Qazan aiynyng 26-29 kýnderi Pekin qalasynyng «Jingshi» qonaq ýiinde Qytay kommunistik partiyasy ortalyq komiytetining 19 sezining 5 plenumy ótti. Jyl basynan koronavirus qúrsaulap, AQSh-pen qarym-qatynasy úshyqqan, Indiyamen janjaldasqan Qytay kommunistik partiyasy eki ottyng ortasynda qaldy desek artyq aitqandyq emes. Sondyqtan da bolar әlemdik sarapshylar búl plenum belgilengen kýnnen bastap týrli-týsti bal ashyp, boljamdar jasady.

Ásirese, búl kýni әlemdegi ekinshi ekonomikalyq derjavagha ainalghan Qytaydyng taghdyry, baghyt-baghdary, ishki-syrtqy sayasaty biraz kisilerdi oilandyrsa kerek. Qalyptasqan dәstýr boyynsha Qytay kompartiyasynyng kezekti sezinen keyin jyl sayyn ortalyq komiytetting plenumy ótkiziledi. Birinshi plenumda partiyanyng kadrlyq qúrylymy qaralady, ekinshi plenumda memlekettik qúrylymdar retke týsedi, ýshinshi plenumda ekonomika mәselesi qaralady. 1978 jyly әigili 11-sezding ýshinshi plenumynda Deni bastaghan biylik ókilderi taptyq kýres, jalghasty tónkeris jasau, әlemge tónkeris tasymaldau syndy solshyldyq baghyttan bas tartyp, býkil kýshti ekonomikalyq qúrylysqa audaryp, reforma jasap, esikti aiqara ashty. Sonymen býkil Qytaydyng bet-beynesin ózgertti. Tórtinshi plenumda partiya qúrylys talqygha týsedi, besinshi plenumda bolashaq josparlar qaralyp bekitiledi, әr keleshek izbasarlar taldanady. Osy retki plenumda «on tórtinshi 5 jyldyq jospar» sarapqa salyndy. Sonymen birge ýsh jyldyng aldynda on toghyzynshy sezde Sy Szinipini ortagha qoyghan «2035 jyly kemeline kelgen sosialistik memleket qúru jospary» taghy da dәripteldi.

2012 jyly Qytay kompartiyasynyng on segizinshi sezinde biylikke kelgen Sy sekretari birtindep bar biylikti óz qolyna shoghyrlandyrdy. Syrtqy sayasatta Qytaydyng ekonomikalyq tabysyna mastanyp, әlemge ses kórsetti «Bir beldeu – bir jol» jobasyn dýniyege alyp kelu arqyly, әlemdik tәrtipti qayta qarap, Qytaydyng pozisiyasyn nyghaytudy kózdedi. Áueli Japoniyamen, odan keyin Indiyamen shekaralyq janjaldargha bardy. Ásirese qazir Indiyamen soghys órti shyrpy tartsa boldy, lau ete týskeli túr. Dyng aqsaqaldyng qyryq jylgha tayau jýrgizgen barlyq kýshti ekonomikagha júmsap, betegeden biyik, jusannan alasa jýru sayasaty adyra qaldy.

AQSh-pen aradaghy bastalghan sauda soghysy birtindep ekonomikalyq, diplomatiyalyq janjalgha úlasty. Sony AQSh Qytaydyng San-Fransiskodaghy konsulyn japsa, Qytay AQSh-tyng Chendudaghy konsulyn japty. San-Fransiskoda qytay diasporasy eng kóp shoghyrlansa, Chendu qalasy batys ontýstik pen batys soltýstikti jalghap jatqan strategiyalyq manyzgha ie qala. Ári Tiybetpen Shynjang Pekinnen keyin osy qaladan qana viza alady.

Ishki sayasatta Mao zamanyna jaqynday týsti. 1958 jyly asyra silteuden keyin ekinshi shepke shegingen Mao 1966 jyly «Mәdeniyet basqaru gruppasyn» qúryp ortalyq sayasy buro men ortalyq sekretariatty biylikten shektetse; Sy reformany terendetu komiyteti, auyl sharuashylyghyn basqaru komiyteti siyaqty kóptegen komiytet qúryp premier ministr Ly Kesyannyng yqpalyn әlsiretti. Osy aralyqta jemqorlyqpen kýresti syltau etip bir ortalyq sayasy buro mýshesin, ortalyq әskery komiytetting eki orynbasar tóraghasyn, Hu Szinitao ortalyq apparatynyng bastyghyn qamtyghan 400-den astam ministr orynbasarynan joghary partiya, ýkimet, әskeri, memlekettik kәsiporyn sheneunikterining qolyna kisen saldy. Tiybet pen Shynjangha sayasy lageri ornatyp әlem halyqtarynyng qatang aiyptaryna úshyrady.

