Qazaqtyng qay danyshpany qara siraq kedeyden shyqty, ony dәp basyp aita almaymyn. Al el men jeri ýshin kýreskenderding basym payyzy aqsýiek túqymy. Keminde naghashy júrtynan kelgen tektilik qany bar. Keshegi qazaq handaryn aitynyz, bergi әdebiyet shanyraghyn kótergen Abay, Shәkәrim, Ahmet, Mirjaqyp, Jýsipbek, Maghjan, Múhtar bastaghan serke toptyng tegine ýniliniz.
Osy arada aqsýiektik úghymyna az anyqtama bere ketkenimiz artyq bolmas. Tirshilik tiregi malmen kógendesip jatatyn qazaq balasy әr maldyng jilik sýiegi men onyng mayyna qarap aq nemese qara ekenin, osy arqyly týligining kýiin aiyrady. Túralaghan túlpardyng jilik mayyn aghartyp bәigege qosqan anyzyn da talay estigenbiz. Sonday túlparlardyng lay su ishpey tek qana túmanyng kózinen, ózenning ortasynan ghana su ishetinin, shalghynnyng sonysyn jýzip ottaytynynda bilemiz.
Osy qasiyetterdi boyyna sinirgen han, biy-sheshen, bay, batyr-baluan, oqymysty túqymyn bizding qazaq «aqsýiek» nemese «tekti әulet» sanaydy. Al neshe atasynan kedeylik kesiri ýzilmegen, oiy boyynan aspaytyndardy - «shyptasyna shybyn qonbaghan», «tu bie soymaghan, tútam qazy jemegen», «tegi jaman qara siraq», «teksiz», «kórgeni joq kórgensiz» dep kemitedi.  

