قازان ايىنىڭ 26-29 كۇندەرى پەكين قالاسىنىڭ «جينگشي» قوناق ۇيىندە قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 19 سەزىنىڭ 5 پلەنۋمى ءوتتى. جىل باسىنان كوروناۆيرۋس قۇرساۋلاپ، اقش-پەن قارىم-قاتىناسى ۇشىققان، ينديامەن جانجالداسقان قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سوندىقتان دا بولار الەمدىك ساراپشىلار بۇل پلەنۋم بەلگىلەنگەن كۇننەن باستاپ ءتۇرلى-ءتۇستى بال اشىپ، بولجامدار جاسادى.

اسىرەسە، بۇل كۇنى الەمدەگى ەكىنشى ەكونوميكالىق دەرجاۆاعا اينالعان قىتايدىڭ تاعدىرى، باعىت-باعدارى، ىشكى-سىرتقى ساياساتى ءبىراز كىسىلەردى ويلاندىرسا كەرەك. قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا قىتاي كومپارتياسىنىڭ كەزەكتى سەزىنەن كەيىن جىل سايىن ورتالىق كوميتەتتىڭ پلەنۋمى وتكىزىلەدى. ءبىرىنشى پلەنۋمدا پارتيانىڭ كادرلىق قۇرىلىمى قارالادى، ەكىنشى پلەنۋمدا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار رەتكە تۇسەدى، ءۇشىنشى پلەنۋمدا ەكونوميكا ماسەلەسى قارالادى. 1978 جىلى ايگىلى 11-سەزدىڭ ءۇشىنشى پلەنۋمىندا دەن باستاعان بيلىك وكىلدەرى تاپتىق كۇرەس، جالعاستى توڭكەرىس جاساۋ، الەمگە توڭكەرىس تاسىمالداۋ سىندى سولشىلدىق باعىتتان باس تارتىپ، بۇكىل كۇشتى ەكونوميكالىق قۇرىلىسقا اۋدارىپ، رەفورما جاساپ، ەسىكتى ايقارا اشتى. سونىمەن بۇكىل قىتايدىڭ بەت-بەينەسىن وزگەرتتى. ءتورتىنشى پلەنۋمدا پارتيا قۇرىلىس تالقىعا تۇسەدى، بەسىنشى پلەنۋمدا بولاشاق جوسپارلار قارالىپ بەكىتىلەدى، ءار كەلەشەك ءىزباسارلار تالدانادى. وسى رەتكى پلەنۋمدا «ون ءتورتىنشى 5 جىلدىق جوسپار» ساراپقا سالىندى. سونىمەن بىرگە ءۇش جىلدىڭ الدىندا ون توعىزىنشى سەزدە سي تسزينپين ورتاعا قويعان «2035 جىلى كەمەلىنە كەلگەن سوتسياليستىك مەملەكەت قۇرۋ جوسپارى» تاعى دا دارىپتەلدى.

2012 جىلى قىتاي كومپارتياسىنىڭ ون سەگىزىنشى سەزىندە بيلىككە كەلگەن سي سەكرەتار بىرتىندەپ بار بيلىكتى ءوز قولىنا شوعىرلاندىردى. سىرتقى ساياساتتا قىتايدىڭ ەكونوميكالىق تابىسىنا ماستانىپ، الەمگە سەس كورسەتتى «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسىن دۇنيەگە الىپ كەلۋ ارقىلى، الەمدىك ءتارتىپتى قايتا قاراپ، قىتايدىڭ پوزيتسياسىن نىعايتۋدى كوزدەدى. اۋەلى جاپونيامەن، ودان كەيىن ينديامەن شەكارالىق جانجالدارعا باردى. اسىرەسە قازىر ينديامەن سوعىس ءورتى شىرپى تارتسا بولدى، لاۋ ەتە تۇسكەلى تۇر. دىڭ اقساقالدىڭ قىرىق جىلعا تاياۋ جۇرگىزگەن بارلىق كۇشتى ەكونوميكاعا جۇمساپ، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا ءجۇرۋ ساياساتى ادىرا قالدى.

