Qazir kýndelikti túrmysta «qúdyq» degen sózdi kóp kezdestire bermeymiz. Qalany qoyyp, auyldyng ózinde «Taza su», «Aq búlaq» jәne t.b. baghdarlamalardyng arqasynda isher su ýiimizge deyin tartylghan. Qyzyghy sol memleketting halyqqa degen qamqorlyghy zannyng әlsizdigi, jauapkershilikting tómendiginen sheneunikterding qaltasyn qampaytyp, ditdegen jerine san ret jetpey qaldy. Degenmen tariyhqa kóz jýgirtsek múhittan alys, ózen-kólderi sanauly Túran dalasy ýshin qúdyqtyng manyzy zor bolghanyn bilemiz. Su tirshilikting qaynar kózi desek shyghys pen batysty tútastyryp jatqan osy baytaq dalada qúdyq izdeudin, qúdyq qazudyn, qúdyq baptaudyng tendesiz órkeniyeti qalyptasqany bayqaymyz.

Ejelgi órkeniyet, bayyrghy qala retinde әlemning sayahatshylaryn baurap otyrghan Pekin qalasyna jolynyz týse qalsa mindetti týrde kóruge tiyisti sayahat oryndarynyng biri, qalany shyrmauyqsha shyrmap alghan tar, túiyq kóshelerdi kórsetedi. Qytaylar óz tilinde búl oramdardy «hutong» dep ataydy. Al gidke jýginsek «hutong» degen sózding týp maghynasy monghol tilinde «gudun»-nyng qúdyq degendi bilderide dep taratyp aitady. Shynghyshannyng nemeresi Qúbylay 1271 jyly Qytaydy baghyndyryp Pekin qalasyn astana retinde bekitip Yuani dinastiyasyn qúrdy. Tarihshylar Yuani patshalyghy kezinde jiyny 412 túiyq kóshe(hutong)  bolghanyn aitady. Keyingi Miyn, Sini eki patshalyq kezinde Pekinning kólemi ýzdiksiz keneydi, sonymen qazir oramnyng úzyn sany 6 mynnan asqanyn aitady. Al han ordasy «gugon» ainalasyndaghy túiyq kósheler búl kýnde adamzat tarihynda siyrek kezdesetin tarihy múragha jatqyzylyp erekshe kýtimge alynghan. Derekterge jýginsek, Yuani patshalyghy jana qúrylyp, jaugershilik zaman tolastamay túrghan shaqta әr oramnyng basynda bir-bir qúdyq qazylyp, jaudyng u tastauynan saqtanuy ýshin manyzdy kýzet nysanasy retinde qarastyrylghan әri sol kóshening túrghyndarynyng auyz suy sol qúdyqqa kiriptar bolghan song halyqty basqarudyn, alman salyqty uaghynda jinaudyng tetigine ainalghan.

Týrik(týrki), monghol, túnghys tilderining Altay tilder sistemasyna jatatynyng eskersek әsirese kóshpeli ómir saltyn ústanghan, talay imperiyanyng qúramynda birge bolghan qazaq, mongholdyng tilindegi jaqyndyq әli de kóp zertteudi talap etedi. Sondyqtan «gudun» degen sózding bizding tilimizdegi «kúdyq» degen sózben týbiri bir dep oilaymyz.

Múhittan alys tabighy ózenderi men kólderi sanauly, jer asty su baylyghy mol Túran dalasy ýshin qúdyq qazu, kәriz jýiesining qalyptastyrudyng mәdeniyeti tym erte jalpylasqanyng qazir býkil әlem moyyndap otyr. Orta shyghys pen orta aziya halyqtary oipat pen ýstirtting ózinen jer asty su kózin tauyp, ainalasyn jasyl jelekke ainaldyryp әlem órkeniyetine ólsheusiz ýles qosty. Qazir júrnaghy Qytaydyng Túrfan qalasynda saqtalyp qalghan, Tәnirtau baurayynan bastau alyp 3020 kilometr jer asty kәriz arqyly Túrfan oipatyna jetkizilip auyz sudyng kәdesine jarap qana qoymay, ainalasyn jasyl jelek gýlzargha ainaldyrghan, taranshylardyng maqtanyshy bolghan jer asty kәrizi әlemning segizinshi keremeti sanalyp, BÚÚ YuNESKO-ning tizimine enip qasterleuge tatityn adamzattyng ortaq múrasy sanalyp otyr.