Qazaqtyng qay danyshpany qara siraq kedeyden shyqty, ony dәp basyp aita almaymyn. Al el men jeri ýshin kýreskenderding basym payyzy aqsýiek túqymy. Keminde naghashy júrtynan kelgen tektilik qany bar. Keshegi qazaq handaryn aitynyz, bergi әdebiyet shanyraghyn kótergen Abay, Shәkәrim, Ahmet, Mirjaqyp, Jýsipbek, Maghjan, Múhtar bastaghan serke toptyng tegine ýniliniz.
Osy arada aqsýiektik úghymyna az anyqtama bere ketkenimiz artyq bolmas. Tirshilik tiregi malmen kógendesip jatatyn qazaq balasy әr maldyng jilik sýiegi men onyng mayyna qarap aq nemese qara ekenin, osy arqyly týligining kýiin aiyrady. Túralaghan túlpardyng jilik mayyn aghartyp bәigege qosqan anyzyn da talay estigenbiz. Sonday túlparlardyng lay su ishpey tek qana túmanyng kózinen, ózenning ortasynan ghana su ishetinin, shalghynnyng sonysyn jýzip ottaytynynda bilemiz.
Osy qasiyetterdi boyyna sinirgen han, biy-sheshen, bay, batyr-baluan, oqymysty túqymyn bizding qazaq «aqsýiek» nemese «tekti әulet» sanaydy. Al neshe atasynan kedeylik kesiri ýzilmegen, oiy boyynan aspaytyndardy - «shyptasyna shybyn qonbaghan», «tu bie soymaghan, tútam qazy jemegen», «tegi jaman qara siraq», «teksiz», «kórgeni joq kórgensiz» dep kemitedi.  
Qazaq syndy qaysar, tekti halyqtyng sol aqsýiektigin qúrtuda jer betining jegi qúrtynday bolghan komunistik jýie kóp júmys jýrgizdi. Ásirese, Kenes odaghy jәne onyng aila tәsilin kóshirip qoldanyp, óz tәjiriybesimen jetildire paydalanghan qytay komunisteri qazaqtyng ne bir asyl tektilerining týbine jetti. Bizdi aqsýiektikten aiyryp, qara kemik kýs taban qúlgha ainaldyrudy oilady. Mine osynday qiyn tústarda qazaq dalasynda әr týrli kóterilister jýz berumen birge shetke qashu jaghdayy qalyptasty. Osynday oqighalardy eske alghan ata-әjelerimizding sol dәuirge nәlet jaudyryp «qúl qútyrghan zaman» dep ataghany bar. Aqsýiek, tekti әuletke qarsy túru jәne olardy týbegeyli joygha baghyttalghan kýres qúl-qútandardy paydalandy. Olardy belsendi, batyr, senimdi top sanap, el serkelerine aidap saldy. «Aidyng óz mayy ózine dәri» degendey qazaqty qazaqqa salyp qúrtugha әrekettendi. Solay etti de. Sonyng saldarynan tekti әuletting jarymynan artyghy jat júrtqa qashyp qútylsa, qalghany óz jerinde otyryp ajal qúshty. Ózderi ghana emes, olardyng túp tamyryna balta shapqan kenestik zúlmat túqymyn túzday qúrtugha kiristi.
«Qozghal, ash ta jalanash qúldar,
Qozghal, býkil kýizelgen jan!» degen tektes komunizim elesin qughan internotsionaldyq әnder janghyryqty.    
Endigi jerde «by joqta qúl jýredi joragha, it joqta shoshqa ýredi qoragha» degendey, shyndyq jalghangha, shymshyq búlbúlgha ainaldy. Kenestik kezenning mektebinen ótken adal shәkirtteri solardyng «ssenariyn» oryndau ýshin sahnagha shyqty. Dinnen, dilden, tilden aiyrugha әrekettenip, halqyn teksizdikke baulydy. Jetpis jyldyq jenilis teksiz buynnan shyqqan birneshe buyndy ómirge әkelip ýlgirdi. Ózi әlsiz túqym araq-sharap, temeki tektes uly zattarmen ulanyp qana qalmay, jatyryna shapqan jaman aighyrdyng kýiin keshti. Tekteusiz qyz teksiz úlgha jýkti boldy. Qan laylanyp, túnyghymyz bylghandy. Atalar at tonyn ala qashqan «qatyn ortaq, qazan ortaq» zamandy da kóz kórdi. Teksiz ghana emes mәngýrttik jaylaghan «jana qazaqtar» payda boldy.                 
Adasqan halyqty Alla ghana qútqardy. Kózimizden basqasynyng bәri orysqa ainala bastaghan ayanyshty kezende tәuelsizdikting tany qayta atty. Degenmende deni teksiz әuletten shyqqan biylik qúramyndaghylardyng birazy oryntaghynda qaldy nemese olardyng úrpaghy oryn janalap jana biylikke aralasty. Han, begzadadan emes qarashadan, qúldan shyqqandardyng kóbi aldyndaghy asty apyl-ghúpyl jey salugha, eldi oilamay ózin toydyrugha әrekettendi. Sonyng saldarynan «iship qoydy, jep ketti» syndy jeksúryndyq kóbeydi. Ózge týgili tulaqtay jerding tutalaqayyn shygharugha albaryndy bolghandar halyqtyng qazynasyna qol saldy. Qazannan qaqpaq, itten úyat ketti. Sóitip «sybaylas jemqorlyqqa qarsy» degen atpen taghy bir jemenqorlar qalyptasty. Shetelge qashu, sol elden ýi-jer alu, ózge elding bankine aqsha qong sekildi jana ýrdis «modagha» ainaldy. Kedendikter kenirdegin toydyra almay әlekke týsse, múnay alpauyttary qúdayynan múnayyn artyq kórip, oiyna kelgenin istedi. Qolynan kelgender qonyshynan basyp, qara halyq kýizeldi. Últshyldar men elim dep eniregender biylikten, dastarqannan shettetildi. Qúl túqymynan shyqqandar óz teksizdigin osylay dәleldedi.

Endigi jerde qara kemik jilikti aghartyp aqsýiektik jasau ýshin kelesi  úrpaqtyng sanasynan adaldyq kýtetin dәuir bastaldy. Meshit, medreseler kóbeyip jatyry taza imandy analar boy kórsetti.

Dese de bizding biylik erkin oily, tәuelsiz sanadaghy qazaqtardy basqarugha qaraghanda  qúldyq iydeyanyng qúryghynan qútylyp ýlgermegen teksiz әuletke qojalyq jasaudyng onaylyghyn tez týsindi. Sol ýshin de shetke jan saughalap ketken qazaqtardy «qashqyn» atap, olardyng úrpaghyna ýrke qaraytyndar shyqty.

