارتۋى مەن باسەڭدەۋىنە تىكەلەي بايلانىستى بولدى. ال، تۇركى تاريحىنداعى التىن وردا سياقتى مەملەكەتتەردىڭ گۇدەنۋى مەن قۇلدىرۋى، كۇيرەۋى، تۇركىلەردىڭ ەتنيكالىق جىكتەلۋگە ءتۇسىپ، مەملەكەتتىكتەرىنەن ايىرىلىپ، وزگەنىڭ قولاستىنا ءتۇسىپ، وتارعا اينالۋى وسى ياساۋي جولىنىڭ ىقپالىنىڭ ارتۋى مەن باسەڭدەۋىنە تىكەلەي بايلانىستى ەدى. 1359 جىلى التىن وردا حانى بەردىبەكتىڭ ءولتىرىلۋى التىن وردا مەملەكەتى تاعى ءۇشىن تالاستىڭ باسى بولدى. جيىرما جىلدا التىن وردا تاعىنا جيىرما بەس حان كەلىپ كەتتى. جوشى ۇرپاقتارىنان كۇدەر ۇزگەن ياساۋيا شايحتارى مەملەكەت بيلىگىن ماۋارانناحردا ءامىر تەمىردىڭ قولىنا ۇستاتتى جانە ونىڭ الدىنا شىڭعىس حان يمپەرياسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ تاپسىرىلدى. العاشقى كەزەڭدە ءامىر تەمىر وزىنە ارتىلعان مىندەتتى بۇلجىتپاي ورىندادى. توقتامىستى التىن وردا تاعىنا وتىرعىزىپ، التىن وردانى قالپىنا كەلتىردى. وكىنىشكە وراي، توقتامىس حان انتىن بۇزىپ، ياساۋي جولىنا قارسى شىقتى. 1389 جىلى گرەك، ليتۆالىقتار مەن ورىستاردان اسكەر جاساقتاپ، ياسىداعى قوجا احمە ءياساۋيدىڭ كەسەنەسىن قيراتتى. بۇل تىكە-تىرەستىڭ سوڭى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ تولىق كۇيرەۋىمەن اياقتالدى. ودان كەيىنگى كەزەڭدە ەدىگەنىڭ مەملەكەتتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتالعان بار ارەكەتى ناتيجەسىز اياقتالىپ، التىن وردا مەملەكەتى بىرنەشە حاندىقتارعا ءبولىنىپ كەتتى. 1429 جىلى ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ ون التى جاسار ءابىلحايىردى تاققا وتىرعىزىپ، مەملەكەت تىزگىنىن قولىنا ۇستاتتى. ۋاقىت وتە كەلە ءابىلحايىر دا انتتى اتتاپ، ياساۋي جولىنا قارسى شىقتى. 1446 جىلى سىعاناقتى العان سوڭ ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ پىرىنە قول بەرىپ، ياساۋي جولىنان باس تارتتى. ەدىگەنىڭ ۇلى ۋاققاس ءبيدى ءولتىردى، قوبلاندى باتىر دايىر قوجا-اقجول ءبيدى ءولتىرۋى ءبىر مەملەكەتتىڭ ۇشكە بولىنۋىنە سەبەپ بولدى. ءبىر حالىق قازاق-وزبەك-نوعاي بولىپ ۇشكە ءبولىنىپ كەتتى. ءابىلحايىر حاننىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايبانيدىڭ سوڭىنا ەرگەندەر وزبەك اتانىپ، ماۋارانناحرعا تۇراقتادى. ەدىگەنىڭ ۇرپاتارىنىڭ سوڭىنا ەرگەندەر نوعاي ورداسىن قالىپتاستىردى. ال، ياساۋي جولى وكىلدەرى-بيلەردىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىق قازاق اتانىپ، قازاق حاندىعىن دۇنيەگە كەلتىردى. قازاق دەگەن حالىق تاريح ساحناسىنا وسىلاي شىقتى. وسى ءبىز بايانداعان تاريحتىڭ بارلىعى تاريحي شىندىق جانە ماقالانىڭ كولەمى كوتەرمەيتىن بولعاندىقتان كوپ ماسەلە ايتىلماي قالدى. ايتپەسە، ماقالادا توقتالعان ءاربىر ءبولىم توم-توم كىتاپقا جۇك بولارى انىق. تۇركىستاننىڭ  بەرىسى قازاق، ارىسى بار تۇركى حالىقتارىنا بەرەتىنى دە، تاريحي-رۋحاني سانانى جاڭعىرتا الاتىن قۋاتى بارلىعىنا وسى ماقالا شەڭبەرىندە كوزدەرىڭىزدى جەتكىزۋگە تىرىستىق. بۇل كەلتىرىلگەن تاريحي دەرەكتەر تۇركىستاندى قايتا جاڭعىرتۋعا باعىتتتالعان ستراتەگيالىق جوسپار  قۇر تاقىر جەردە جاسالىپ جاتپاعانىن كورسەتەدى جانە وسى باياندالىپ وتىرعان تاريحتى كورسەتۋگە بولاتىن مۋزەي قۇرىلىسى دا ءبىتىپ دايىن تۇر. ول مۋزەيدىڭ ىشىنە قويىلاتىن ەكسپوزيتسيالىق جوسپار كونە تۇركى داۋىرىنەن باستالادى. يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە كەلۋ تاريحىن قامتىپ، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ رۋحاني ءىلىمىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى، ياساۋي ءىلىمىنىڭ تۇركى دۇنيەسىنە ىقپالى مۋزەي ەكسپوزيتسياسىنان ورىن بەرىلدى. ەگەردە وسى جوسپار تولىعىمەن ىسكە اسىرىلاتىن بولسا، وندا تۇركىستان الەمدە قايتادان ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىنا يە بولادى. تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني ورتالىعىنا اينالاتىنىنا يمانىم كامىل. قازىرگى كۇنى قالانى جاڭعىرتۋ جۇمىستارى قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر. بىراق قالانىڭ تاريحي ورنىن ايقىندايتىن مۋزەي ەكسپوزيتسياسى ءالى كۇنگە قارجىلاندىرىلماي وتىر. ونىڭ سەبەبى قايسى؟ ەسىتۋىمىزشە، وبلىستىق اكىمشىلىك باسقا ءبىر مۋزەيلەندىرۋ ىسىمەن اينالىساتىن توپتى تاۋىپتى دەگەن قاۋەسەت بار. ماقساتتارى نە؟ تۇسىنبەدىك. ەگەردە ماقساتتارى تۇركىستاننىڭ تۇركى تاريحىنداعى ورنى مەن قوجا احمەت ياساۋيدىڭ تۇركى تاريحىنداعى ءرولىن بۇرمالاپ، تاريحي شىندىقتى بۇركەمەلەۋ بولاتىن بولسا، وندا تۇركىستاندى  جاڭعىرتۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى ەكسپو-نى قايتالايتىنى انىق. ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ءۇمىتى مەن جوسپارىنىڭ تاس-تالقانى شىعادى. سوڭعى جىلدارى ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ: بولاشاققا باعدار»، «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار جوبالارى قابىلداندى. ءبىرىنشى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنا جاۋاپتى تۇلعالار جوسپاردى ورىنداعاندارىن ايتىپ، راپورت بەرگەن شىعار. بىراق سول جوبانىڭ ناتيجەلەرى قازاقتىڭ ساناسىنا تيتىمدەي دە وزگەرىس ەنگىزە العان جوق. ەگەردە جوبادا كورسەتىلگەن ماقساتتار تولىعىمەن ورىندالعاندا، وندا قازاق قوعامىندا يگى وزگەرىستەر ورىن العان بولار ەدى. ەڭ باستى رۋحانياتتىڭ نەگىزى – ءدىن سالاسىندا وزگەرىستەر بولۋى كەرەك ەدى. ءبىزدىڭ ءدىندارلار قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنە، ياساۋي جولىنا، سوپىلىققا قاراي بەت بۇرۋى قاجەت ەدى. بولمادى. مىسالى، كيەلى جەرلەردى زەرتتەۋ جوسپارى قابىلداندى. جارايدى. ماتەريالدار جينالدى. ەندى ونى قالاي پايدالانۋعا بولادى جانە ول كيەلى جەرلەردىڭ 90 پايىزى تۇركىستانمەن، ياساۋي جولىمەن بايلانىسىپ جاتسا؟ پايدالانۋ مۇمكىن بە؟ جوق! سەبەبى، ياساۋي جولى مەملەكەتكە قاۋىپتى باعىت رەتىندە بەلگىلەنىپ، ءمور سوعىلىپ قويعان. بۇل شەشىم وزگەرمەيىنشە، قازاقتىڭ رۋحانياتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىنداعى كەز-كەلگەن جوبا ءولى تۋىلعان ءسابي دەپ قاراۋىمىز كەرەك. ولاي بولماعان جاعدايدا رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى تولىعمەن ىسكە اسقان بولار ەدى. وبلىستىق اكىمدىك تاراپىنان مۋزەي ەكسپوزيتسياسىن قولداۋ تاپپاي جاتقاندىعى وسى ساياساتپەن بايلانىستى ەكەندىگىنە داۋ جوق. سوندىقتان ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ تۇركىستاندى جاڭعىرتۋ، تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني ورتالىعىنا اينالدىرۋ باعىتىنداعى جوسپارىنىڭ نەگىزگى تەتىگى ىسكە اسپاي قالادى ما، - دەگەن قاۋىپ باسىم.  ولاي بولعان جاعدايدا مەملەكەت تاراپىنان قابىلدانعان ستراتەگيالىق ماڭىزى بار وزگە جوبالار سياقتى تۇركىستان جوباسى دا  ناتيجەسىز قالادى. جاڭا سالىنعان عيماراتتاردى كەلگەن تۋريستەر كورەر، بىراق ولاردان رۋحاني ءنار الا الماسى انىق. ول كىمگە ءتيىمدى؟ ماسەلە سوندا!

زىكىريا جانداربەك،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ياساۋيتانۋشى

Abai.kz