Sudy tirshilikting kózi dep biletin halqymyz, su jóninde, sudyng qaynary turaly kóptegen anyz-әpsanalar jaratty, shejire qisalar qaldyrdy. Desede, zamanymyzdyng zanghar jazushysy Ábish Kekilbaevtyng 1969 jyly jazghan «Shynyrau» hiqayaty osy taqyrypta jazylghan shygharmalardyng eng shoqtyghy biyigi der edik. Shygharmada elimizding batys ónirindegi ýstirtte ómir sýretin halyqtyng qúdyq qazu dәstýri sóz bolady. Bir ruly el arnayy qúdyq qazudy kәsip etedi. Qúdyq qazudyng miqynatyn kórip, shapaghatyna kenelgen osy shýikedey elding ata-babasynan jalghasyp kele jatqan ústanghan joly, qatang dәstýri bar. Jerding týzilisin, qúm men tastyng qúramyn, shóp pen shóngening ósip-ónuin, sor men túzdyng qabatyn anyqtaytyn qúpiya tәsilderi men әdisteri qordalanghan. Aqsaqaldary qatty qayyrymgha kelmesede kókeyinde saqtaghan tәjiriybeleri men qúpiyalardy qashanda jastarmen bólisip otyrady.

Ákesi ata kәsipten auysay ketip ústa bolsa da, bas keyipker Ensep qaytadan taghdyrdyng jazuymen ata kәsippen ainalasyp, kәsibin mengergeni sonshalyq óner dengeyine jetkizedi. Órkeniyetting damuy әriyne, pendelik ómirding qalybynan shyghyp ketpeydi ghoy. Adamzattyng baylyqqa degen ansary, ataqqa degen yntyzary, tirshilikke degen múqtajdyghy ómir men órkeniyetting kóshin bir orynda túrghyzbay algha jyljytsa kerek. Jazushynyng keyipkeri de sol aghystan alys ketpeydi. Atalmysh ónirdegi eng teren, eng suy mol «Ensep qazghan qúdyq» atalatyn hikmetti dýniyege keltiremin dep bәseke men kәsipting iyirimine týsip ketip sol jolda jer asty suynyng jalghasyp jatqan aghysyn tauyp «Ensep qazghan» emes «Ensep ólgen» qúdyqty múragha qaltyrady. Mine búl esti joq eski zamannan bizge jetken qúdyq qazu órkeniyetining jazushynyng úshqyr qiyal, kórkem tilimen beynelenui edi.

Mәselege lingvistika túrghysynan kelip sózding tórkinine arnayy ýnilsek «Hutor», «Qorja», «Qystaq», «Qala», «Qorym» sózderining týp tórkini «Qúdyq» sózine baryp tireledi dep shamalaymyz. Búl taqyryp әriyne, óz zertteushisin kýtedi.

Tәuelsizdikten keyin negizgi júmysymyz ruhty kóteru, naryqty iygeru, әlemdi moyyndatu salasyna baghyshtalyp birtalay júmystarymyzdy aqsatyp aldyq. Uaqyt dóngelegi zymyrap, osy ghasyrdyng eluinshi jyldarynan asqanda adamzattyng sugha degen múqtajdyghy múnaygha tenesedi degen boljam bar. Su Orta aziya men Qazaqstannyng eng osal túsy ekenin bilemiz, Mәskeuding eks meri Yuriy Lujkov Sibir ózenderining arnasyn Orta aziya, Qazaqstangha búru jobasyn ortagha qoysa, Qytay ghylym akademiyasynyng akademiygi Tiybetten bastau alatyn aghysy qatty «Yalujiang» ózening Shynjangha búryp kelip Tarym oipatyn, tútas týstik Shynjandy bau-baqshagha, jaziraly gýl-zargha ainaldyryp asqan sudy Qazaqstan men Orta aziyagha eskporttaymyz dep jospar qúryp otyr. Múnyng bәri tegin bolmasa kerek. Jolda jatqan neghylghan batpan qúiryq deysiz! Bolashaqta su kózine kim qoja bolsa, әlemge sol ýstemdik jýrgizui mýmkin. Bizding jer asty suymyzdyng moldyghy aitylyp jatyr. Saud arabiya men BAÁ múnaydan týsken mol qarjygha ashy sudan túshy su óndiru injeneriyasyn bastap ketti. Bizde teniz suy da, jer asty suy da bar biraq qozghalys joq. Toydyng týbin týsirip, daudyng kórigin qyzdyryp jatyrmyz. Ony desen Abekennen keyin osy taqyrypqa qalam terbegen jazushy kórmedik. Al qúdyq mәdeniyetin zertteu jóninde arnauly baghdarlamalar jasalyp, josparlar qúrylsa ótkendi janghyrtyp, keleshekting esebin týgender edik. Naghyz «Ruhany janghyru» sonda bolady.

Omarәli Ádilbekúly

Abai.kz