Osy arada býginderi «oralman» degen atty enshilep, «tórtinshi jýzdin» ógey balasynday tórge oza almay jýrgen «qashqyndar» әngimesi auyzgha týsedi.
Oralmannyng bәri qashqyn emes. Púshpaghy kenge jayylghan ejelgi týrki dalasynyng shyghys bóligin basyp jatqan - býgingi Shynjang ólkesi jәne onyng qúramyndaghy Ile, Altay, Tarbaghatay aimaqtary, arghy jaghynda jatqan Bay-Ólke, Qobda ónirleri ejelden óz mekenimiz. Jongharlar jenilgennen keyin osy ónirge betalghan qazaqtar 1760 jyldardan bastap sol jerlerge qonystana bastaghan. Onyng qarapayym ghana bir mysaly, 1860-1870 jyldary shamasy Altay ónirin mekendegen kereylerge at basyn tiregen agha súltan Qúnanbay: «órkeni ósip, keregesi kenge jayylghan aq peyil eli, at ústar eri bar Ór Altay kereyi týbi qazaqtyng bir tinaghy bolady eken» degen eken. Keudesi keng dala danyshpany 1930 jyldyng aldy-artyndaghy qughyn-sýrgin kezinde Berdesh Ázimbayúly, Ziyat Shәkәrimúly bastaghan óz әuletterinin, Ábdikәrim bolys bastaghan talay tekti túqymnyng sol eldi panalaytynyn aldyn ala sezgen de shyghar.

Búdan biz «qash-qash» zamanynan búryn-aq búl ólkelerde qazaqtardyng meken etip otyrghanyn әbden bilemiz. Endeshe ejelgi óz mekeninde otyryp, otany orda bolghan shaqta qayta oralghan qandasyndy kinәlau sananyng tayazdyghy ghana emes, qandaghy bauyrmaldyqtan góri bezbýirek qúldarda bolatyn odaghay minezdi kórsetse kerek. Managhy aitylghan qúl túqymynyng bir teksizdigi dәl osynda jatyr.

Tәuelsizdik tekti, asyl aqsýiek túqymnynan aman qalghan óren-jarandy ata topyraqqa jetkizuge oray jaratty. 1956-1957 jyldary jәne 1962 jyly otanyna oralghan birneshe jýz myng qazaqty aitpaghannyng ózinde 1991 jyldan keyin ortamyzdy toltyrghan milliongha jaqyn qandasymyz ózining jýregin ghana emes taza dilin, tilin, salt-dәstýr, ghúryp-әdet, últtyq ruhyn әkeldi. Biraq olardyng boyynan takappar aqsýiektikti, qúldyqqa, búghaugha kóngisi kelmeytin asau minezdi bayqaghan qúldyq sanadaghylardyng kóbi ýrke qarady. Kenestik kezenning qúl shekpeninen shyqqandardy basqarugha qaraghanda noqtasyz ósken «jabayylyrdy» kóndiru qiyn kórindi. Sóitip qandyq jaqyndyqtan góri demografiyalyq qajettilik ýshin jyrtyghymyzdy jamaugha kirisip, el boyynsha qazaqtyq payyzymyz 60-tan asqasyn olargha kekireley qaradyq. Keudesinen iytermesek te kedergisin azaytugha qúlyqtyq tanytpadyq. Sóitip tau suynday aghylghan qazaq kóshi songhy jyldargha kelgende toqyraugha bet búrdy. U-shu kóbeydi, kinәni solardyng boyynan ghana izdep túratyn solaqay kózqaras boy kórsetti. Jelkesine minip alyp, qúldyqqa ústaghan orys «tuysyna» ómirbaqy auzyn ashyp kórmegen «kósemder men sheshender» óz qandasyna kelgende qabaghan itshe yryldaytyndy tapty. Tipti bedeldi basylymdardyng ózi úyalmay-qyzarmay últ ishindegi alalyqty ýrleuge bardy. Bir últtyng halqy oralman jәne jerlik bolyp ekige jarylyp qana qalmastan din jaghynan da jaq-jaq bola bastady. Imandylyqqa bet búrghandardyng arasyna iritki salyp, islamgha kólenke týsirushiler de kóbeydi.