اقش-پەن اراداعى باستالعان ساۋدا سوعىسى بىرتىندەپ ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق جانجالعا ۇلاستى. سوڭى اقش قىتايدىڭ سان-فرانتسيسكوداعى كونسۋلىن جاپسا، قىتاي اقش-تىڭ چەڭدۋداعى كونسۋلىن جاپتى. سان-فرانتسيسكودا قىتاي دياسپوراسى ەڭ كوپ شوعىرلانسا، چەڭدۋ قالاسى باتىس وڭتۇستىك پەن باتىس سولتۇستىكتى جالعاپ جاتقان ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە قالا. ءارى تيبەتپەن شىڭجاڭ پەكيننەن كەيىن وسى قالادان قانا ۆيزا الادى.

ىشكى ساياساتتا ماو زامانىنا جاقىنداي ءتۇستى. 1958 جىلى اسىرا سىلتەۋدەن كەيىن ەكىنشى شەپكە شەگىنگەن ماو 1966 جىلى «مادەنيەت باسقارۋ گرۋپپاسىن» قۇرىپ ورتالىق ساياسي بيۋرو مەن ورتالىق سەكرەتارياتتى بيلىكتەن شەكتەتسە; سي رەفورمانى تەرەڭدەتۋ كوميتەتى، اۋىل شارۋاشىلىعىن باسقارۋ كوميتەتى سياقتى كوپتەگەن كوميتەت قۇرىپ پرەمەر مينيستر لي كەتسياننىڭ ىقپالىن السىرەتتى. وسى ارالىقتا جەمقورلىقپەن كۇرەستى سىلتاۋ ەتىپ ءبىر ورتالىق ساياسي بيۋرو مۇشەسىن، ورتالىق اسكەري كوميتەتتىڭ ەكى ورىنباسار توراعاسىن، حۋ تسزينتاو ورتالىق اپپاراتىنىڭ باستىعىن قامتىعان 400-دەن استام مينيستر ورىنباسارىنان جوعارى پارتيا، ۇكىمەت، اسكەري، مەملەكەتتىك كاسىپورىن شەنەۋنىكتەرىنىڭ قولىنا كىسەن سالدى. تيبەت پەن شىڭجاڭعا ساياسي لاگەر ورناتىپ الەم حالىقتارىنىڭ قاتاڭ ايىپتارىنا ۇشىرادى.

قىتاي بيلىگى ءۇش ۇلكەن توپتان قۇرالادى. اۋەلى سي باستاعان «بەكزادالار» توبى. سيدىڭ اكەسى بايىرعى كوممۋنيست، باردام اۋلەتتە وسكەن بىراق وتە سولشىل ەمەس وڭشىلداۋ ادام. ماو زامانىندا ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات سالاسىن باسقارعان، «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزىندە قۋعىنعا ءتۇسىپ، دىڭ زامانىندا اقتالىپ گۋاندونگ ولكەسىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى بولىپ رەفورما، سىرتقا ەسىك اشۋ ساياساتىن باستاعان ادام ەدى. قازىرگى شىڭجىڭ قالاسىن قۇرعان كىسى. كەيىن پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بولدى. «بەكزادالار» بۇكىل مەملەكەتتىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق قۇرىلىمىن ۋىسىندا ۇستاپ وتىر. سوڭعى كەزدە دىڭ اۋلەتى باستاعان بىرنەشە اۋلەتكە ءتىسىن باتىرعان سوڭ بۇل توپتىڭ ىشىنە ىرىتكى ءتۇسىپ سيگە اشىق قارسى شىعا باستادى. ەكىنشى توپ قازىرگى پرەمەر-مينيستر باستاعان بۇرىڭعى توراعا حۋ تسزينتاودىڭ «كومسومولدار توبى». بۇلار قىزىل اۋلەتپەن كوپ قاتىسى جوق، جوعارى ءبىلىم الىپ، قىزمەت باسپالداعىن كومسومولدان باستاعان پارتيانىڭ سەنىمدى «قولبالالارى». ءۇشىنشى توپ، ءبۇل كۇندە ەداۋىر السىرەپ قالعان تسزيان تسزيميننىڭ توبى. قازىر بۇل توپتان ءبىر عانا ادام ساياسي بيۋروعا كىرىپ وتىر. دەسە دە بۇل توپ قانشاما قۇدالاۋعا تۇسسە دە، تامىرى تەرەڭگە كەتكەن. كوزگە كورىنبەسە دە، جاسىرىن كۇشتەرى جەتىپ ارتىلادى.