Qytay biyligi ýsh ýlken toptan qúralady. Áueli Sy bastaghan «bekzadalar» toby. Sidyng әkesi bayyrghy kommunist, bardam әulette ósken biraq óte solshyl emes onshyldau adam. Mao zamanynda ortalyq partiya komiytetining ýgit-nasihat salasyn basqarghan, «Mәdeniyet tónkerisi» kezinde qughyngha týsip, Dyng zamanynda aqtalyp Guanidong ólkesining birinshi sekretary bolyp reforma, syrtqa esik ashu sayasatyn bastaghan adam edi. Qazirgi Shynjyng qalasyn qúrghan kisi. Keyin premier-ministrding orynbasary boldy. «Bekzadalar» býkil memleketting sayasi-ekonomikalyq qúrylymyn uysynda ústap otyr. Songhy kezde Dyng әuleti bastaghan birneshe әuletke tisin batyrghan song búl toptyng ishine iritki týsip Siyge ashyq qarsy shygha bastady. Ekinshi top qazirgi premier-ministr bastaghan búrynghy tóragha Hu Szinitaodyng «komsomoldar toby». Búlar qyzyl әuletpen kóp qatysy joq, joghary bilim alyp, qyzmet baspaldaghyn komsomoldan bastaghan partiyanyng senimdi «qolbalalary». Ýshinshi top, býl kýnde edәuir әlsirep qalghan Szyani Szimininyng toby. Qazir búl toptan bir ghana adam sayasy burogha kirip otyr. Dese de búl top qanshama qúdalaugha týsse de, tamyry terenge ketken. Kózge kórinbese de, jasyryn kýshteri jetip artylady.

Qatang kýzette yn-shynsyz, dau-damaysyz ótken besinshi plenum jabylghan kezde de júrt kýtken sensasiyalyq janalyq bolmady. Amerikagha qarsy qatang mәlimdeme jasalyp, Tayvangha ses kórsetilmedi. Osydan birneshe kýn búryn ótken Amerikagha qarsy túryp, Koreyagha kómek beru soghysynyng jetpis jyldyghyn eske týsiru jinalysynda qaharlanaghan Sy bas sekretari kәdimgidey momaqan. Bolashaq izbasardyng da aty atalmady. Soghan qaraghanda klandar bir mәmlege kele almay, tarasqan siyaqty. Tek eki kýn ótken song ortalyq partiya komiytetine tóte qarasty sayasat zertteu institutynyng diyrektory, sayasy buro mýshesi Van Hunin (Wang Huning) atalmysh institutynyng basshylyq qyzmetinen bosaghany mәlim boldy. Sonymen birge Sinihua agenttigi, halyq gazeti siyaqty partiyanyng «kóz qúlaqtarynyn» da basshysy auysqany jariya boldy.

80-jyldary Fudan uniyversiytetining studentterin Singapurgha bastap baryp ashyq pikir talasqa qatynasqan sol arqyly júrt kózine týsken Van Hunin myrza búl qyzmette taban audarmay on segiz jyl istedi. On toghyzynshy sezde ortalyq sayasy buronyng mýshesi dengeyine ósse de diyrektorlyq qyzmetinen qol ýzgen joq edi. El arasynda ýsh dәuirding iydeology degen aty bar 1989 jyly Tyanianmeni qyrghynynan keyin biylikke kelgen Szyani Szimininyng «ýshke uәkildik etu», Hu Szinitaodyng «ghylymy damu kózqarasy», qazirgi Sy bas sekretaridyng «jana dәuirdegi Qytaylyq erekshelikke ie sosializm iydeyasy» әri «eki ghasyr jobasy» «bir beldeu - bir jol» strategiyasy osynyng bәri bas iydeologtyng qol tanbasy bolyp tabylady.

Qytaydyng jazba tarihy bastalghaly nemese Konfusiy zamanynan beri ziyaly qauymnyng qoghamdyq orny óte tómen bolyp keledi. Jaulasqan jeti bektik zamanda danyshpan Konfusiydyng ózi meyirimdi, opaly, aqyl-kenes tyndaytyn biyleushi izdep sharq qúrghan. Joly bolmay, meseli qaytqanda shәkirt tәrbiyelep endigi armanyn solardyng jalghastyruyn amanattaydy. Biylik auysqanda nemese orda tónkerisi bolghanda ziyaly qauym eng aldymen qúrbandyqqa shalynady. Arygha barmay Mao zamanyna kelsek kezinde Maodyng hatshysy bolghan, keyin iydeologiyagha jauapty sayasy buro mýshesi Cheni Boda ómirlik qamaqqa kesilse, Mao ólgennen keyin iydeologiyagha jauapty sayasy buro mýshesi Chjan Chunisyao da aldynghynyng ayaghyn qúshty.