Jaqynghy kýndegi Janaózen oqighasyn oralman atalghan óz qandasymyzgha tanbaq bolghanymyz ben el gazeti «Egemen» arqyly alystan oralghan qandasqa egemendikting emes qúldyng sanasymen qarsy sóz aituymyz sonyng bir ghana mysaly. Bir-birin bauyryna tartatyn, auyl men alashy týgil adamzatty bauyry sanaytyn tektilikting ýrkui osyny kórsetti.
Jat júrtta jautankóz bolghan 5 million qazaq týgili jau qolynda qalghan jalghyz úldy qútqaru jolynda basyn bәigege tikken bahadýr babalar ruhy eske týsse kensiriging uday ashidy. Kózinning aldy túmandap, sol túmannyng arjaghynan telmirgen miliondaghan janardy kóresin. «Qazaghym, qayran elim, qayran júrtym» dep úrtyndy tisteysin. Qúldyq sanadan qútqara kór dep Allagha bas úrasyn.
Shyn mәninde «bayaghyda mongholdan, qytaydan, ózbekten kelip edi» - dep óz bauyrymzdy ógeysitu, oralman atau, olardan pәle izdeu eng ýlken sauatsyzdyq sanalady. Olar әlde qashan Qazaqstan Respublikasynyn  azamattyghyn alghan. Osy elding túrghylyqty halqy qalay kýn kórip jatsa, solay tirlik keship jatqan qara kóz tuystarymyz. Olardyng әlsizdigi nemese kemshiligi kórinse ol bizdegi kóshi-qon júmysynyng retsizdigi men zannyng atqaryluynyng әlsizdigin kórsetedi. Emhanadaghy aurudy «nege auyrasyn?» dep kinәlay bergenshe aurudyng aldyn alu sharalarynyng dúrys atqarylmay, auyrmaytyn joldy kórsete almaghandyghymyzdy, dәrigerler júmysynyng sylbyrlyghyn synauymyz kerek qoy.
El bolyp etek jauyp jalpaq jahangha ózimizdi jarnamalap jatqanda ózge júrtta ógeylikpen tirlik etip otyrghan qandastarymyz sol eldegi basym últtyng telegeyine shógip bara jatsa, kóre túryp kórge qúlap bara jatqan bauyrymyzgha qol úshyn bermeu teksizdikting kókesi sanalar edi. Elimizde bolyp jatqan әr kýngi janalyqty saghat sayyn qadaghalap otyrghan alystaghy aghayyndar bir auyz jyly sóz estise, jylap kqrisuge bar.Olar jyly meyirge, otanynyng alaqanday jerine zәru. Sondyqtan bizding jayly pәterde otyryp, oilanbay aityp qalghan bir auyz odaghay sózimiz bes million sandy ústaytyn talay qazaqtyng taghdyryna tas atqandyq boluy әbden mýmkin. Kóldey kóz jasyna toghytylghan et bauyr jaqynymyz atajúrtynda emes, ajal dariyasynda shyrqyrasa, obalyn kim kóteredi!? Ondayda keshegi bayshyldar-aqsýiekter túqymy bolghan Alash kósemderining ruhy da tynysh jata almas.

Adasqanymyz ýiirimizdi tauyp, tekti jaralghan últymyzdy óz tegine qaytugha shaqyrsaq taryday shashylghan qazaqtyng túlghasyn tauday biyik mәrtebege kóterer edik. Jetpis jyl jete almaghan «komunizimge» - «qazaqtyng komuniziymine»  jýrekting shuaghymen, peyilimizding perishteligimen ghana jete alamyz. Sonda ghana joghaltqan tektiligimiz úyasyna qayta qonyp, úlylyq sipatymyz úrpaghymyzdyng boyyna daridy. Sonda ghana kiyeli jerding iyesi bolghan atalarymyzdyng mazaryn bauyryna basqan qazaq topyraghyn arymyzdyng tazalyghymen alansyz basyp jýre alamyz.

«Abay-aqparat»