قاتاڭ كۇزەتتە ىڭ-شىڭسىز، داۋ-دامايسىز وتكەن بەسىنشى پلەنۋم جابىلعان كەزدە دە جۇرت كۇتكەن سەنساتسيالىق جاڭالىق بولمادى. امەريكاعا قارسى قاتاڭ مالىمدەمە جاسالىپ، تايۆانعا سەس كورسەتىلمەدى. وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن وتكەن امەريكاعا قارسى تۇرىپ، كورەياعا كومەك بەرۋ سوعىسىنىڭ جەتپىس جىلدىعىن ەسكە ءتۇسىرۋ جينالىسىندا قاھارلاناعان سي باس سەكرەتار كادىمگىدەي موماقان. بولاشاق ءىزباساردىڭ دا اتى اتالمادى. سوعان قاراعاندا كلاندار ءبىر ماملەگە كەلە الماي، تاراسقان سياقتى. تەك ەكى كۇن وتكەن سوڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە توتە قاراستى ساياسات زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ساياسي بيۋرو مۇشەسى ۆان حۋنين (Wang Huning) اتالمىش ينستيتۋتىنىڭ باسشىلىق قىزمەتىنەن بوساعانى ءمالىم بولدى. سونىمەن بىرگە سينحۋا اگەنتتىگى، حالىق گازەتى سياقتى پارتيانىڭ «كوز قۇلاقتارىنىڭ» دا باسشىسى اۋىسقانى جاريا بولدى.

80-جىلدارى فۋدان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىن سينگاپۋرعا باستاپ بارىپ اشىق پىكىر تالاسقا قاتىناسقان سول ارقىلى جۇرت كوزىنە تۇسكەن ۆان حۋنين مىرزا بۇل قىزمەتتە تابان اۋدارماي ون سەگىز جىل ىستەدى. ون توعىزىنشى سەزدە ورتالىق ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەسى دەڭگەيىنە وسسە دە ديرەكتورلىق قىزمەتىنەن قول ۇزگەن جوق ەدى. ەل اراسىندا ءۇش ءداۋىردىڭ يدەولوگى دەگەن اتى بار 1989 جىلى تيانانمەن قىرعىنىنان كەيىن بيلىككە كەلگەن تسزيان تسزيميننىڭ «ۇشكە ۋاكىلدىك ەتۋ»، حۋ تسزينتاودىڭ «عىلىمي دامۋ كوزقاراسى»، قازىرگى سي باس سەكرەتاردىڭ «جاڭا داۋىردەگى قىتايلىق ەرەكشەلىككە يە سوتسياليزم يدەياسى» ءارى «ەكى عاسىر جوباسى» «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» ستراتەگياسى وسىنىڭ ءبارى باس يدەولوگتىڭ قول تاڭباسى بولىپ تابىلادى.