On toghyzynshy sezden keyin Qytaydyng sayasy baghytynda solshyldyq beleng aldy. Janadan saylanghan jeti sayasy buro mýshesi alghashqy is-qimylyn Shanhay qalasyndaghy kompartiyanyng birinshi sezi ótken eskertkish muzeyden ekskursiyalaudan bastady. Kommunizmnyng atasy Markstyng 200-jyldyq mereytoyyn saltanatpen eske aldy. Dýniyejýzi sayasy partiyalardyng konferensiyasy Pekinde ótti. «Áuelgi maqsatty úmytpay, boryshty este berik saqtayyq» degen úran býkil Qytay halqynyng jarapazanyna ainaldy. Jekemenshik, birikken jәne shetel kompaniyalarynda partiya yacheykasyn qúrudy talap etu, újymdyq menshikting basymdyghyn basa dәripteu, auruhanalarda bas dәrigerding ornyna bas sekretaridyng rolyn kýsheytu syndy solshyldyqqa qúrylghan baghyt-baghdar, is-sharalar kóbeydi. Sany az últtardyng til jazuyna, diny nanym-senimine shekteu qoyyldy. Sy Szinipini iydeyasy partiya jarghysyna kirgizilip, memleket tóraghasynyng biylikte on jyldan artyq otyrmau kerek degen tarmaghy kýshin joydy. Sheteldik jәne oppozisiyalyq baghyttaghy qytay sarapshylary osy isterding bәrining artynda bas sekretari Sy men onyng komandasy jәne iydeologiyagha jauapty sayasy buro mýshesi Van Hunin túr dep esepteydi әri Sy dara biyligining qalyptasuy Mao zamanyna qayta oralu, tarih dóngelegin keri búru dep bagha beredi.

Bas sekretari Sidyng búl әreketteri júrttyng jýregine jol tappady. El ishi-syrtynda qatang qarsylyqqa úshyrady, әsirese «bekzadalar toby» ashyq qarsylyqqa shyqty. Memleket tóraghasynyng orynbasary, beyresmy segizinshi sayasy buro mýshesi atalatyn Van Sishanining dosy kәsipker Ren Zhengqiang «anyzdaghy tyr jalanash sayqymazaq patsha bolghysy keledi әri maqsatyna jetu ýshin kim jolyna kóldeneng túrsa sonyng sonyna shamalyp týsedi» dep bas sekretaridy atyn atamay aiyptaghan ýshin 18 jyl arqalap ketti.

Taqtan týsse de attan týse qoymaghan kezindegi partiya, memleket, ýkimet basshylary bastaghan aqsaqaldar jyl sayyn tamyzda Beydayhe sanatoriyasynda beyresmy kezdesip, memleket isteri men bolashaq izbasarlardy talqygha salatyn daghdysy bar. Songhy ýsh retki kezdesuding bәri Sigha tiyimsiz bolghan. Joghary da atalghan ýsh toptyng serkeleri men mýddelilerding bәri óz arazdyqtarynyng bәrin jiyp tastap «juastan juan shyqqan» Siyge qarsy odaqtasyp til biriktirgen. Tipti bas sekretaridy merziminen búryn taghynan taydyrady degen qaueset shyqty. Sonymen 19 sezding besinshi plenumy mәresine jetti, qúpiyasy mol jasyryn kýreske әbden daghdylanghan Qytay kompartiyasy sayasy sarapshylardyng jaghymdy, jaghymsyz boljamdardyng bәrin rastamady. Azynaulaq kadrlyq ózgeristen basqa eldi eleng etkizetin sony janalyq bolghan joq. Kóriniste sekretari Sy aiylyn jiyp, arghynynan qaytqanday kórindi. Álde búl dauyl aldyndaghy bir sәtki ýnsizdik bolar.

Tarihy úzaq, mәdeniyeti bay, kóp últtan qúralghan kommunistik jýiening temir qúrsauynda kez-kelgen sәtte jarylugha dayar túrghan alyp memleketting taghdyry men bolashaq betalysy kim-kimdi de oilandyrmay qoymaydy. Ásirese, әlemge sýikimi ketse de kýshi men qiytúrqy sayasatyna senip, ainalasyna aibar shekken eki alyp imperiyanyng ortasynda qalyp, pýshayman kýy keship, kóp vektorlyq sayasatty dәtke quat etip kele jatqan Qazaqstan ýshin Qytaydyng baghyt-baghdaryn erterek payymdap, kózirimizdi dayyndau tipti de manyzdy. «Kórshing soqyr bolsa, bir kózindi qysyp al» degen ata-baba tәlimi endi es qata ma, әlde orgha jygha ma? Osy jóninde kóbirek oilanuymyz kerek. Ásirese, ishki sayasattaghy ózgeshe oilaytyndardy ózara qyryq pyshaq qylatyn eski tәsilimiz qashanghy es qatady. Múny da bir oilap qoyayyq.

Qorghan Túranúly

Abai.kz