A. Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituty (Institut) elimizdegi әlipby mәselesin sheshuding teoriyalyq-ghylymy negizin әzirleytin birden-bir mekeme bolghandyqtan, 2020 jylghy 11 qarashada abai.kz saytynda jariyalanghan Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemelúly Toqaevtyng atyna latyn әlipbiyine baylanysty jazylghan Ashyq hatqa qatysty pikir bildirudi ózining kәsiby paryzy sanaydy.

Institut qyzmetkerleri Ashyq hattaghy aitylghan mәseleni Ghalymdar kenesi mәjilisinde talqylap, tómendegi jaghdaylardy mәlimdeydi.

Birinshi, Ashyq hatta aitylghan «ortaq týrki әlipbiyi» – shartty úghym. Býginde týrki tilderi ózderine tәn ereksheligine baylanysty әrqaysysy jeke últtyq til retinde qalyptasqan. Sondyqtan últtyq әlipbiyimizdi ortaq týrki әlipbiyining negizinde jasau ana tilimizding barlyq erekshelikterin eskeruge mýmkindik bere almaydy.

Ekinshi, Ashyq hat avtorlary әlipby jasau teoriyasyna qatysty grammatologiyalyq, orfografiyalyq-fonologiyalyq baghytta arnauly zertteu jýrgizgen emes. Oghan qosa, mýmkindigi bola túra, ol jobanyng Konsepsiyasyn da, emle erejelerin de, orfografiyalyq sózdigining eng bolmasa prospektisin de, qysqasy, eshqanday ghylymy negizin, praktikalyq bazasyn jasaghan joq.
Dey túrghanmen, Institut ghylymy qauymdastyghy osy jobany tekserip kórdi. Mysaly, 2016 jyly 250 jazarman-sarapshy qatysqan synamada 900-den astam qate jiberildi.

Oghan sebep – jobada W (y) jәne U (i) tanbalarynyng boluyna baylanysty. Osy әripter kezdesken sózderdi jazuda 90% astam jazarman qatelesti. Sh. Shayahmetov atyndaghy «Til-Qazyna» ÚGhPO joghary synyp oqushylar men JOO student-magistranttary arasynda synamadan ótkizgen kezde de jobanyng jogharyda aitqan kemshiligi taghy da aiqyndaldy. Osy sebepti Institut jәne Orfografiyalyq júmys toby tiltanushylary jobany tiyimsiz dep baghalalady.

Al jaqynda ghana (9 qarasha 2020 jyl) Memleket basshysynyng nazaryna úsynylghan әlipbiyding jetildirilgen Jobasy da, onyng emle erejeleri de aluan týrli aprobasiyadan ótip, ghalymdardyn, ziyaly qauymnyng jәne qalyng kópshilikting qoldauyna ie boldy. Jazarmangha ynghayly ekenine kóz jetti. Ony әzirleuge otandyq bedeldi tiltanushylar, sonyng ishinde akademik Rәbigha Syzdyqtyng jazu teoriyasy boyynsha ghylymy mektebining ókilderi – әlipby týzu, emle jasaugha qatysty til ghylymynyng arnayy salalary grammatologiya, fonologiya, ortologiyalyq kodifikasiya, jazu teoriyasy men til mәdeniyetining mamandary júmyldyryldy

Ýshinshi, Ashyq hatty jazghan birneshe mamannyng pikiri tiltanushylar qauymdastyghynyng kópshiligi qoldap otyrghan ortaq sheshimge, negizdelgen ghylymy pikirge qarama-qayshy. Onyng ýstine Á. Qaydardyn, R. Syzdyqtyng eshqashan 28 әripten túratyn әlipby úsynbaghan. Kerisinshe, ol kisiler jaqynda ghana Memleket basshysynyng nazaryna úsynylghan әlipby jobasyn qoldap, búdan birneshe jyl búryn ózderining kózi tirisinde qoldaryn qoyyp, Elbasyna hat joldaghanyn tiltanushylar qauymy biledi. Sondyqtan Ashyq hatta keltirilgen faktiler shyndyqqa janaspaydy.

Tórtinshi, Ashyq hatta marqúm bolghan akademikter – Á. Qaydardyn, R. Syzdyqtyn, Ó. Aytbayúlynyng esimderin «paydalanu» avtorlargha zandyq túrghydan da, moralidik túrghydan da jauapkershilik jýkteuge tiyis. Óitkeni marqúm bolghan kisilerding enbekterine әri qaray avtorlyqty jalghastyratyn otbasy mýsheleri nemese ózderi qúqyq berip ketken adamdar ghana iyelik ete alady.

Qorytyndylay kele, Ghalymdar kenesi mýsheleri Ashyq hatta kóterilgen mәsele Orfografiyalyq júmys tobyna úsynylghan әlipby jobasyn bekitu prosesin tejeudi, halyqty shatastyrudy, yaghny arandatushylyq maqsatty kózdeydi degen tújyrymgha keldi.

A. Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng újymy

Abai.kz