قىتايدىڭ جازبا تاريحى باستالعالى نەمەسە كونفۋتسي زامانىنان بەرى زيالى قاۋىمنىڭ قوعامدىق ورنى وتە تومەن بولىپ كەلەدى. جاۋلاسقان جەتى بەكتىك زاماندا دانىشپان كونفۋتسيدىڭ ءوزى مەيىرىمدى، وپالى، اقىل-كەڭەس تىڭدايتىن بيلەۋشى ىزدەپ شارق قۇرعان. جولى بولماي، مەسەلى قايتقاندا شاكىرت تاربيەلەپ ەندىگى ارمانىن سولاردىڭ جالعاستىرۋىن اماناتتايدى. بيلىك اۋىسقاندا نەمەسە وردا توڭكەرىسى بولعاندا زيالى قاۋىم ەڭ الدىمەن قۇرباندىققا شالىنادى. ارىعا بارماي ماو زامانىنا كەلسەك كەزىندە ماودىڭ حاتشىسى بولعان، كەيىن يدەولوگياعا جاۋاپتى ساياسي بيۋرو مۇشەسى چەن بودا ومىرلىك قاماققا كەسىلسە، ماو ولگەننەن كەيىن يدەولوگياعا جاۋاپتى ساياسي بيۋرو مۇشەسى چجان چۋنتسياو دا الدىڭعىنىڭ اياعىن قۇشتى.

ون توعىزىنشى سەزدەن كەيىن قىتايدىڭ ساياسي باعىتىندا سولشىلدىق بەلەڭ الدى. جاڭادان سايلانعان جەتى ساياسي بيۋرو مۇشەسى العاشقى ءىس-قيمىلىن شانحاي قالاسىنداعى كومپارتيانىڭ ءبىرىنشى سەزى وتكەن ەسكەرتكىش مۋزەيدەن ەكسكۋرسيالاۋدان باستادى. كوممۋنيزمنىڭ اتاسى ماركستىڭ 200-جىلدىق مەرەيتويىن سالتاناتپەن ەسكە الدى. دۇنيەجۇزى ساياسي پارتيالاردىڭ كونفەرەنتسياسى پەكيندە ءوتتى. «اۋەلگى ماقساتتى ۇمىتپاي، بورىشتى ەستە بەرىك ساقتايىق» دەگەن ۇران بۇكىل قىتاي حالقىنىڭ جاراپازانىنا اينالدى. جەكەمەنشىك، بىرىككەن جانە شەتەل كومپانيالارىندا پارتيا ياچەيكاسىن قۇرۋدى تالاپ ەتۋ، ۇجىمدىق مەنشىكتىڭ باسىمدىعىن باسا دارىپتەۋ، اۋرۋحانالاردا باس دارىگەردىڭ ورنىنا باس سەكرەتاردىڭ رولىن كۇشەيتۋ سىندى سولشىلدىققا قۇرىلعان باعىت-باعدار، ءىس-شارالار كوبەيدى. سانى از ۇلتتاردىڭ ءتىل جازۋىنا، ءدىني نانىم-سەنىمىنە شەكتەۋ قويىلدى. سي تسزينپين يدەياسى پارتيا جارعىسىنا كىرگىزىلىپ، مەملەكەت توراعاسىنىڭ بيلىكتە ون جىلدان ارتىق وتىرماۋ كەرەك دەگەن تارماعى كۇشىن جويدى. شەتەلدىك جانە وپپوزيتسيالىق باعىتتاعى قىتاي ساراپشىلارى وسى ىستەردىڭ ءبارىنىڭ ارتىندا باس سەكرەتار سي مەن ونىڭ كومانداسى جانە يدەولوگياعا جاۋاپتى ساياسي بيۋرو مۇشەسى ۆان حۋنين تۇر دەپ ەسەپتەيدى ءارى سي دارا بيلىگىنىڭ قالىپتاسۋى ماو زامانىنا قايتا ورالۋ، تاريح دوڭگەلەگىن كەرى بۇرۋ دەپ باعا بەرەدى.

باس سەكرەتار سيدىڭ بۇل ارەكەتتەرى جۇرتتىڭ جۇرەگىنە جول تاپپادى. ەل ءىشى-سىرتىندا قاتاڭ قارسىلىققا ۇشىرادى، اسىرەسە «بەكزادالار توبى» اشىق قارسىلىققا شىقتى. مەملەكەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، بەيرەسمي سەگىزىنشى ساياسي بيۋرو مۇشەسى اتالاتىن ۆان ءتسيشاننىڭ دوسى كاسىپكەر Ren Zhengqiang «اڭىزداعى تىر جالاڭاش سايقىمازاق پاتشا بولعىسى كەلەدى ءارى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن كىم جولىنا كولدەنەڭ تۇرسا سونىڭ سوڭىنا شامالىپ تۇسەدى» دەپ باس سەكرەتاردى اتىن اتاماي ايىپتاعان ءۇشىن 18 جىل ارقالاپ كەتتى.

تاقتان تۇسسە دە اتتان تۇسە قويماعان كەزىندەگى پارتيا، مەملەكەت، ۇكىمەت باسشىلارى باستاعان اقساقالدار جىل سايىن تامىزدا بەيدايحە ساناتورياسىندا بەيرەسمي كەزدەسىپ، مەملەكەت ىستەرى مەن بولاشاق ءىزباسارلاردى تالقىعا سالاتىن داعدىسى بار. سوڭعى ءۇش رەتكى كەزدەسۋدىڭ ءبارى سيعا ءتيىمسىز بولعان. جوعارى دا اتالعان ءۇش توپتىڭ سەركەلەرى مەن مۇددەلىلەردىڭ ءبارى ءوز ارازدىقتارىنىڭ ءبارىن جيىپ تاستاپ «جۋاستان جۋان شىققان» سيگە قارسى وداقتاسىپ ءتىل بىرىكتىرگەن. ءتىپتى باس سەكرەتاردى مەرزىمىنەن بۇرىن تاعىنان تايدىرادى دەگەن قاۋەسەت شىقتى. سونىمەن 19 سەزدىڭ بەسىنشى پلەنۋمى مارەسىنە جەتتى، قۇپياسى مول جاسىرىن كۇرەسكە ابدەن داعدىلانعان قىتاي كومپارتياسى ساياسي ساراپشىلاردىڭ جاعىمدى، جاعىمسىز بولجامداردىڭ ءبارىن راستامادى. ازىناۋلاق كادرلىق وزگەرىستەن باسقا ەلدى ەلەڭ ەتكىزەتىن سونى جاڭالىق بولعان جوق. كورىنىستە سەكرەتار سي ايىلىن جيىپ، ارعىنىنان قايتقانداي كورىندى. الدە بۇل داۋىل الدىنداعى ءبىر ساتكى ۇنسىزدىك بولار.

تاريحى ۇزاق، مادەنيەتى باي، كوپ ۇلتتان قۇرالعان كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ تەمىر قۇرساۋىندا كەز-كەلگەن ساتتە جارىلۋعا دايار تۇرعان الىپ مەملەكەتتىڭ تاعدىرى مەن بولاشاق بەتالىسى كىم-كىمدى دە ويلاندىرماي قويمايدى. اسىرەسە، الەمگە سۇيكىمى كەتسە دە كۇشى مەن قيتۇرقى ساياساتىنا سەنىپ، اينالاسىنا ايبار شەككەن ەكى الىپ يمپەريانىڭ ورتاسىندا قالىپ، ءپۇشايمان كۇي كەشىپ، كوپ ۆەكتورلىق ساياساتتى داتكە قۋات ەتىپ كەلە جاتقان قازاقستان ءۇشىن قىتايدىڭ باعىت-باعدارىن ەرتەرەك پايىمداپ، كوزىرىمىزدى دايىنداۋ ءتىپتى دە ماڭىزدى. «كورشىڭ سوقىر بولسا، ءبىر كوزىڭدى قىسىپ ال» دەگەن اتا-بابا ءتالىمى ەندى ەس قاتا ما، الدە ورعا جىعا ما؟ وسى جونىندە كوبىرەك ويلانۋىمىز كەرەك. اسىرەسە، ىشكى ساياساتتاعى وزگەشە ويلايتىنداردى ءوزارا قىرىق پىشاق قىلاتىن ەسكى ءتاسىلىمىز قاشانعى ەس قاتادى. مۇنى دا ءبىر ويلاپ قويايىق.

قورعان تۇرانۇلى

Abai.kz